Adolat odillik] Odilona ish tutish, odillik. Yaqinda sudning hal qiluv qarori ham ijro etildi. Mulkimizni qaytarib oldik. Adolat tantanasidan mamnunmiz. Gazetadan. Mahalt yoʻli ezgulik, himmat va adolat yoʻlidir

ADOLAT — odillik] 1). Odilona ish tutish, odillik. Yaqinda sudning hal qiluv qarori ham ijro etildi. Mulkimizni qaytarib oldik. Adolat tantanasidan mamnunmiz. Gazetadan. Mahalt yoʻli — ezgulik, himmat va adolat yoʻlidir. Gazetadan. 2. Adolat (xotinqizlar ismi).,

AFT — Odam boshining old qismi; yuz, bet. Safar boʻzchi boshini qashib, yana maxdum ning aftiga qarab qoʻydi. A. Qodiriy, Meh robdan chayon. Soraxon.. “shu tobda kirib nima qilar edi” deganday qilib, aftini burish tirdi. A. Qaqhor, Sarob. Yuz koʻrinishi, qiyofa; turq. Havoning taftiga boq, odamning aftiga boq. Maqol. m Qodir bu odamning aftidan kasbkori ni belgilay olmadi. A. Qahhor, Qanotsiz chittak. Afti qursin Nafrat, qargʻishni ifoda laydi. ..kuydirgan kalladay irjayadi, uyalmay di ham! Afti qursin. K. Qahhorova, Chorak asr hamnafas.

AHDLASHMOQ — Oʻzaro qatʼiy vaʼda bermoq; vaʼdalashmoq. Jon, Polvon ogʻa, meni qumgami, dashtgami olib keting. — Polvon:] Sevganim bor, bika, ahdlashganmiz. J. Sharipov, Xorazm. rasm. Oʻzaro shartnoma tuzmoq, bitim ga kelishmoq. Oʻzaro foydali hamkorlik toʻgʻrisida dastlabki ahdlashuvga erishildi. Gazetadan.

AHILLIK — Ahil munosabat, shunday munosabatli holat. Ogʻaynilar oʻzlarining ahilligi, birbiriga mehri, shafqati bilan hammaning diqqatini jalb etar, hava sini keltirar edi. Oybek, Quyosh qoraymas.

AHVOL — holatlar] 1) Muayyan vaqt va sharoitdagi holat; vaziyat. Vodiydagi ahvol xavotirli edi. T. Malik, Qaldirgʻoch. Yoʻlchi Qoratoydan zamon ahvolini soʻradi. Oybek, Tanlangan asarlar. Turmush va ishfaoliyatdagi holat; hol ahvol. Ahvolingiz qalay— Yoʻlchi Shokir Oshanine ahvolini, tirikchiligini soʻradi. Oybek, Tanlangan asarlar. Xatda ahvolini ochiq oshkor aytdi. S. Zunnunova, Koʻk chirokdar. Jismoniy, ruhiy holat. Bemorning ahvoli. m Shundai boʻldi devlar ahvoli, Tu ray desa yoʻqdir hech holi. “Malikai ayyor”. Ahvoli ruhiya esk. ksh. Ruhiy holat, kay fiyat. Eʼzozxonning ahvoli ruhiyasini juda yaxshi shushunib olgan Tozagul dugonasining qalbida, ruhida, kayfiyashida yuz bergan oʻzga rishni.. soʻrashga boshina olmadi. H. Gʻulom, Mashʼal. Ahvol soʻramoq ayn. koʻngil soʻramoq, q. koʻngil. Ular achinib, Muroddan ahvol soʻrash di, hamdardlik bildirishdi, koʻnglini koʻta rishdi. T. Ashurov, Oq ot. Tashqi koʻrinish holati; qiyofa (odat da, yomon, yoqimsiz holatga nisbatan). Ahvo lingni qara, tagʻin sen hammomga tushgan bo lasan, chinnidek koʻylakni nima qilding Oy din, Oʻzi monand. Bir ahvolda Nochor, boʻlmagʻur ahvolda. Azizxon bunday qarasa, Lutfinisoning us tidagi koʻylak bir ahvolda. S. Ahmad, Ufq. Ne ahvolda Qiyin ahvolda, qiyinchilik bilan. Bemador, butun vujudi qaltirab titrayotgan qaddi dol Ena odim joyda na fas rostlayrostlai, ne ahvolda uiiga yetib oldi. “Yoshlik”.

AJDOD — “jadd” (bobo) soʻzining koʻpligi 1). Ilgari oʻtgan naslnasab, otabobolar (avlodga nisbatan). Mustaqi.1)ligimiz yillarida Imom alBuxoriy kabi buyuk ajdodlarimizdan azZamaxshariy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshbandlarning tava/mud sanalari nishoshshnganligi.. jamiyatimizning madaniymaʼrifiy yuksalishiga ijobiy tasir ztmoqda. Gazetadan. Ajdodlar ibrati avlodlar uchun namunadir. Gazetadan. 2. biol. Oʻsimlik va hayvonlarning qadimgi boʻgʻini.

AJIB — ajoyib, qiziq] Hayron qolarli, hayratga solib, qiziqish uygʻotadigan, gʻalati. Ajib manzara. n ...favvorachalardan oftob nurida kumushdai tovlanib taralayotgan suv zarrachalari atrofga ajib bir tarovat baxsh etardi. Gazetadan.

