B. T. Toshmuhamedov

Fosfatlar
Fosfatlar 
— fosfat kislota H3 P 0 4 ning tuzlaridir. Bu guruhga 
tog‘jinslarini hosil qiluvchi minerallardan apatit va fosfarit kiradi. 
Ulardan tashqari Vavellit — 4A1P04 2A1(0H)3 5H 20 , Feruza — 
CuO 3 A120 3 2P20 5 4H 20 misol bo‘ladi.
24-rasm. 
Feruza.
Apatit 
- C a3[ P 0 4]3[F ,C l]. G rekcha aldaym an (apateo) 
demakdir.
Singoniyasi geksagonal. K o'pincha olti yonli prizma, igna 
shaklida b o ‘lib, b a’zan kalta ustunsim on yoki tabletkasim on 
kristallar holida uchraydi. Donador, zich, mayda donador, b a’zan 
tomirsimon va tuproqsimon massalar shaklida uchraydi.
C ho‘kindi jinslarda konkretsiya shaklida va tarkibida juda 
ko‘p minerallar aralashgan uyumlari fosforit deb aytiladi. Fosforitlar 
tarkibi jihatdan apatitga yaqin bo‘lib, dengiz ch o ‘kindilaridan 
tashkil topgan. Fosforitlar radial sh u ’lasim on yoki yashirin 
kristallangan bo'lib, ko‘pincha qum, ba’zan kremniy yoki gilsimon 
massalarga yopishgan holatda uchraydi.
86

---

A patit rangsiz, shaffof, oq, k o 'p in ch a och yashiidan zum rat 
yashilgacha va havorang b o ‘ladi, shishasim on yaltiraydi. Q a t­
tiqligi 5. U lanishi m ukam m al em as. S olishtirm a og'irligi 3,18- 
3,21 g /sm 3.
Apatit va fosforitlardan o ‘g ‘itlar tayyorlanadi.
Silikatlar
Tabiatda m a’lum bo‘lgan mineral turlarining uchdan bir qismi 
silikatlarga to ‘g‘ri keladi. A.E.Fersmanning hisobiga ko‘ra silikatlar 
Yer qobig‘ining 57% ini tashkil qiladi. Bularga 12% kvars va 
opalni qo‘shib hisoblasak silikatlar miqdori 80% ga yetib boradi. 
Juda ko‘p silikatlar ham m a magma, cho'kindi (asosan, gil va gilli 
s la n e ts la rd a , q u m , q u m to s h la rd a ) va n ih o y a t x ilm a -x il 
kristallangan slanetslarda ham eng m uhim jins hosil qiluvchi 
mineral bo‘lib qoladi. Deyarli ham m a foydali qazilma konlarining 
minerallari tarkibida ko‘p hollarda qim m atli metallar N i, Zn, Be, 
Zr, Si, Sr, U va hokazo bor. K o‘p silikatlarning o ‘zi metallmas 
konlami hosil qiladi. Masalan: asbest, kaolin, dala shpatlari, qurilish 
materiallari, qimmatbaho hamda bezak toshlari (zumrad, turmalin, 
topaz, rodonit, nefrit va boshqalar).
Silikatlar ilgari kremniyli va alyuminiy-kremniyli kislotalarning 
tuzlari deb hisoblanar edi.
Silikatlar hozirda asosiy struktura turiga qarab tasnif qilinadi. 
S ilik atlarn in g stru k tu rasi u la rn in g kim yoviy tark ib i b ilan
chambarchas bog‘liqdir. Shuningdek, minerallarning m uhim fizik 
xossalarini va hatto m a’lum darajada geneziyasini ham aks ettiradi.
Tarkibi juda xilma-xil silikatlarni rentgenom etrik tekshirish, 
shu birikm alarning kristall strukturalari xossalariga m ansub 
bo‘lgan quyidagi xulosalarga olib keladi.
1. Tekshirilgan silikatlarning ham m asida Si4+ ioni bilan atrofi- 
tetroedr uchlarida joylashgan to ‘rtta O2' ioni bilan doimo o ‘ralgan 
bo‘ladi. Shunday qilib kremniy kislorod tetroedri (ya’ni [S i0 4]4' 
~ gruppasi ham m a silikatlar uchun asosiy struktura birligi bo‘ladi.
2. Silikatlarning kristall strukturalarida krem niy-kislorod 
tetroedri bir-biridan ajralgan, yakka-yakka struktura birligi holida
87

---

joylashgan b o ‘lib, yoki turli usullar bilan bir-biriga tutashib 
murakkab kompleks anion radikallarini hosil qilishi mumkin. 
Bunday tetroedrlar faqat uchlari burchaklari bilan o'zaro tutashishi 
mumkin. Bunday tetroedrlarda to ‘rtta erkin valentlik |S i 0 4]4 
bo'ladi. Kremniy kislorodli tetroedrlarning turli qo‘shilishi va 
silikatlar tarkibiga kiruvchi boshqa elem entlar ionlarini biriktirib 
olishi shunga bog‘liq.
3. Kremniy kislorodli tetroedrlar mustahkam silikat kristall 
panjara hosil qiladi. Shu bilan bir vaqtda biri ikkinchisidan ajralgan 
yoki um umiy kislorod ionlari orqali bir-biriga birikkan bo‘lishi 
mumkin
K rem niy — kislorodli tetroedrlarning bir-biriga qanday 
qo‘shilishini aniqlash silikatlarni to ‘g‘ri guruhlashga asos soldi.
Silikatlar o ‘zining kimyoviy tarkibiga qarab dala, shpatlari, 
feldshpatoidlar, metasilikatlar, ortosilikatlar va suvli silikatlarga 
bo‘linadi. Dala shpatlari Yer qobig‘ining 50% ga yaqinini tashkil 
qiladi. Feldshpatodlar kam roq uchraydi. R angdor silikatlar 
magmatik jinslam i hosil qiluvchi eng muhim minerallar guruhidir. 
Suvli silikatlar ayniqsa metamorflashgan jinslar orasida ko‘p tar­
qalgan.
Hozir silikatlar strukturasini rentgenoskopiya usuli bilan tek­
shirish natijasiga qarab quyidagi beshta kichik sinflarga bo'linadi: 
a) orolsim on, b) zanjirsim on, d) lentasim on, e) varaqsimon,
f) to'qim asim on silikatlar.
88