Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Insonni tushunishda dualizm va monizm. 
Qadim zamonlarda 
vujudga kelgan insonga nisbatan dualistik yondashuv shundan iboratki, 
odamzot, bir tomondan, moddiy organizmdan, boshqa tomondan esa – 
mustaqil mohiyat sanaladigan va bu organizmni boshqaradigan nomoddiy 
jondan tashkil topgan mavjudot sifatida qaraladi
. Bu yondashuv, masalan, 
boqiy gʻoyalar dunyosida yashaydigan oʻlmas jon inson tugʻilayotgan paytda 
uning tanasiga xuddi zindonga tushgandek kirib oʻrnashadi, uning oʻlimidan 
keyin esa vujudni tark etib, yana gʻoyalar dunyosiga qayta, deb hisoblagan 
Platon falsafasida ayniqsa boʻrtib namoyon boʻladi. Jonlarning oʻlmasligi 
gʻoyasi Sharq falsafiy anʻanasiga ham xosdir.
Hozirgi 
olimlarning 
aksariyati 
qoʻllab-quvvatlaydigan 
inson 
talqinining monistik konsepsiyasi inson ruhiyati, uning tuygʻulari, fikrlari, 
emotsiyalari va kayfiyati inson organizmining tarkibiy qismi sanalgan bosh 
miya nerv hujayralari hayot faoliyatining mahsulidan oʻzga narsa emas, 
degan tushunchadan kelib chiqadi
. Bu yondashuv tarafdorlarining fikriga 
koʻra, ruhiy hodisalar qandaydir nomoddiy asosga ega, deb hisoblash uchun 
etarli dalillar mavjud emas, shu sababli ruhiyat tabiatini tushuntirishda inson 

---

321 
organizmida yuz beradigan moddiy jarayonlar chegarasidan chetga 
chiqishning hojati yoʻq.
Shunday qilib, tavsiflangan muammo inson oʻz tabiatiga koʻra faqat 
biologik mavjudotmi yoki faqat ijtimoiy mavjudotmi, degan masala bilan 
bogʻlanmaydi. U hech shubhasiz, ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir.
Ammo bu ikki asosning oʻzaro nisbati qanday, ularning biri 
ikkinchisidan ustunroqmi va inson mohiyatini nima belgilaydi – bu endi 
qizgʻin bahs-munozaralar predmetidir. Mazkur masalalar hanuzgacha 
oʻzining uzil-kesil yechimini topgani yoʻq, hozirda mavjud turli biologik, 
psixologik va falsafiy maktablar bu savollarga har xil javoblar beradi.
Yuqorida zikr etilgan muammoning yechimiga nisbatan mavjud 
yondashuvlar orasida insonning bioijtimoiy tabiatini tushunishga nisbatan 
qarama-qarshi nuqtayi nazarlar ifodasi sanalgan biologizatorlik va 
sotsiologizatorlik konsepsiyalari alohida oʻrin egallaydi. Bunda ularning har 
biri boshqasini butunlay rad etmaydi, ammo insonning muayyan bir (biologik 
yoki ijtimoiy) tabiatini ustunroq qoʻyadi yoki hatto mutlaqlashtiradi.