AJOYIB — ajib narsalar] 1). Juda ham yaxshi, taʼrifga sigʻmaydigan. Ajoyib manzara. Ajoyib sanʼatkor. n Uzoq hishloqda juda sodda turmush kechirishga oʻrgangan bu bechoralar mana endi ajoyib shaharga kelib qoldilar. P. Tursun, Uqituvchi. Hindistonning ajoyib, rangbarang goʻzal gullari sekin barq urib oʻsar edi. Oybek. Nur qidirib. 2.Taajjubga soladigan, gʻaroyib. Uning — Bektemir\ uchun parovozlar qudratli, ajoyib jonli maxluqlar edi. Oybek, Quyosh qoraymas. 3. Kishini qiziqtiradigan; qiziqarli, qiziq. Ajoyibhikoya.

Aks

Aks etmoq

ALAHLAMOQ — 1) Bosinqirab yoki isit maning zoʻridan qovushmagan, noaniq soʻz lar soʻzlamoq. Tun yarmiga borganda, Boboqul otaning ahvoli yomonlashdi. Dambadam hu shini yoʻqotib, alahlay boshladi. S. Anorbo yev, Oqsoy. 2 koʻchma Tuturiqsiz, bemaʼni ran qil moq, valdiramoq. Hamyoningda bir miring ioʻq, namuncha millat, millat deb bijib alahlaysan. K. Yashin, Hamza.

ALLOMA — a. — eng bilimdon, zoʻr olim] kt. Ilmfanning bir yoki bir necha soqasini mukammal egallagan shaxs; qomu siy olim. Jahon ilmi xazinasiga buyuk hissa qoʻshgan allomalarimizning tavallud sana lari.. keng nishonlanayotganligi.. mustaqil ligimiz samarasidir. Gazetadan.

ALOQADOR — Munosabati, aloqasi boʻl gan; daxldor. Mavzuga aloqador kitob va qoʻshimcha materiallar. n Kundalik daf tarda bu safarimga aloqador va aloqasiz koʻp narsa/shr yozilgan. N. Safarov, Olovli izlar.

Amalga oshmoq Yuzaga chiqmoq, vujudga kelmoq; barpo boʻlmoq; bajarilmoq. Orzular amalga oshdi. Reja amalga oshdi. gsh Bu ishga ham birorta azamat bosh qoʻshsa, ajab emas, amalga oshsa. Oydin, Hazil emish. Amalga oshirmoq Yuzaga chiqarmoq, vujudga keltir moq; bajarmoq; joriy qilmoq. Maqsadni amalga oshirmoq. Rejani amalga oshirmoq.

ANHOR — daryolar] Katta ariq, katta sugʻorish kanali. Togʻdan erib tushgan qor va irmok^shrdan kattagina anhor hosil boʻlgan. Shuhrat, Shinelli yillar. Ilgari kanal toʻgʻrisida gap boʻlganda, Sidiqjon u ni biron tegirmon suv eltadigan ariq deb oʻylagan edi, tuproqni koʻrib: Eha, — dedi, — kattakon anhorku. A. Qedor, Qoʻshchinor chiroqlari.

AQLLI — Aqli raso; miyali. Aqlli bola. Aqlli yigit. Aqlli oʻzini ayblar, aqlsiz — doʻstini. Maqol. n Muallim oʻrta yashar, aiyi li, yoshlarga mehribon kishi edi. Oybek, Nur qidirib. Akuыi kishilarning sadagʻasi ketsang ham arziydi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Aql bilan vujudga kelgan; fahmfa rosatdan, bilimdonlikdan dalolat beradi gan. Aqlli tadbir. Akrыi ish. n Uning — Dav latyorning — baʼzan loʻnda va aqlli gaplarini eshitganda, Elmurod huzur qilardi. P. Tur sun, Oʻqituvchi. Ziyrak, fahmli, hushyor (hayvon va qush lar haqida). Aqlli it. HI Davraga eʼlonchi chiqib: Hov, yaxshilar, hozir biz simarga no merlarni: aqlli otlar oʻyinini.. koʻrsatamiz. T. Obidov, Yusufjon qiziq.

ARALASHMOQ — 1) Birbiriga qoʻshilmoq. Ikki tomon qoʻylari aralashib ketdi. n Koʻchalarda nayzabozlik jangi boshlanib.. yarim kechaga borganda, ikki tomon aralashib ketdi. A. Qahhor, Oltin yulduz. Biror guruh, toʻda va sh.k. ga qoʻshilmoq, kirmoq. Oʻqimaydiyam, ishlamaydiyam bu taka saltang1)shr. Sen nimaga bularga aralashib qolding“Yoshlik”. Odamlarga ham aralashmay, bir chekkaga borib, boshini egiboʻtiraverdi. S. Ahmad, Ufq. Harom aralashgan turmushda baxt boʻlmaydi. S. Zunnunova, Olov. Bosh qoʻshmoq; qotishmoq, qatnashmoq (ran, soʻz, ish va sh.k. ga). Noiloj mening ham aralashishimga toʻgʻri keldi. Gazetadan. — Yor mat:] Bu oilada nima sir oʻtsa, barchasi men ga ayon. Toʻy, aza — barisiga aralashaman. Oybek, Tanlangan asarlar. Aloqa, munosabatda boʻlmoq; odamlarga qoʻshilmoq. Anvar oʻz tengi bolalar bilan oz aloqa qilar, ularga kam aralashar va ortiq cha oʻynab kulmas edi. A. Krdiriy, Mehrobdan chayon. Oqibatda mahallaga chiqib aralashib yurishdan ham mopmwiduM. Gazetadan.

