1. Umaviylar davrida davlat boshqaruvi

1.Umaviylar davrida davlat boshqaruvi.
Umaviylar sulolasiga Muoviya I asos slogan bo’lib uning hukmronlik davri milodiy 661-680yillarni oz ichiga oladi. Umaviylar davrida fathlar uch jabhada olib boriladibular: Kichik osiyadagi Rumliklarga qarshi fathlar, SHimoliy Afrikadagi fathlar, SHarqiy jabxa. Muoviya Abu Sofyon davridagi hududlar oltita viloyat orqali boshqarilgan bular. 1 SHom viloyati: SHom viloyati asosiy viloyat hisoblanib , uning xududlari janubda Arabiston Yarimorolining shimolidan boshlanib , shimoli esa Turus toglarigacha borardi. SHarqda Furot daryosidan boshlanib , garbdagi chegarasi Orta yer dengizigacha yetib borardi bu viloystlar jumladan Xims Kunsurayn Antokiya Tarolbus va boshqa amirliklar. 2 Kufa viloyati Iroqning shimoli Qurdlar Ozarboyjon va shu tarafdagi boshqa yerlar Aliy Roziyalloxu Anxu va u kishining o’g’illari Xasan va Xusayn Roziyalloxu axumo mana shu shaxarda faoliyat olib brogan edilar. Muoviya Roziy Anxu ushbu viloyatga Mugiyra Ibn SHuba Roziy Alloxu Anxuni voliy etib tayinladi. 3 Basra viloyati:Bu viloyat Kufaga yaqin bolsa ham Fors, Xuroson, Sijiston kabi mintaqalar aynan u orqali boshqarilar edi. 4 Xuroson viloyati: Bu viloyatlarga tegishli yerlar avvallari Basraga qarar edi Muoviya Roziyolloxu anxu ushbu viloyatga Ziyod Ibn Abiyxni voliy qilib tayinladi . Undan keyin boshqa voliylar xam u yerda ish olib bordilar. 5 Madinai Munavvara viloyati:Asosiy poytaxt bolgan Madinai Munavvara Islom davlati uchun eng axamiyatli viloyat xisoblangan chunki Rasullox sollalloxu Alayxi Vassallam xam , Roshidlar xalifalar xam Islom davlatini mana shu shaxardan turib boshqargan Makkkai Mukarrama va boshqa viloyatlarning siyosiy axamiyati kam bulgani uchun tarixchilar ularni kamroq eslashad. 6 Umar Ibn Xattob Roziyolloxu Anxuning davrida Amr Ibn Os Roziyalloxu Anxu boshchiligidagi fotixlar Misrni fatx qildilar va ularning raxbari u yerga voliy bolib qoldi. Muoviya I va Abdumalik davrida davlatning boshqaruvini yaxshilash maqsadida bir qancha islohotlar amalga oshirilgan. Ayniqsa xalifa Abdumalik donoligi ,o’tkir fikrliligi va qattiyatligi bilan tanilgan.Uning davrida voqealar shiddatli va xatarli bo’lgan.Davlatchalarga bo’linib , parchalanib ketish davlatni yamon oqibatga olib kelgan .U davlatni shunday dono tadbir shunday dono tadbir bilam boshqardiki, xolatlar bosilib , tinchlik hukmron bo’ldi. Davlatning yaxlitligi saqlanib , musulmonlar yana birlashdi.Islomiy o’lkalar yagona bayroq va bir xalifa ostida birlashdi. Har ikkala hukmdor ham o’z davrining eng yaxshi davlat boshqaruvchisi bo’lib , davlatning harbiy, siyosiy va iqtisodiy qudratini oshiruvchi bir qancha ma’muriy va iqtisodiy islohotlar o’tkazgan. Xususan davlat ya’ni xalifa lavozimi nasliy bo’lib qolgan va otadan bolaga meros bo’lib o’tgan. Xalifa Muoviya va Abdumalik davrida davlat xazinasi va davlat arxivi tashkil etilgan. Arab tili davlat tili deb e’lon qilingan. Oltin , mis va kumushdan yangi pullar chiqarilgan. Abdulmalik vafotidan keyin xalifalikka uning o’g’li Valid ibn Abdulmalik bayat oldi va otasining islohotlarini davom ettirdi. Uning hayoti umaviylar davlatining faxri bo’ldi. Bunga sabab u davlat ichida buyuk islohotlarni amalga oshirdi. Tashqarida esa islomiy fathlarga erishish uchun qulay fursat tug’ilgan edi. U bularning barchasida katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Ammo davlatning ichida Valid obodonchilikka katta e’tibor qaratdi.
Yo’llarni tuzatishga katta e’tibor qaratdi va boshqa shaharlarga olib boradigan yo’larnni tuzatishga katta e’tibor qaratdi. Uning ulug’ ishlaridan ikkita masjid yani Madinadagi Masjidi nabaviya va Damashiqdagi umaviylar masjidi binosini qayta tiklash bo’ldi. Masjidi nabaviyani buzib , kengaytirdi. Bu va Damashiqdagi
Umaviylar masjidi binosi o’ta hashamatli bo’ldi. Valid kasallarga ko’zi ojizlarga va muhtojlarga ahamiyat berdi.
