Universiteti arxitektura fakulteti

I BAP. QALA QURÍLÍSÍNÍŃ TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ 
1.1 Qalanı úyreniw, joybarlaw hám basqarıw obyekti 
Barlıq xalıq jasaw orınları eki tiykarǵı túrge bólinedi: 
1.
Qala (qalalar, qala túrindegi qorǵanlar, joldas-qalalar). 
2.
Awıllar (awıllar, qorǵanlar). 
Xalıq jasaw orınlarınıń bul túrleri ishinde óner, pán hám mádeniyat rawajlanıw 
orayı bolǵan qalalar úlken áhimiyetke iye. 
Miynet bólistiriliwi – awıl xojalıq islep shıǵarıwdı ónermentshilik islep 
shıǵarıw hám sawdadan ajıralıwı áyyemgi zamannan –aq eki túrdegi tiykarǵı jasaw 
sharayatın hám awıldıń payda bolıwına alıp keledi. 
Xalıq jasaw ornınıń ózara jaylasıwı qásiyetleri hám olardıń ortasındaǵı 
funkcional baylanıslardıń ósiw dárejesi jaylasıw xarakteristikasın
ekinshi túrin, 
formasın anıqlaydı. 
Jaylasıw formaları: 
1.
Avtonomiya – xalıq jasaw punktleri bir-birinen uzaqlasqan, olar 
ortasında kommunikaciya rawajlanbaǵan, funkcional baylanıslar kishi hám turaqsız. 
2.
Toparlı – xalıq jasaw punktleri bir–biri menen rawajlanǵan 
kommunikaciya tarmaǵı hám turaqsız funkcional baylanıslarǵa birlesken toparlardı 
quraydı. 
Jasaw ornınıń anıq bir forması- islep shıǵarıwdı progressiv hám insan ómirin 
támiynlew ushın territoriya hám tábiyiy resurslardan únemli paydalanıwǵa umıtılıwın 
belgilep beredi.
Iri regionlar hám mámleketler aymaǵında jaylasıwına tásir etiwshi tiykarǵı 
tábiyiy faktorlar tómendegilerden ibarat: awıl xojalıq islep shıǵarıwdıń ónimdarlıǵın 
belgilewshi klimat, jer hám gidrogeologik sharayatlar: sanaat islep shıǵarıwdıń bazası 
bolıp xizmet etiwshi paydalı qazılmalar hám janılǵı-energetik resurslar: transport 
kommunikaciyaların rawajlandırıwdı belgilep beriwshi tábiyiy formalar (portlar hám 
gavanlar qurılıs ushın qolaylı bolǵan teńiz qoltıqları hám buxtalar: keme qatnawına 
iye bolǵan dárya hám kóller: tawlardan ótiwshi jollar hám oazisler)

---

9 
Insan ómiri hám miynetine tásir etiwshi tábiyiy-klimatlıq faktorlar: 
temperatura, samal hám ıǵallıq rejimleri: ishimlik suw menen támiynlengenlik; orın 
relyefi; qurılıstıń geologik sharayatı, sonıń menen birge seysmik hádiyselerge 
tiyislilik; otırıwshı gruntlar hám basqa sol sıyaqlılar júdá áhmiyetke iye bolıp, ayırım 
xalıq jasaw orınları hám olardıń toparların keńislik formasına tásir kórsetedi. 
Turaq-jay túriniń tiykarǵı belgisi bolıp, xalıqtıń sanı hám úlken bólimin málim 
bir iskerlik túri menen baylanıslıǵı, xizmet etedi.