ARBOB — janoblar; xoʻjayin lar; amaldorlar] 1) Fan, madaniyat, sanʼat sohasida yoki davlat ishida oʻz faoliyati bilan tanilgan, shu sohada oʻzini koʻrsatgan shaxe. Jamoat arbobi. Madaniyat arbobi. Sanʼat arbobi. Siyosiy arbob. Davlat, hukumat apparatida ishlovchi yuqori martabali shaxe, rahbar. Oʻrta Osiyo ayollaridan davlat arboblari, mehnat qah ramonlari, olimlar yetishgan. Oybek, Nur qidirib. tar. Buxoro xonligida: mahalla bosh ligʻi, ellikboshi yoki qishloq OQSOQOLI. Haydar uchinchi gʻalvirni toʻldirayotganda, qishloq tomonidan har biri bir xurjun kutarib imom, sartarosh va arbob shoshib pishib yetib keldilar. S. Ayniy, Qullar.

ARDOQLAMOQ — Izzathurmat, ardoq bilan munosabatda boʻlmoq. ..el ardoqlagan sanʼatkorlardan biri. Gazetadan. Qishloqla rimizning eng izzatli, eng hurmatli, xal qimiz ardoqlab, qoʻlida koʻtarayotgan kishi lari.. mexanizatorlardir. S. Abduqahhor, Ol tin vodiylarni kezganda. Ehtiyot qilmoq, avaylamoq. Men seni ardoqlab gʻubordan, changdan, Yoʻlingga har kuni suv separmidim! Shuhrat. Umr boʻyi ar doqlagan aziz narsasini yoʻqotgandek edi. A. Muxtor, Boʻronlarda bordek halovat.

ARMIYA — lot. armare — qurollantir moq — 1) Davlatning barcha qurolli kuchlari majmui. Respublikamiz armiyasi. vt Urush ning ikkinchi yili otasi armiyaga ketdiyu, qoʻlida hunari yoʻq ona ikki bola bilan qol di. P. Qodirov, Uch ildiz. Harakatdagi armiya Armiyaning urush vaq tida frontda boʻlgan qismlari. ayn. harakatdagi armiya Shuuzilib tush gan ikkita barmoq tufayli u armiyadan qolib ketdi. N. Safarov, Tanlangan asar lar. Biz oʻstirgan oʻgʻillar Armiyaga borurlar, Tikilib kelsa dushman, Jazosini berurlar. “Qoʻshikdar”. Qurukdikdagi qurolli kuchlar. Bir yoki bir necha qoʻshin turlarining bir necha korpus yoki diviziyadan tashkil toptan, urush harakatlarini olib borish uchun belgilangan qoʻshilmasi. Tank armiyasi. koʻchma Umumiy ish, umumiy maqsad bilan birlashgan kishilar. Mexanizatorlar armiyasi.

ARPA — Gʻalladoshlar oilasiga mansub, doni ovqatga va yem sifatida ishlatiladi gan bir va koʻp yillik gʻalla oʻsimligi va uning doni, gʻallasi. Arpa ekkan arpa olar, bugʻdoy ekkan bugʻdoy olar. Maqol. Arpa qayer da pishsa, chumchuq oʻsha yerda. Maqol. yat Sopollitepaliklar, koʻpincha, bugʻdoy, arpa va tariqdan tayyorlangan atala isteʼmol qilishgani aniqlandi. “Fan va turmush”. Arpangni xom oʻrdimi Nima yomonlik qildi (yomonlik qilmaganlikni qayd etuv chi ibora). A/shsher Navoiyga qarshi tilla ringni muncha qayray berdilaring! U janob senlarning arpalaringni xom oʻrdimi Oybek, Navoiy.

ARGʻIMCHOQ — Daraxtning shoxiga yoki imorat yogʻochiga ikki uchini bogʻlab osil gan arqon; hayinchak. Argʻimchoq solmoq. Ar gʻimchoq uchmoq. Umuman, shunday uchib oʻynash uchun ishlangan moslama, qurilma. ..argʻimchoqlar ni toʻla taʼmirdan chiqarib, bolalarga hadya etishdi. Gazetadan.

ARZANDA — arziydigan, loyiq] 1) Orzu qilib yetishgan yolgʻiz oʻgʻil yoki qiz. Besh yashar qizchasini chaqirib, u bolaga koʻrsatib: Ana koʻrmaysanmi, bu qanday op poq, doʻndiqcha! Mana shu mening birdanbir arzandam, — dedi. S. Ayniy, Esdaliklar. Engsevikli, erka oʻgʻil yoki qiz. Lutfi niso erining davlatidan mumkin qadar koʻproq qoʻporib, shu kenja, arzandasiga sarf qilish uchun urinar, bu qizni katta shavkat va dabdaba bilan uzatishni orzu qilar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Biror kishining hammadan ortiq koʻrgan sukjli kishisi, erkasi. Gulnorgaxudo berdi, u erkaarzanda xotin boʻlib, eriga su wiu6, koʻngliga nima kelsa, shuni qshtdi. Oybek, Tanlangan asarlar.

