Milliy universiteti m. Xudoyqulov ju r n a L ist ik a g a k ir is h

partiyasining 
matbuot 
nashri 
«Milliy tiklanish», 
O'zbekiston liheral-demokratik partiyasining nashri «XX1 asr» 
gazetalari yuqoridagi prinsip asosida ish ko'rih kelmoqda.
Matbuot prinsiplari jamiyat taraqqiyoti bilan birlikda rivojlanib, 
takomillashib, yangi-yangi qirralari ochilib boraveradi. lstiqlol
43
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

davri o'zbek matbuoti va ommaviy axborot vositalari faoliyatida 
yuqoridagi 
prinsiplar keng qo'llanilib kelinmoqda. Respublika 
Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan 
“ Ommaviy axborot 
vositalari to 'g 'ris id a ”, 
“Jumalistik 
faoliyatni 
himoya qilish 
to 'g 'risid a ” , “Axborot olish kafolatlari va erkinligi to 'g 'risid a ” 
kabi va boshqa qonunJar o'zbek matbuoti nashrlari va ommaviy 
axborot 
vositalari 
ishini 
yanada 
takomillashtirish, 
ulaming 
matbuotning bosh 
prinsiplariga amal qilgan holda asosiy 
funksiyalarini bajarishlari uchun katta imkoniyatlar yaratib berdi. 
O 'zbek jumalistlari, 
publitsistlari, 
batx:ha 
ijodkorlar 
o 'z
faoliyatlarida matbuotning bosh prinsiplariga og'ishm ay amal qilib 
kelmoqdaiar.
MATBUOTDA AN ANAVIYLIK VA YANGI OMILLAR
Matbuotning 
mohiyatini 
tashkil 
etuvchi uning 
ichki
qonuniyatlardan 
biri 
uning 
an'anaviylik 
va 
yangi 
omillar 
•f qonuniyatiga amal -cjilishdir. Ya’ni, matbuot 
maMum bir tarixiy 
davrda tug'ilib, shu ijtimoiy zamindan, jamiyat oldida turgan 
vazifalardan yo'nalish olib, oziqlanib ish ko'rsa-da, ammo u o 'z
faoliyatini 
bajarishda 
o'zidan 
oldingi 
davrlar 
matbuotida 
shakllangan g'oyaviy-ijodiy omillar, shakl va uslub yo'Jlaridan 
foydalanadi, boshqacha qilib aytganda matbuot ham adabiyot, 
san’at va boshqa ijtimoiy hodisalar kabi an'anaviylik va yangi 
omillar qonuniga bo'ysunadi. An'analar — tarixiy taraqqiyot 
davomida sinalgan, avloddan avlodga meros sifatida o tuvchi, o 'z
asosida katta hayotiy zaminga ega bo'lgan g'oyaviy-ijodiy omilJar, 
insoniy tajribalardir. An’analar insoniyatning olamni bilish va uni 
egalashda 
jam oa 
ravishda 
yiqqan 
bilimlari, 
ish 
usullari, 
tajribalaridir. A n'analar o 'z mohiyati e tiboriga ko'ra ijobiy yoki 
salbiy xususiyatga ega bo'ladi. Har bir davr o 'z taraqqiyoti uchun 
zarur bo'lgan ijobiy an'analarni tanlab oladi, ulardan foydalanadi 
va aksincha — eskirgan, taraqqiyotga g 'o v bo'ladigan salbiy 
an'analam i rad ctadi. O 'z davrida ilg 'o r bo'lgan 
va tarixiy
44
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

taraqqiyot talablariga javob bera olgan g'oyaviy-ijodiy omillargina 
kelgusi davr uchun an'ana bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Umuman olganda an'anaviylik inson hayoti va faoliyatining 
barcha jabhalarini qamrab oladi, u kishilaming mehnati, turmushi, 
urf-odatdalari, ta'lim-tarbiya sohasida, ijtimoiy-siyosiy faoliyatida, 
ijodda va boshqa ijtimoiy sohalarda o 'z ifodasini topadi. Masalan 
o 'z
mustaqiliigiga 
erishgan 
O'zbekiston 
respublikasi 
o 'z
taraqqiyotida, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlaming amalga oshishida, 
kishilar ongiga mustaqiilik g'oyalari, yangicha fikrlash odatini 
singdirishda, 
milliy 
mafkurani 
vujudga 
keltirishda, 
tarixiy 
taraqqiyot davomida shakllangan va boshqa ko'pgina davlatlar, 
mamlakatlar ijtimoiy hayotida sinovdan o'tgan an'analarga, shu 
jumladan umuminsoniy qadriyatlar hamda milliy merosimizga 
amal 
qilib 
kelmoqda. 