Ular uchun lozim bo’lgan nafaqa va munosib bo’lgan sovg’a lar tayin qildi. Har bir yotib qolgan kasalni unga qarovchi hodim bilan ko’zi ochizni esa yetaklovchi bilan ta’minladi. Shuningdek Damashiqning tashqarisida mahovlar uchun shifoxona qurdi. Bu shifoxona hozirgacha mavjud bo’lib uning nomi bilan ataladi. Bundan boshqa ezgulik ishlarini amalga oshirdiki , u bilan islomiy jamiyat juda baxtiyor va faravon hayot kechirdi. Uning hamma tamonlarida odillik , faravonlik va barqarorlik gullab yashnadi.Valid ibn Abdumalikning davri ham ulkan fathlar davri bo’ldi .Odamlar Alloh yo’lida jihod qilishga otlandi. Ular jihodni o’zlarining hayotdagi maqsadi va g’oyalari qilib olishgan edi.
Valid ibn Abdulmalikdan keyin Umar ibn Abdulaziz xalifalik qildi. Uning xolis islomiy siyosatining o’zi islomga katta davat etdi.Uning tutgan bu siyosati es-xushini yo’qotib , uni ulug’ deb hisoblagan kofirlarga islomning haqiqati va buyukligini ko’rsatib berdi . Oqibatda ular Barbar va Xuroson ahlida sodir bo’lganidek hechqanday qarshiliksiz islomga bo’ysunganlar va kelishganlar. Bu islomiy siyosat oqibatida tinchlik yoyildi. Qo’zg’alon va tartibsizliklar to’xtadi. Qo’zg’alonchilar sabab qilib ko’rsatadiga hech narsa qolmadi. Uning davrida hech kimga bo’ysunmagan xavorijlar ham ular bilan muzokara o’tkazib , ularni qanoatlantirganidan keyin tinchib qolishdi. Odamlar uning davrida tinchlik va hotirjamlik soyasida yashadi. Fathlarga kelsak Umar qo’l ostidagi shaharlar holatini isloh qilib , u yerlarda islomni mahkam o’rnatguncha bir muddat to’xtatib turishni xohlagan. Ammo u fathlarni to’xtatgan bo’lishiga qaramasdan bu davrda odamlarning qalblarini bu din uchun fath qildi va islomning xolis siyosatini ko’rsatib yorqin ko’rsatib berib ko’pchilik insonlarni bu dinga yetakladi.
Xishom hukmga o’tirganidan to umrining oxirigacha turli hatar va fitnalarga dush keldi. Uning xalifaligi nisabatan qiyin bo’ldi. Shunda bo’lsada u ketma – ket ergashib kelayotgan fitnalarga shunday bo’lsa da u oyoqqa turib mamlakatda yaxshi islohotlar o’tkazdi. Uning davrida Xavorijlar isyon qildi bu isyion Iroqda b’lib o’tdi . Uning davrida islohot ishlari kengaydi yerlar obodon bo’ldi . Shuningdek, Rasofa shahri qurildi. Devonlar takomillashtirilib , tartibga solindi. Xishom ibn Abdulmalik o’z ishini yaxshi bo’ladigan , halim , qon to’kishni yomon ko’radigan odam edi. Lekin shu bilan birga, U bahilligi bilan tanilgandi.
O’sha davrda fath ishlari ko’ngildagidek bo’lmasa ham davom etib turdi . Fransiya yerlarini qo’mondan G’ofiqiy o’z askaralari bilan oldinga siljib , Fransiyaning markazigacha kirib bordi. Fransuzlar juda qattiq qo’rquv ostida edi. Bunda qo’rquv butun Yevropa bo’ylab barcha nasroniylar ichida tarqaldi. SHundan so’ng jamlanib o’zlariga Karl Martinni lashkarboshi qilib olishdi.
O’sha davrdagi qo’zg’alonlardan yana biri xijriy 121-yilda Zayd ibn Aliy ibn Xusayn roziyallohu anhu shiddat bilan jang qildi. Oxiri xijriy 122- yilda U kishining ishi tugadi. Xishom inb Abdumalikdan keyin xalifalikka Valid ibn Abdulmalik kelgan. Valid ibn Abdulmalikning tutgan yo’li , munkar ishlari , xato va kamchiliklari haqida shu qadar ko’p mish-mishlar tarqalganki , ular xuddi afsonaga o’xshab qolgan. Ba’zilar uni zindiq atagan bo’lsa ba’zilar uni Qur’oni Karimni haqorat qilganlikda aybladi. Uning hukmronligi 20 yil davom etgan xalifalik davrida Islom davlati zaiflik sari yuz tutdi. Bunga arab xalqlarining shimoliy va janubiy mintaqa arablari deya ikkiga bolinib , ular orasida mutaassibchilikning rivojlanishi sabab bo’ldi.

Ummaviylar davlati.