ASKAR — lashkar, qoʻshin] 1) Harbiy xizmatdagi shaxs. ..bir guruh otaona lar Qashqadaryo viloyatidagi askarlarning hayoti bilan tanishish maqsadida keldilar. Gazetadan. Davlatning qurolli kuchlari majmui yoki ularning bir qismi; qoʻshin, armiya. Otliq askar tar. Ikkinchi jahon uru shidan oldin ot bilan xizmat qiluvchi askar, qoʻshin. Qorongʻida otliq askarlarning qanchsshigini bigmagan ekanman.. Gʻayratiy, Unutilmas kunlar. Qizil askar tar. Sovet armiyasining va unga mansub jangchining urushdan oldingi nomi.

ASL — kelib chiqish] ot 1) Kelib chiqishi, kelib chiqish eʼtibori bilan qa rashliligi; nayeli, tagi. Men aslimni, choʻpon, senga aytayin, Koʻhi Qofda Oysha pari bo lasi. “Oysuluv”. Madaminning asli kimligi ni, Tojiboy uni qachondan tanishini surish tirdi. P. Tursun, Oʻqituvchi. Kelib chiqqan (asos) joyi. Asli tosh kentlik. n Men ham dehqon bolasiman. Aslimiz Qudashdan. A. Qahhor. Qoʻshchinor chiroqlari. Yaratilishdagi, bosh, dastlabki. Asl nusxa. n Bundan ikki yil avval xon saroyi ning ichki binolari taʼmirlanib, asl holiga qaytarilgan edi. Gazetadan. sft. Chin, chinakam, haqiqiy. Asl mud dao. Asl nom. n Otabek, uyalmay, tortinmay javob beringiz, bu gal Toshkentdan chiqishin gizdagi asl maqsadingiz nima edi A. Krdi riy, Oʻtgan kunlar. Bilim olishga asl yoʻl endi ochshdi. P. Tursun, Oʻqituvchi.

ASLI — Asl s. 3sh. shakli. Odamlarning yaxshisi — gʻazabi sekin kelib, asliga tez qaytadiganidir. “Fan va turmush”. ayn. asl 1), 2. Hiloliy Ravshanbekning asli zotini soʻrab.. bir soʻz dedi. “Goʻroʻgʻli ning tugʻilishi”. Asli oʻsgan yerim mening Koʻ yiston. “Malikai ayyor”. Haqiqat eʼtibori bilan; aslida. Qa rovi bizdan boʻlgani bilan.. mol asli Jovli voyniki.. N. Norqobilov, Toʻqnashuv. Gap ning qisqasi, taomilimizda asli bor boʻlib, soʻnggi davrlarda isteʼmoldan chiqib ketgan. Gazetadan. Odatga koʻra, tabiatan; aslida. Dadam asli xatni ondasonda yozadi. S. Siyoyev, Yorugʻlik. mod. s. vzf. Fikrning toʻgʻriligini (soʻzlovchining shunday munosabatini) bil diradi; aslida. Asli, libos emas, ulugʻdir odam.. Voqif. Asti, odam nayeli devdan ulugʻ dir.. “Malikai ayyor”.

ASLIDA — ayn. asli 35. Aslida buxursand chilik Ramazon oyi kirib kelishi bilan bosh lanadi, desam mubolagʻa boʻlmaydi. Gazetadan. Marhumlarning xotirasiga oʻtkaziladigan maʼrakalarga azadordan koʻngil soʻrash uchun boriladi, aslida. Gazetadan.

ASOS — negiz; manba] 1) Nar saning barcha qismlarini tutib yoki koʻta rib turuvchi qismi, tayanchigʻi. Shamdon aso si. Stanok asosi. Ijtimoiy hayot yoki tabiat hodisala rining negizini tashkil etgan narsa; tayanch, negiz, poydevor. Ilmiy asos. Nazariy asos. n Ijodiy mehnat qadrqimmatining hu quqiy asoslarini yaratish kerak. Gazetadan. Asos solmoq Asosini yaratmoq, yuzaga keltirmoq. Shaharga asos solmoq. m Demak, bundan besh ming yil muqaddam asos solingan dehqonchilikda sholi ham boʻlishi kerak. K. Mahmudov, Qiziqarli pazandalik. Kamol Iqoniy asos solgan iqoniya tarmogʻi tari qat shajarasining Zangiota tarmogʻidan boshlanadi. “Fan va turmush”. (faqat koʻt. shaklida) Bosh qoidalar, elementlar, asosiy prinsiplar. Fan asos lari. Kimyo asoslari. Sodir boʻlgan yoki qilingan ishharakat, aytilgan fikr va sh.k. ni dalillovchi narsa. Men bu yigitning ishini tekshirib koʻrdim. Mahkamni ayblashga asos topolmadim. N. Safarov, Uygʻonish. Ishonishga asos bor, — dedi Ramazonov dadi.shk bilan. “Sharq yulduzi”. kim. Kislotalar bilan oʻzaro taʼsir qilib, tuz hosil etadigan birikma.

Asos solmoq

ASRAMOQ — Yomon taʼsirdan, salbiy hodisadan himoya qilmoq. Maqsadimiz elni asrash. m Shundan buyon Unsin yigʻlaidi. Sho kir ota: “Zolimning zulmidan asra!” deb Yoʻlchi uchun qaygʻuradi. Oybek, Tanlangan asarlar. Yoʻq boʻlish va sh.k. ga qoʻymay, eqtiyot holda tutmoq. Ugʻli Muhammad Rasul Mirza boshi otasidan qolgan va oʻzi toʻplagan ikki mingdan ziyod.. kitoblarni hech kimga ber may, kelajak uchun asraydi. K. Yashin, Xamza. Orolni asrash komitetining tashabbusi bilan Oʻzbekiston melioratsiya va suv xoʻja ligi vaziri K. Sapayev bilan uchrashuv boʻlib oʻtdi. Gazetadan. Biror maqsadda parvarishlab qaramoq; boqmoq. Mol asramoq. Qush asramoq.