Bu 
o'tm ish 
an'analaridan 
ijodiy 
foydalanishning 
yuksak 
namunasidir. 
Shu 
bilan 
biigalikda 
respublikamiz ijtimoiy-siyosiy hayotida yaqin o'tm ishda hukmron 
bo'lib kelgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan boshqaruv 
tizimi, yuqoridan turib rcjalashtiriluvchi iqtisod hamda g'oyaviy 
yakka hokimlikka asoslangan mafkuradan voz kechildi. Bu esa 
o'tm ishning salbiy an'analariga tanqidiy k o 'z bilan qarab, 
taraqqiyot uchun zarurlarini tanlab olish va salbiy xususiyatlarga 
ega bo'lganlarini rad etishning hayotiy ko'rinishlaridir.
A n'analam i davom ettirish - uni qanday bo'lsa shundayicha 
takrorlab qo 'y a qolishdan iborat bo'lm asdan, balki uni yangicha 
davom ettirish, uning zamini va ta'sirida yangi omillar yaratishdir. 
Y a'ni, an'anaviylik — yangiliklar, yangi omillar qo'shilishi bilan 
chambarchas bog'liqdir. Bir davrlar yangi omillar hisoblangan ish 
usullari, 
tajribalar hayot sinovlaridan o 'tib , an'ana bo'lib 
qolganidek, shu lcunda qo'llanilayotgan yangi omillar tarixiy 
taraqqiyot sinovlariga, talablariga javob bersa kelajak davr uchun 
an'ana bo'lib qoladi. Bu qonuniyat ijtimoiy taraqqiyotning asosi 
bo'lib xizmat qiladi va jamiyat hayotining barcha tomonlarini 
qamrab oladi. Bu qonuniyat, yuqorida aytganimizdek ijtimoiy- 
siyosiy, iqtisodiy-ishlabchiqarish, madaniy-ma'naviy hayotda, fan- 
maorifda, adabiyot va san'atda va shular jumlasidan matbuotda 
ham taraqqiyotning obyektiv qonuni sifatida ish ko radi. Uni bilish
45
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va o 'z faoliyatida qo'llanish barcha sohalardagi kabi matbuot 
mutaxassislari uchun ham farz va qarzdir. An'anaviylik va yangi 
omillar qonuniyatining buzilishi taraqqiyotga zarar keltiradi. 
Jumladan, an'analam i tan olmaslik — taraqqiyotni doimo yangidan 
boshlashga majbur qiladj, bu esa sun'iylik va boshqa qiyinchiliklar 
keltirib chiqaradi. (Masalan, yigirmanchi yillarda adahiyotda 
mumtoz adabiyot an'analaridan voz kechgan futuristlar, jamiyat 
taraqqiyoti qonunlarini tan olmagan anarxistlar, din va tarixiy 
qadriyatlami 
mensimagan bolsheviklar siyosatining jamiyatga 
qanchalik zarar keltirganligini ko'rish mumkin) 
An'analami 
qanday bo'Isa shundayligicha davom ettirish esa taqlid va takroiga 
olib keladi. A n'analar hilan yangi omillar yaratish bir-biri bilan 
uzviy bog'liqdir. 
Haqjqiy an'analar doimo ijodiy ravishda 
rivojlanib, sayqallanib, yanada chuqurlashib, yangi omillar bilan 
boyib bomvchi ijtimoiy-ijodiy hodisadir.
Matbuot ham o 'z faoliyatida an'anaviylik va yangi omillar 
qonuniyatiga to 'Ia amal qiJishi zarur. Ya'ni, har bir davr matbuoti 
o'zidan oldingi davr matbuotida shakllangan tarixiy tajribalarga 
asoslanib ish ko'radi, rivojlanadi.
