Sportda matematika

 
 
108
Xid bilish markazlarining joylashuvi (rasm 3) 
 
Ta’m bilish analizatori 
Ta’m bilish a’zosi tilning asosantarnovsimon, zamburugsimon, kisman bargsimon so‘rgichlarida, 
yumshok tanglayda va xalkumda joylashgan. So‘rgichlar tashki tomondan ko‘p kavatli yassi 
epiteliy bilan koplangan. so‘rgichning biriktiruvchi to‘kimadan iborat bo‘lgan asosi epiteliyichiga 
ko‘p sonli kiska bo‘rtmalar yoki ikkilamchi so‘rgichlar tarzida o‘sib kiradi. So‘rgich yon devorining 
epiteliysida ta’m bilish piyozchalari yotadi. Tilda 4 xil ta’m bilish retseptorlar joylashgan. Ta’m 
bilish retseptorlari kabul kilgan kimyoviy ta’sirotni impulslar xolida yuz va til-xalkum nerv 
tolalariga o‘tkazib beradi. Ta’m bilish markazi bosh miya po‘stlogining pargippokampal pushtasida 
joylashgan. 
Teri analizatori 
Teri tana yuzasini qoprlab, turli funksiyalarni bajaradi. Terida joylashgan sezuvchi retseptorlar 
temperaturani, bosimni, ogrikni va boshka ta’sirotlarni kabul kiladi va organizm ximoya etish 
funksiyasini xam bajaradi. Ta’sirot xususiyatiga karab sezuvchi nerv oxirlari mexanoretseptorlar, 
108
Frank H. Netter, Atlas of Human Anatomy, USA 2014, p.136

---

370 
xemoretseptorlar va boshka retseptorlarga ajraladi. Tuzilishi jixatdan sezuv nerv oxirlarini erkin va 
erkin bo‘lmagan nerv oxirlariga bo‘linadi. Erkin nerv oxirlari fakat nerv tolasining o‘k silindrning 
oxirgi shoxlaridan iborat. 
Erkin bo‘lmagan nerv oxirlarida nerv tolasining xamma komponentlari bo‘ladi, chunonchi o‘k 
silindr shoxlari va gliya xujayralari bo‘ladi. Bundan tashkari erkin bo‘lmagan nerv oxirlari 
biriktiruvchi to‘kimali kapsula bilan o‘rlgan bo‘lishi mumkin. Ana shunga kapsulaga o‘ralgan nerv 
oxirlari deb ataladi.
Terida retseptorlarni soni bir xil emas. Masalan, boldir soxasidagi terida 10mm
2
satxida 1 
retseptor uchraydi, barmoklarning uchlaridan terida esa – 230. Bu retseptorlar teri analizatorining 
periferik kismlari xisoblanadi. 
Mikroskop ostida teri tuzilishi o‘rganiladi. Teri epidermis, derma va teri osti yog kletchatkasidan 
iborat. 
I. Teri epidermisi ko‘p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliydan tashkil topgan. 
Epidermis 5 
qavatdan iborat:
1.
 
Bazal qavat; 
2.
 
Tikkanakli; 
3.
 
Donador; 
4.
 
 Yaltirok; 
5.
 Muguzlanuvchi qavat
. 
Birinchi eng chuqur qavat bazal membrana ustida joylashgan. Bu qavat epitelial va rang 
beruvchi pigmentli xujayralardan iborat. Epitelial xujayralar mitoz yo‘li bilan tez-tez ko‘payadi. 
Epidermisning keyingi yukorigi kavatlarda sekin-asta shoxlanish protsessi sodir bo‘ladi va eng ustki 
katlamdagi xujayralar muguzlanib, tushib ketadi, o‘rniga pastdagi kavatlardan yangilari kelib turadi. 
II. Derma bazal membrana ostida joylashadi va biriktiruvchi to‘kimadan tuzilgan. Derma so‘rgichli 
va to‘r kavatlardan iborat. So‘rgichli kavat bazal membrana ostida yotadi va siyrak tolali 
biriktiruvchi to‘kimadan tashkil topgan. Bu kavatda kon tomirlar, nerv uchlari, sochlarni ildizi, ter 
va yog bezlari joylashgan. 
Dermaning to‘r qavati zich tolali shakllanmagan biriktiruvchi to‘qimadan xosil bo‘lgan. 
Terining eng ichkarida joylashgan qavati – teri osti yog kletchatkasi yog xujayralaridan tashkil 
topgan.