ASTOIDIL — yurakning chuqur joyidan] rvsh. 1) Chin koʻngildan, sid qidil bilan. U — Zebo — Elmurodni astoydil sevib qolgan edi. Shuhrat, Shinelli yillar. Bekor qilayotirsiz, ogʻa.. men sizga astoydil xizmat qilmoqchi edim. S. Siyoyev. Avaz. Jiddiy ravishda; rostakamiga. Safar akaning astoydil achchiqlanganini sezgan imom oraga tushdi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Astoydil kuyib gapirayotgan mehmon, Hakimjonning koʻzi uyquga ketganidan ke yingina soʻzdan toʻxtadi. “Sharq yulduzi”. Halollik bilan, vijdonan. — amma kecha demay, kunduz demay, astoydil ishla yapti. J. Sharipov, Saodat.

ATIR — xushboʻy modda] Xushboʻy moddalarning spirtdagi eritmasidan ibo rat kosmetik suyuqlik. Bir shisha atir. Atir isi. n Bozorov “Landish” atiridan yuziga, sochiga, kitelining yoqasiga surtdi. I. Rahim, Chin muhabbat.

ATROF — tomonlar, chekka joylar] 1) Tevarakdagi fazo, joy, yer; hamma taraf. Kun botgan, butun atrof qorongʻilash gan edi. S. Ayniy, Qullar. Yoʻlchi atrofga koʻz tashlar, shamolda shildiragan har bargdan choʻchir edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Kuy kechaning jimligida atrofga ravon oqadi. S. Zunnunova, Olov. Tevarakdagi yaqin joy, yaqin oradagi yerlar. — Yormat] Atrofdan bironta tarvuz topib keltirish uchun Oʻrozga yalindi. Oybek, Tanlangan asarlar. Qorabuloq qishlogʻi va atrofiga qozilik qiluvchi maʼlum zot edi. M. Ismoiliy, Fargʻonat. o. Biror narsaning gir aylanasi, teva ragi yoki cheti, zihi. Atrofi qora, oʻrtasi gulli patnis. Dasturxon atrofi. Hovuz atrofi. m Asrorqulning koʻz atrofi qizarib, yuzida soxta tabassum aks etdi. A. Qahhor, Asror bobo. koʻchma Tevarakdagi muhit, kishilar. Maryamxon oʻzi toʻqiganmi yo atrofdan eshit ganmi, har vaqt shunday javob berar edi: Kundosh — boshingda tosh, koʻzingda yosh. Oybek, Tanlangan asarlar. 3sh. j. k. va oʻ.p. k. affikslari bilan qoʻmakchi vazifasida qoʻllanadi (q. atrofiga, atrofida).

AVLOD — oʻgʻillar, bolalar, nayel] 1). Otabobodan qolgan nasl (ajdodga nisbatan). Viz eski qullarning avlodimiz.. otabobolarimiz ozod boʻlgan chogʻlarda oʻzlari uchun qurgan chashshdek usharda tirikchilik qilamiz. S. Ayniy, Qullar. Ajdodlar boʻlmagay avlodsiz, Avlodlar ziynati ajdodlar. B. Boyqobilov. 2. Otabobo va uning nayeli; sulola; zot. Temur avlodi (temuriylar). Bobur avlodi (boburiylar). ■■ Devonbegshshr avlodiga mansub boʻlgan Shernazarboy Islomxoʻjani ichichidan yomon koʻrar, azaldan adovati bor edi. J. Sharipov, Xorazm. Fisqfujur uyasi boʻlgan bu oila hammani qorashsa ham, oʻz avlodi boʻlgan ana shu katta boyga aslo mwi tegizmas edi. P. Tursun, Oʻqituvchi. 3. Zamonning maʼlum qismiga mansub odamlar; boʻgʻin. Keksa avlod. Oʻrta avlod. Yosh avlod. Kelgusi avlod. n Oʻylaymanki, mana shunday obod va ozod yurtni koʻrganda, nafaqat katta yoshdagi kishilar, balki yosh avlod ham yangi kuchquvvat oladi, gʻururlanadi. Gazetadan. 4. koʻchma Zamonaviy elektronhisoblash mashinalarining va b. texnik jihozlarning yangilangan, takomillashgan turkumi. Bu apparat komptterlarning toʻrtinchi avlodiga mansub.

AXBOROT — Ish, voqeahodisalar haqi da tushuncha beruvchi xabar, maʼlumot. Maj lisda soʻzga chiqqan parlament qoʻmitalari ning raislari.. axborot berdilar. Gazetadan. Radio eshittirishi, televideniye koʻr satuvida maxsus informatsion dasturning nomi. Konsert, kino, “Axborot” mayliya, sportu obhavo maʼlumotigacha.. koʻradi. S. Nurov, Narvoy. Vaqtivaqti bilan chiqib turadigan baʼzi toʻplamlarning nomi. Fanlar aka demiyasining axboroti.

