Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

 
АЛЛАЯРОВА З.Б., ТВХТХҚТМОҲМ катта ўқитувчиси
Бугунги кунда Ўзбекистонда туб аграр ислоҳотлар ўтказилиб, аграр соҳа жадал 
ривожланмоқда. Аграр соҳада мулкий муносабатлар қонуний асосларининг яратилганлиги 
бу жараённинг кафолатли гаровига айланди. Хусусан, “Ер тўғрисида” (1990), “Ўзбекистонда 
тадбиркорлик тўғрисида” (1991), “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш 
тўғрисида” (1991), “Ижара тўғрисида” (1991), “Деҳқон хўжалиги тўғрисида” (1992), “Хўжалик 
жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида” (1992), “Ер солиғи тўғрисида” (1993),“Қишлоқ 
хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида”, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”, 
“Фермер хўжалиги тўғрисида”ги қонунлари ва Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси 
қабул қилинди. Бунинг натижасида юз берган кенг қамровли ижтимоий ўзгаришлар миллий 
лисоний онгда ҳам улкан янгиланишларни вужудга келтирди. Ижтимоий ҳаёт, ижтимоий 
тафаккур ва тил яхлитлиги борлиқнинг лисоний таснифи борасида муҳим ўзгаришларни 
шакллантирди. Айниқса,соҳада олиб борилаётган аграр ислоҳотлар, аграр муносабатларнинг 
янги шакллари аграр терминологияни махсус тизим сифатида ўрганиш, халқаро аграр 
муносабат ва алоқаларнинг ривожланаётганлиги бундаги асосий омил бўлган лисоний 
ифодаларга ҳам алоҳида эътибор қаратишни тақозо қилмоқда.
Ўзбек тилида аграр соҳани билдирувчи тушунчаларнинг лисоний ифодаси турли 
шаклий­структур, семантик, генетик, деривацион хусусиятларга эга бўлиб, алоҳида 
мазмуний майдонни ташкил этади. Бу мазмуний майдон эмпирик нуқтаи назардан жуда 
мураккаб, назарий асосда муносабатда бўлинса, жуда мустаҳкам ва анчайин содда когнитив 
моҳият ва структурага эгалиги билан характерланади.
Маълумки, аграр соҳа терминлари тизими қишлоқ хўжалиги мавзувий тўдасининг 
таркибий қисмидир. Бу майдон, аввало, икки мазмуний майдонни ташкил этади: 
–
деҳқончилик; 
–
чорвачилик; 
Деҳқончилик мазмуний майдони, ўз ўрнида, яна ички гуруҳ (лексик­семантик) ларга 
бўлинади: 
–
далачилик; 
–
сабзавотчилик;
–
полизчилик;
–
боғдорчилик; 
–
ўрмончилик (ўрмон хўжалиги). 
Бошқа мавзувий майдонлар ҳам, ўз навбатида, ички гуруҳлардан ташкил топади ёки 
ички гуруҳларга бўлинади. Масалан, чорвачилик: 
–
қорамолчилик;
–
қўйчилик;
–
йилқичилик; 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
79 
–
чўчқачилик; 
–
паррандачилик; 
–
асаларичилик; 
–
пиллачилик; 
–
қуёнчилик 
каби луғавий­маъновий гуруҳлардан иборат бўлади. 
Бу луғавий­маъновий гуруҳларнинг ички бўлинишлари маълум ўсимлик тури, ҳайвон 
типигача бўлиниши мумкин. Хусусан, қорамолчилик туячилик, йилқичилик, сигирчилик; 
қўйчилик қўйчилик ва эчкичилик каби. Албатта, бунда, тасниф изчиллигига амал қилиш 
мақсадида сигирчилик атамаси қўлланди. Зеро, ўзбек тилида қорамол термини, бир томондан, 
ушоқмол терминига зид равишда йирик, катта уй ҳайвонларини ифодалаш учун қўлланган 
бўлиб, у юқоридаги таснифда умуман йирик молларни ҳам, унинг бир тури бўлган сигир 
(соғин сигир, бузоқ, ҳўкиз, буқа кабилар) ни ҳам ифодалайди. 
Деҳқончилик луғавий­мазмуний майдони ўсимликнинг турига қараб, кўплаб ички 
луғавий­маъновий гуруҳларни ташкил қилишини кўрдик. Бу гуруҳлар ўсимликнинг турига 
қараб муайян тармоқларга бўлинади. Масалан, полизчилик луғавий­маъновий гуруҳи: 
–
қовунчилик; 
–
қовоқчилик; 
–
кўкатчилик каби. 
Деҳқончилик луғавий­мазмуний майдонини бирлаштирувчи омил унинг бевосита ер 
билан боғлиқлигидир. Демак, ушбу майдонга кирувчи барча лексик бирликлар семантик 
структурасида ер лексемаси маъносининг “сиқиқ” ҳолатдаги кўриниши бирлаштирувчи сема 
(маъно бўлакчаси) вазифасини бажаради. Тўғри, чорвачилик, балиқчилик учун ҳам ишлаб 
чиқариш воситаси ер ҳисобланади. Аммо ўсимликлардаги турғунлик ҳолати ҳайвонлардаги 
ҳаракатлиликдан фарқ қилиб, муайян ер билан боғлиқ бўлганлиги семантик структурадаги ер 
унсурининг ижтимоий онгда “бўртиб туриши”ни келтириб чиқарган. Бу эса деҳқончилик 
мазмуний майдонида “ер” унсурининг чорвачилик ва балиқчилик мазмуний майдонидаги 
“ер” унсурининг фаоллигини таъминлаган. Чорвачилик учун ер таркибидаги эмас, балки 
ердан униб чиққан маҳсулот озиқ вазифасини бажаради. Ернинг ҳайвонга муносабати 
озуқадан кейин иккинчи ўринда туради. Паррандачилик ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. 
Балиқчилик соҳасининг ер билан боғлиқлиги сув орқали. Шу боисдан балиқчилик 
учун бирламчи ишлаб чиқариш воситаси сувдир. Шунга кўра, “сув” унсури “балиқчилик” 
мазмуний майдони учун бирлаштирувчи унсур ҳисобланади. 
Демак, “чорвачилик” ва “паррандачилик” мазмуний майдони учун “ер маҳсулотлари 
билан озиқланиш”, деҳқончилик мазмуний майдони учун “ерда ўсиш”, “балиқчилик” 
мазмуний майдони учун “сувда яшаш” маъновий унсурлари бирлаштирувчи воситалар 
ҳисобланади. Умуман олганда: 
а) ер билан боғлиқ соҳа: чорвачилик, деҳқончилик, паррандачилик; 
б) сув билан боғлиқ соҳа: балиқчилик. 
Кўрилганидек, 
ер 
билан 
боғлиқ 
соҳалар 
боғлиқликнинг 
даражаси 
ва 
бевосита/билвоситалиги билан фарқланади.
Ер билан бевосита боғлиқ соҳа бўлган – деҳқончилик замонавий терминологияда аграр 
соҳа таркибли термини билан номланади. Албатта, аграр соҳа ва деҳқончилик ифодалари бир 
қарашда вариант терминлардек тасаввур уйғотса­да, улар орасидаги фарқни лисоний онг ҳам 
тафаккур билан боғлиқ равишда фарқлайди.
Маълумки, ўзбек тилида агр(а/о)бошланмаси асосида ташкил топган кўплаб терминлар 
мавжуд: аграр, аграр ислоҳот, аграр масала, аграр танглик, агробизнес, агробиологик,