Sportda matematika

 
Muskullarning tuzilishi
. 
Skelet muskullari kundalang targ’il muskul to’qimasidan tashkil topgan. Ma’lumki, muskullarning 
tayanch apparati “futlyar ichida futlyar” prinsipida tuzilgan bo’lib, xar xil xajmli muskul tutamlari 
endomiziy va peremiziy pardalari bilan bir-biridan ajralib turadi. Endomiziy va peremiziy nafaqat
muskullar orasida joylashgan biriktiruvchi to’qimali to’siqlar bo’lib, balki muskullarda maxsus 
elastik karkasni xosil qilishi tufayli, muskul qisqarish qobiliyatiga ega. 
Kundalang-targ’il muskul tolalarni uzunligi 1 – 40mm. teng bo’lib, silindrsimon shaklga ega. 
Plazmatik membrana ostida ko’p miqdorda yadrolar joylashgan. Sarkolemma tarkibida ko’p sonda 
miofibrillalar va mitoxondriyalar uchraydi. Sarkoplazma mioglobin oqsilidan tashkil topib,
mioglobin xuddi gemoglobinga o’xshash o’ziga kislorod birikish xususiyatiga ega. Miofibrillalarni 
qalinligiga va mioglobinni miqdoriga ko’ra qizil, oq va oraliq muskul tolalari farqlanadi. Qizil 
tolalar nozik, ingichka, mioglobini ko’p, mitoxondriyalari ko’p bo’ladi. O’rta qalinlikga ega 
bo’lgan, mioglobini va mitoxondriyalarni soni bir oz kamroq 
bo’lishi oraliq tipdagi muskul 
tolalari uchun xos. Nixoyatda, oq tolalar eng qalin, sarkoplazmasida mioglobini va 
mitoxondriyalari kam miqdorda, lekin miofibrillalarni soni kup miqdorda va bir tekisda 
tarqalganligi xos. Ko’rsatilgan muskul tolalarni tuzilishi va funksiyasi bir-biri bilan bog’liq. 
Masalan, oq tolalar tez qisqaradi, lekin tez charchaydi. Qizil tolalar uzoq vaqt davomida, lekin sekin 
qisqarishi mumkin. 
Oxirgi yillarda sportchilarda muskullarni xolatini nazorat qilish maqsadida sitoximik tekshirish 
usullari qo’llaniladi. Ma’lumki, tez oq tolalari uchun aerob glikolitik modda almashinuvi va sekin 
qizil tolalari uchun aerob oksidlanish modda almashinuvi xos. Qizil va oq tolalarni ifodolovchi 
fermentlar bir-biridan farqlanishi sababli, ularni maxsus buyoqlar bilan bo’yaladi va tolalarni turi 
aniq ajratiladi. Turli odamlarda qizil va oq tolalarni miqdoriy nisbati turlicha bo’ladi va xayot 
davomida deyarli o’zgarmaydi. Muskullarda tolalarni taqsimlanish xususiyati odamning genotipi 
bilan bog’liq. Muskul tarkibidagi tolalarni miqdoriy taqsimlanishi aniqlangan ko’rsatkichlar asosida 
sportga loyaqatli bolalar va o’smirlarning orasida sport tanlovini o’tkazish tavsiya etiladi. 
Xar bir muskul ichida xarakat va sezuvchi nerv oxirlari bo’lib, ular muskullarini markaziy nerv 
sistemasi bilan bog’lab turadi. Xarakat nervlari markaziy nerv sistemasida xosil bo’lgan 
qo’zg’alishni etkazib beradi, impulsni uzatadi, natijada muskul markaziy nerv sistemasining xoxishi 
bilan kiskaradi. Nerv impulsi muskullarning maxsus T-naychalari orqali sarkoplazmatik turning 
sisternalariga etkaziladi. So’ng sarkoplazmatik membranalardan sitoplazma ichiga kalsiy ionlari 
chiqadi. Natijada, aktin bilan miozinning birikishi natijasida muskulning qisqarishi vujudga keladi. 
Muskul qisqarishda ingichka aktinli miofilamentlar kalta, yog’on miozinli miofilamentlar orasiga 

---

111 
kiradi va I-disk kaltalashadi. Muskullar ichida simpatik nerv oxirlari bor, shuning uchun tirik 
organizm muskullari bo’shashagan vaqtda doimo sal qisqargan xolatda bo’ladi. Bunga muskul 
tonusi deyiladi. 
Xar bir muskulning aktiv qisqaruvchi gushtdor qismi - tanasi va ikki uchi, ya’ni boshlanish va 
birikish joylari - pay qismlari bo’ladi. Uzun muskullarda bundan tashqari yana bosh va dum 
qismlari tafovut qilinadi. Yassi muskullarning yupqa yassi payi bo’ladi, bu pay aponevroz deb 
ataladi. 
Ba’zi muskullar bir necha bosh bilan boshlanishi mumkin. Bunday muskullarni ko’p boshli 
muskullar deyiladi. Muskul tolalari yo’nalishiga qarab to’g’ri, qiyshiq, kundalang va aylanma 
bo’ladi. Bundan tashqari, bir patli va kup patli muskullar tafovut qilinadi. 
Muskullarning turkumlarga bo’linishi. 
Struktura va funksiya birligi xaqidagi dialektik qonunini ayniqsa tana muskullari misolida kuzatish 
mumkin