AXTARMOQ — Topish qarakatida boʻlmoq; qidirmoq, izlamoq. Qorongʻida gugurt axtar moq. Axtargan topar. Maqol. m Kishilar kuchquvvatlarini sotishga ish axtarib, yer axtarib, ovqat, kiyimkechak axtarib, oʻz tugʻilgan yerlaridan chiqib ketar edilar. P. Tursun. Oʻqituvchi.

AYAMOQ — Rahmshafqat qilmoq, rahm dillik qilmoq. Ayamasdan urmoq. Ayamasdan tanqid qshtoq. Yovni ayagan yara yer. Maqol. n Devlarni ayamang, oʻldiring, Zargar.. “Mali kai ayyor”. Zulfiya opa.. mugʻambir va aldoq chini va ayniqsa ayyor odamni yomon koʻradi, ayamaydi. “Saodat”. Ehtiyot holda tutmoq, ehtiyotlik bilan munosabatda boʻlmoq. Ayagan koʻzga choʻp tuilar. Maqol. ■■ Baʼzi otaonalar bola.yu rini ayagan boʻladilarda, ularni hayot uchun yaroqsiz, jismoniy zaif qilib qoʻyayotgashsh rini bilmay qoladilar. S. Zunnunova, Olov. Darigʻ tutmoq, hayf koʻrmoq; qizgʻan moq. Umendan hech narsani ayamaydi. m Maʼ naviyatni mustahkamlashga mehnat va mab lagʻni ayamoq oʻzini kelajakdan mahrum qi lish demakdir. Gazetadan. — Insofdiyonatli odam] ..qoʻli kaltalardan muruvvatini ayamaydi. Gazetadan. Mehnatingni ayamasang, suv boʻlsa, oʻzingham, molingham toʻq. S. Siyo yev, Yorugʻlik.

AYNIQSA — mod.s. Oʻzi bogʻlanib kelgan soʻz bildirgan shaxs yoki narsani alohida qayd etadi; xususan. — Yoʻlchi — Yormatni, ayniqsa, Gul sumbibini oʻylab, ularga achindi. Oybek, Tan langan asarlar. ..Qizning chehrasida Gulnor ning ruhini koʻrdi: yuz bichimi, ayniqsa, koʻzla rining ichki manosi va jshgvasi Gulnorni yod latdi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Juda ham, gʻoyat darajada, beniqoyat. Atom energiyasidan foydalanishning istiq boli ayniqsa kengdir. “Fan va turmush”.

AYOZ — Kech kuz, qish va erta bahordagi achchiqsovuq, qora sovuq. Garchand hozir kech kuz, ayoz boʻlsa ham, Olloquliboy hamon terlar, semiz gavdasini koʻtarolmasdi. J. Sharipov. Xorazm. Tun ayoz, izgʻiriq yel toʻrt tarafga yugurib, jon achitmoqchi boʻlar edi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

AYOVSIZ — Ayov bermay, ayamay qilingan, rahmshafqatsiz. Ayovsiz kurash. Ayovsiz zarba. Ayovsiz tanqid. n Ayovsiz tushirilgan ikkiuch mushtdan keyin Qudratning burnidan qon ketdi.. M. Ismoiliy, Bizningroman.

AYVON — qasr; oldi ochiq bino] Koʻpincha uch tomoni berk, oldi ochiq xona. Oʻzganing toqu ravoqidan oʻzingning ay voning yaxshi. Maqol. sh Uyning orqasi ham bir zamonlar shuning singari uy boʻlsa kerak, lekin buzilganban keyin, oldi devorni olib tashlab, ayvon qilinibdi. A. Qahhor, Qoʻsh chinor chiroqtari. Jahon ayvonida poet. Olamda, dunyoda, jahonda. ..Yoʻq jahon ayvonida oning kibi shoʻxu zarif. Avaz.

AZALDAN — rvsh. Qadim zamonlardan beri, eskidan, qadimdan. Aza,zdan maыum gap. n Doʻst, qardoshdir aza,1)dan oʻzbegim tojik bshan. A. Oripov.

AZIM — ulugʻ, buyuk, katta. Kurinish, tuzilish eʼtibori bilan gʻoyat katta, ulkan. Azim terak. Azim togʻlar. Azim daryo. Shahri azim. n ..Eski Joʻvada azim bir jamoa iigʻib, Azizbek bilan boʻlgan mojaro sini soʻzladi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Gunohi azim (azim gunoh) Katta gunoh. Behuda qon toʻkmoq, yurtni parchalamoqdan azim gunoh yoʻq! Oybek, Navoiy. ..olimlarni haqorat qilish va azoblash kechirib boʻl maydigan gunohi azim sifatida taʼriflan gan. E. Yusupov, Istiqlol yoʻlida. Baloyi azim 1)) katta balo, kulfat. Boʻtam, nosharʼ iy baytu gʻaza,1) bitib, meni baloyi azimga qoʻymang. S. Siyoyev, Yorugʻlik; 2) qoʻlidan har balo keladigan. Qilmaydigan, bilmaydigan ishi yoʻq — baloyi azim ekan. Soʻzlashuvdan. 2 Azim (erkaklar ismi).