Matbuotdagi an'analar aw alo uning mohiyatida, 
funksiya va 
tamoyillarida o 'z aksini topadi. Mustaqillikka erishgan o'zbek 
matbuoti yaqin o'tm ishim izda hukm surib kelgan kommunistik 
matbuotning bosh tamoyillari hisoblangan “kollektiv taig'ibotchi, 
kollektiv tashviqotchi va kollektiv tashkilotchi”likdan iborat, yakka 
mafkura hokimligiga xizmat qiluvchi, cheklangan funksiyatardan 
voz kechib, umuminsoniyat matbuotida qabul qilingan va keng 
qo'llanilib kelinayotgan funksiyalami bajarmoqda. Bu - aw alo 
erkin informatsiya yig'ish va tarqatish, jamiyat hayotini keng va 
har 
tamonlama 
tasvirlash, 
jamiyatdagi 
fakt 
va 
hodisalar, 
muammolarni tahlil 
etish 
hamda 
ijtimoiy voqelikka 
ta'sir 
ko'rsatishdan iborat hayotiy an'analardir. Bizning matbuotimiz 
kommunistik matbuotning faqat partiyaviylikdan iborat bo lgan, 
sun'iy cheklangan tamoyillaridan voz kechib umuminsoniylik, 
milliylik, haqqoniylik kabi dunyo matbuoti an'analariga asoslanib 
ish ko rmoqda. Ijtimoiy hayot voqealarini yoritishda xoiisiik, hur 
fikrlilik, turiicha qarashlarga keng o 'rin berish kabi umuminsoniy
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

an'analar matbuotimiz faoliyatiga singib bormoqda. Shu hilan 
birlikda unda poklik, hayo bilan ish ko'rish, 
ma'lum darajada 
oqilona rioya va andisha kabi miiliy an'analarimiz ham o ‘z aksini 
topmoqda. Shuningdek, ayrim matbuot nashrlarida hamon eskicha 
fikrlash, hayotni kommunistik matbuot davridagi singari bejab 
ko'rsatish, bir yoqlamalik kabi salbiy holatlar ham uchraydiki, bu 
o'tm ishning salbiy an'analaridan tezroq voz kechish lozimligini 
yana bir bor isbotlaydi. Ayrim mamlakatlar matbuotida keng o 'rin
olib kelayotgan ortiqcha shov shuv, “oldi-qochdi” xabarlarga, 
reklamaga haddan tashqari k o 'p o 'rin berish 
kabi salbiy 
an'analardan ham voz kechilishi lozim.
Hoziigi 
zamon 
matbuotida 
tezkorlik, 
informatsiyaning 
serko'lamligi, o'quvchini o'ziga jalb qilish uchun turli usullardan 
foydalanish kabi yangi omillar ham qo'llanilib kelinmoqdaki, bular 
davr talabiga javob bersa kelgusi da/rlar uchun an'ana bo'lib 
qoladi.
An'anaviylik va yangi omillar qonuniyati publitsistik ijodning 
bosh masalasidir. Har bir jumalist, har bir publitsist o 'z ijodida 
o 'zid an oldingi davming mohir jumalist va publitsistlari qoldirgan 
boy meros bilan qurollangan bo'lishi va undan ijodiy foydalana 
olishi lozim. Shu bilan birlikda bu an'analar asosida yangi omillar, 
ijodiy kashfiyotlar yaratish ham har bir ijodkoming burchidir.
An'anaviylik matbuotning 
funksiya va tamoiyillan bilan 
cheklanib qolmasdan uning barcha tomonlarini, 
publitsistik 
ijodning barcha ijodiy masalalarini qamrab oladi. 
Matbuot 
materiallarini tayyorlash, tahrir qilish, sarlavha qo'yish, har bir 
janr, ijodiy shaklda, publitsistikaning har hir sohasi va turlarida, 
ham bu qonun o 'z ifodasini topishi iozim. Ana shu qonunni puxta 
bilgan, o'zidan oldingi davrlar matbuoti an'analarini, o'tmishning 
mohir jumalistlari va publitsistlari ijodiy merosini, ular qoldirgan 
ijodiy omillami chuqur egallagan va bu an'analar asosida ijod 
qilib, matbuotni yangi omillar bilan boyita oladigan ijodkorgina 
muvaffaqiyatga erisha olishi mumkin.
An'anaviylik va yangi omillar qonuni abadiy bo'lib, matbuotda 
ham davr bilan, uning uning taraqqiyoti bilan birlikda taraqqiy 
etib, takomillashib boradi Shu kunimizda yaratiigan va hayot
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sinovidan o 'tg an yangi, ijodiy omillar kelgusi avlod uchun an'ana 
b o 'lib xizmat qiladi.