B. T. Toshmuhamedov

Yetakchi muhim shakllar usuli. 
Stratigrafiyaga kiritilgan birinchi 
paleontologik usul b o ‘lib, XIX asr boshlarida birinchi m arta 
Angliyadagi yura yotqiziqlarini ajratish va taqqoslashda V.Smit 
qo ‘llagan. Bu usul o ‘tgan asr o ‘rtalarida nem is paleontologi 
G .B ro n n to m o n id an yetakchi m uhim shakllar tu sh u n ch asi 
k iritilg a n d a n s o ‘ng ilm iy aso slan d i. G .B ro n n u m u rtq a siz
hayvonlarning yetakchi shakli birinchi atlasini tuzdi.
Yetakchi m uhim shakllarga qisqa vaqt ichida katta maydon- 
larda ko‘p tarqalgan o ‘simlik va hayvon qoldiqlari kiradi. Ular 
yaxshi saqlanib qolgan va o ‘ziga xos oddiy tuzilishga ega. Shuning 
uchun ularni osongina aniqlash mumkin. Yuqorida qayd qilingan 
talablarga javob beruvchi organizmlarga, am m onit, belem nit, 
trilobit, graptolit, foraminiferalar taalluqli. M asalan, am m onit 
Sardiosegas sordatum yuqori yuraning oksford yarusi (J30 ) uchun 
yetakchi hisoblanadi; belem nite «Velemnitella m ucronata» -
yuqori bo ‘r kam pan yarusi (K^km) uchun, Shoristites mosquensis 
gicher — o ‘rta karbon moskov yarusi (C 2m) uchun, «Obolus 
apollinis Eichwald» — ordovikning trem adok yarusi ( 0 ,t) uchun 
yetakchi va hokazo.
Usulning m azm uni shundan iboratki, qatlam da uchragan 
ham m a qazilma organizmlardan yuqorida keltirilgan talablarga 
javob beruvchi ham da shu qatlamga xos organizm larning 2-3 
turlari tanlab olinadi. Tanlab olingan turlar qatlam uchun yetakchi
97

---

hisoblanadi. Ajratilgan yetakchi shakllar tarkibiga yaqin bo'lgan 
yoki aynan o ‘xshash shakllar qazilma organizmlarda uchraydigan 
boshqa hamma qatlamlar bir yoshli deb qabul qilinadi.
Mazkur usul oddiy bo'lgani uchun keng ko'llanila boshlandi. 
H ozir ham to g ' jin slari yoshini a n iq lash d a va kesim larni 
taqqoslashda undan ko‘p foydalaniladi. Lekin ayrim kamchiliklari 
uning imkoniyatlarini chegaralab qo‘ygan. Har qanday organizm 
m a’lum bir o ‘ziga xos fizik-geografik sharoitlarda yashagani uchun 
uning tarqalishi bir xil emas. Turlar bir vaqtning o ‘zida ham 
dengizda, ham kontinentda yasholmaydilar. Binobarin, kontinent 
yoki dengiz havzasining hamma yerida sharoit birxilda bo'lmaganligi 
tufayli organizmlarning tarqalishi bir tekis emas. Shuningdek, 
organizmlar bir vaqtning o ‘zida paydo bo‘lib, hamma yerni egallab 
ololmaydilar. Ular Yer kurrasida m a’lum bir vaqt mobaynida 
tarqaladilar. B unday tarqalish ko‘p sharoitlarga, ju m lad an , 
to ‘siqlarga bog‘liq. Fizik-geografik sharoitlarning o ‘zgarishi 
organizmlarni yangi joylarni o ‘zlashtirishga undaydi, shuning 
uchun yetakchi tur har xil joylarda turli stratigrafik holatni egallashi 
mumkin, ya’ni bir xil yetakchi shakllar har xil yoshdagi qatlamlarda 
uchraydi.
Fizik-geografik sharoit o'zgarishi yoki fatsiya siljishi bilan 
organizmlar ham o ‘z joylaridan ketadi larva m a’lum vaqtdan so'ng 
sharoit yana tiklansa avval yashagan joylariga qaytib kelishlari 
mumkin. Bunday holning, ya’ni bir yetakchi shaklning kesimda 
bir necha bor stratigrafik yuzada takrorlanishi rekurrensiya 
d ey ilad i; bu h o la t s h a ro it o ‘z g arish ig a k o ‘ra o rg n iz m la r 
migratsiyasiga bog'liq. Shuning uchun geoloik yoshni aniqlash 
va taqqoslashda yetakchi shakllar usulidan foydalanganda boshqa 
usullar bilan birga olib borish maqsadga muvofiqdir.