AʼZO — a. 1) .Lg I — uzvlar, qismlar] 1) Odam yoki — ayvon organizmining muayyan bir va zifani bajaruvchi qismi. Sezgi aʼzolari. Ichki aʼzolar. n Har bir aʼzosi qaqshab ogʻrirdi. “Sharq yulduzi”. Kishining butun vujudi; badan, tana. Siz nima javob berdingiz — dedi butun aʼzosini titroq bosgan Gulsumbibi qichqirib. Oybek, Tanlangan asarlar. Aʼzoyi badan Butun aʼzo, butun vujud. Ota uyiga yetib borganida ham aʼzoyi bada nidagi qaltiroq bosshshadi. S. Nurov, Narvoy. Biror guruh, hudud va sh.k.da yashovchi, unga mansub shaxe. Oila aʼzosi. Mahalla aʼzolari. Biror guruh, kengash, jamoa, jamiyat va sh. k.ga rasmiy qabul qilingan, saylan gan, unda faoliyat koʻrsatuvchi shaxe, jamiyat, mamlakat va sh. k. lar. Partiya aʼzosi. Kengash aʼzosi. m Guruh aʼzolari qidiruv ish larini moy tomchisi izidan boshlashga qaror qilishdi. Gazetadan. Jahon hamjamiyatining teng huquq,sh bir aʼzosiga aylangan Oʻzbekis ton hech qachon urush tarafdori emas va u tinchlik uchun kurashda mudom ishtirok eta veradi. Gazetadan.

AZIZ — ulugʻ, qadrli] 1). Kam topiladigan, noyob va qadrli; taqchil. Erur ozki, firuza boʻlmish aziz.. A. Navoiy. Suv bosh qa joylarga ham xuddi shu yerdan taqsimla nadi. Sakkiz kun Margʻshyun bilan Simga, sakkiz kun Chimyon.. Oltiariqqa oqadi. Shu ning uchun ham suv bizda odam qoniday aziz. S. Ahmad, Ufq. Hayot uchun eng zaruriy va qadrli, ten gi yuq. Aziz taom. n Bugʻdoy shunday aziz ovqat. Oybek, Tanlangan asarlar. Balla xal qimizning peshona teri bilan, bilak kuchi 6iuan bunyodga kelganligi uchun ham aziz va muqaddasdir. Gazetadan. Eʼzozeʼtiborga, izzathurmatga lo yiq, ardokdi, qadrli. Aziz Vatin. Azizmeh mon. Bola aziz, odobi undan aziz. Maqol. Er siylangan yerda aziz. Maqol. yaya ..nahot sen, mening pushti kamarimdan bulgai, jon dan aziz farzandim, shu haqiqatni tushun masang. K. Yashin, Hamza. Oliy qadrga ega, tabarruk. U yerda \ Sho himardonda| a,maqanday bir azizning qabri bor deyishadi.. K. Yashin, Hamza. Uzbekistan azizlar Vatani. Gazetadan. Qayd etilgan belgixususiyatlarga ega likni taʼkidlovchi munosabatni bildira di. ziz doʻstim. Aziz ustoz,shr. yaya Azizim, qi zingizning baxtini birovlarning ostonasidan qidirmang. A. Qahhor, Ogʻriqtishlar. Aziz (erkaklar ismi).

AGʻANAMOQ — Yotgan holda u yoni, bu yoniga agʻdarilmoq, yumalamoq. Ot agʻanagan joyda yungi qoladi. Maqol. shya Har kun shom dan tortib azongacha yotgan joyida u yoqbu yoqqa agʻanab, oʻy oʻylaydi. Choʻlion, Kecha va kunduz. Qoʻchqor ustmaust ikki doʻppi suv ichib, oʻzini ajriqqa otdi, xuddi yosh bola day agʻanab oʻynarkan, xushnud qichqirdi.. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. Qulamoq, agʻdarilmoq. Arava agʻanadi. Mashina agʻanadi. Nodira turgan joyidan divanga agʻanab tushdi.

ANGLATMOQ — Anglamoqfl. ort. n. 2 Ifodalamoq, bildirmoq Bu nimani anglatadi — Azizbekka xalq:] Sendek it dan bizga qipchoq yaxshi! — Xalqning bu ja vobi ishning na darajaga yetganini anglatar edi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. “Kosmetika” aslida grekcha soʻz boʻlib, u “goʻzallashtirish” degan maʼnoni anglatadi. “Saodat”.

BADANTARBIYa – esk. – . jismoniy tarbiya. q. tarbiya. G'oziddin tong qorong'isida turib, badantarbiya qilib, obdan yuvinib olgach, kitob o'qib o'tirar, ba'zan esa qaytib bir oz mizg'irdi. O. Muxtorov, Egilgan bosh. U har kuni badantarbiya qilgisi kelardiyu, ish ko'pligidan bu istagiga erisha olmasdi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Badantarbiya – dam olish, o'pka va yurakni me'yorga solish uchun mo'ljallangan bo'lsa mayli ediya! Afsus, uniki mushtlashuvni, qasosni mo'ljallagan badantarbiya edi. «Yoshlik».

BADAVLAT – [ba.. + davlat] Katta boylikka, bisotga ega bo'lgan; boy. Badavlat odam.U o'z ajoyib g'oyasini amalga oshirish uchun mablag' bilan ta'minlab turishga bir badavlat odamni unatdi. «Fan va turmush». Bu davlatning badavlat kishilari mening og'ainimdek, yetimyesirlari bolalarimdek bo'lib qoldi. «Fan va turmush».

