B. T. Toshmuhamedov

Sulfatlar
Gips 
— C a S 0 4-2H20 . Singoniyasi m onoklin. K ristallari 
tabletkasim on, ba’zan ustunsim on yoki prizm a shakliga ega. 
Bo‘shliqlarda druzalar shaklida uchraydi. Odatda mayda, zich 
kristallangan agregatlar, yoriqlarda esa tolalardan iborat ipaksimon 
massalar hosil qiladi. Yopishib o ‘sgan qo‘shaloq kristallari ko‘p. 
Rangi oq. Ayrim kristallari shaffof va rangsiz. Shuningdek, 
kulrang, och pushti, sariq, qizil, qoramtir va qora ranglarda bo‘ladi. 
Yaltiroqligi shishadek. Ulanish tekisligi yuzalarida sadafdek 
tovlanadi. Qattiqligi 1,5 (tirnoq bilan chiziladi). Juda ham m o‘rt. 
Ulanish tekisligi o ‘ta mukammal va ajralgan bo‘laklari shaklida, 
burchaklari 66 va 114° bo‘ladi. Solishtirma og‘irligi 2,3 g /sm 3.
23-rasm. 
Gips.
84

---

Atmosfera bosimi sharoitlarida qizdirganda gips 80-90°Cda 
suvini yo‘qota boshlaydi, 120-140°C da butunlay yarim -gidrat, 
ya’ni alebastrga aylanadi. Alebastr suv bilan yarimsuyuq qilib 
qorishtirganda issiqlik chiqarib, kengayib tez qotadi.
Gips ekzogen yo‘l bilan hosil bo‘lgan b o iib , c h o ‘kindi tog‘ 
jinslarida ko‘p uchraydi.
Gipsning ahamiyati ayniqsa qurilish ishlarida ju d a katta.
Angidrid 
— C a S 0 4. Singoniyasi rom bsim on. Kristallarining 
qiyofasi qalin tabletkasimon yoki prizm asim on. T o ‘g‘ri tuzilgan 
k ristallari kam . O d a td a, yaxlit d o n a d o r m assalar, b a ’zan 
nayzasimon agregatlar holida uchraydi.
Angidridning rangi oq, ko ‘pincha havorang, ochkulrang, 
ba’zan qizg‘ish tuslarda bo ‘ladi. Rangsiz shaffoflari ko‘p uchraydi. 
Shishadek yaltiraydi. Ulanish tekisligi yuzasida sadafdek tovlanadi. 
Qattiqligi 3—3,5. Ulanish tekisligi mukammal. U uchta o ‘zaro tik 
yo‘nalish b o ‘yicha kristallari sinib, ancha osonlik bilan kub 
bo‘lakchalarga ajraladi. Solishtirma og‘irligi 2,8-3,0 g /sm 3. Suv 
ishtirokida hajmi 30% ko‘payib gipsga aylanadi.
A ngidrid ju d a katta uyum lar holida c h o ‘kindi to g ‘ jins 
qatlamlarida uchraydi. U kimyoviy ch o ‘kindi m ahsulot sifatida 
(qo'ltiqlarda va quriy boshlagan dengizlarda) uchraydi. U lar yer 
yuzasiga chiqib qolganda osongina gipsga aylanadi.
Barit 
— B aS 0 4. G rekcha «baros» — og‘irlik demakdir. Bu 
mineralning katta solishtirma og‘ir!ikga ega ekanligi qo ‘lga olish 
bilanoq seziladi. Rom bik singoniyali. Kristallarining qiyofasi 
pilaychasim on, qo ‘shaloq kristallari kam. O datda polisintatik 
qo‘shaloq kristallar holida uchraydi. Kristall yonlari chiziqlar bilan 
qoplangan bo‘ladi. Uyumlari ko‘pincha donador. K am dan-kam
zich, yashirin kristallangan, tuproqsim on b o ‘ladi. Shuningdek, 
stalaktitlar bilan kontsentrik zona tuzilishli shaklda ham uchraydi. 
Bo‘shliqlarda kristall shodalarini k o ‘rish mumkin. Rangi kuchsiz 
oq, rangsiz. Aralashgan m oddalar bilan oq yoki kulrang, qizil, 
sariq yoki qo‘ng‘ir, qoram tir va qora, b a ’zan och rang va boshqa 
tuslarda bo'ladi.
Yaltirashi shishasim on. U lanishi m ukam m al. Solishtirm a 
°g ‘irligi 4,3—4,5 g /sm 3, qattiqligi 3,0—3,5.
85

---

Parma quduqlari devorlarini sementlashda, kimyo sanoatida, 
konchilikda, tibbiyotda, rezina, qog'oz, bo‘yoqchilik va boshqa 
sohalarda ishlatiladi. Gidrotermal angidrid juda kam dan-kam
uchraydi.
A ngidrid asosan sem ent sanoatida va h ar xil ziy n atlar 
tayyorlashda qo‘llaniladi.