BAHAM – [f. – birga, birgalikda]: baham ko'rmoq yoki baham ko'rishmoq 1). o'rtada teng bo'lishib yemoq yoki ichmoq; bo'lishib olmoq. Ahmadjon aka.. o'zlari serjon bo'lsalar ham, bitta nonni topsalar, biz bilan baham ko'rishgan. M. Qoriev, Oydin kechalar. Hammamiz xuddi bir otaonaning bolasidek ahilmiz. Hamma narsani baham ko'ramiz. H. Nuriy, Lochin bolasi lochin. Hyech bo'lmasa, bunday birga o'tirib, shu choynakdagi choyni baham ko'rsa, nima qilarkin S. Anorboev, Oqsoy. ko'chma o'rtoqlashmoq, sirlashmoq, o'zaro fikr almashmoq. Do'st faqat tashvishda emas, quvonchni baham ko'rishda ham bilinadi. «Yoshlik». Mavluda o'z tajribalarini hyech vaqt sir saqlamaydi, balki uni doimo o'z dugonalari bilan baham ko'radi. U. Muhamedov, Opasingillar. Bekmirza ikkimiz film haqidagi taassurotlarimizni orada baham ko'rdik. Y. Shamsharov, Qahramonlik yo'li. Ahmadlarni tezroq uchratib, shodligimni baham ko'rgim keladi. S. Siyoev, Yorug'lik.

BAHSLAShMOQ 1). Bahs (munozara)da qatnashib, har xil fikrlardan birini, xususan o'z fikrini yoqlab so'zlamoq; tortishmoq, talashmoq. Botir yov kelganda bilinar, chechan – bahslashganda. R. Jumaniyozov, So'z ko'rki – maqol. Yoshlik, sevgisadoqat haqida qizg'in bahslashdilar. Shuhrat, Shinelli yillar. Ba'zan to'g'ri kelmay qolsa didimiz. Do'stim, bahslashamiz, yonamiz lovlov. Shukrullo, Javohirlar sandig'i. sprt. Musobaqalashmoq, g'oliblik uchun kurashmoq. Turnirda dastlabki to'rt o'rinni egallagan shashkachilar.. birinchi ligada bahslashish huquqiga ega bo'ladilar. Gazetadan.

BALIQ I 1). Suzgichlari bo'lgan, oyquloqlari orqali nafas oladigan, umurtqalilar kenja tipiga mansub suv jonivori. Laqqa baliq. Qora baliq. Oltin baliq. Zog'ora baliq. Sachratqi baliq. Qizil baliq. Baliqning tirikligi suv bilan. Maqol. Ko'lning otini balig'i chiqarar. Maqol.Baliqlar gavda harorati beqaror, sovuqqon jonivorlardir. «o'zME». Ushbu suv jonivorining go'shti. Qovurilgan baliq. Tuzlangan baliq. Baliq kombinati. Eshak mingan ot so'ramas, Baliq yegan et so'ramas. Maqol.Baliqni har kuni iste'mol qila boshlagan odamlar orasida infarkt 5).0 foizga kamayar ekan. «Fan va turmush». Muchal yil hisobidagi beshinchi yil nomi. Baliq yili q. muchal.

BALO I – [a. – sinov; ofat, musibat, baxtsizlik] – 1). Biror voqyeahodisa, harakat tufayli yuzaga kelgan ofat, falokat; tashvish. Taqdirning balosi ko'p, saqlansa panasi ko'p. Maqol. Yomon til boshga balo keltirar, Yaxshi til davlat, dunyo keltirar. Maqol. Sadaqa baloni yer, tavba – gunohni. Maqol. Ot boshiga balo bo'ldi. G'ayratiy. Iloyo omin, – kampir ham fotiha o'qidi, – qadam yetdi, balo yetmasin! X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. Balo bormi o'rinsiz ish, harakat, yoqimsiz narsa yoki kimsaga duch kelganda, yoqtirmaslik, norozilik (nima bor nima qilib yuribdi) ma'nosini ifodalaydi. Saltanatni qaerda ko'rmay, satang bo'p yasanib olgan bo'ladi. Ikki chakkasidagi gajakka balo bormi deyman! «Yoshlik». Paxta terimi ketayotgan dolzarb payt karantinga balo bormi «Yoshlik». Shu ayozda charm kastumga balo bormi A. Obidjon, Akang qarag'ay Gulmat. Baloga qolmoq Yomonlikka duchor bo'lmoq, da'vosiga qolmoq. Bilmasdan gapirma! Baloga qolasan, qizim! Hamza. Baloyi azim Ulkan ofat, mislsiz kulfat. Monokultura deb atalmish bu yakkahokimlik borabora unday bir baloyi azimga aylandiki.. «o'zME». Baloyi nafs yoki nafs balosi Ochko'zlik, nafsi buzuqlik orqasida boshga tushgan kulfat. Balo urmaslik Hyech qanday shikast yemaslik, esonomon qutulib ketish. Balo o'qi o'lim ma'nosini ifodalaydi. Balo o'qiga nishon bo'lmasdan burun bu ishlarni oxiriga yetkazishga harakat qilar edi. M. Osim, Karvon yo'llarida. Bir balo Noma'lum, sirli, bilib bo'lmas salbiy narsa yoki hodisa. Oldin, bu kampirga bir balo bo'lgan, deb hayron bo'lib yurganlar.. bu ayol bir narsani bilar ekan, deb tan berishdi. S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi. Bir balo borga o'xshaydi oralarida. S. Zunnunova, Olov. Boshga balo bo'lmoq Ortiqcha ta– shvish, dardisar bo'lmoq. Nima (yoki ne, qanday) balo Taajjub, hayratlanish, hayron qolishni, ba'zan kinoyaomuz so'roqni bildiradi. Nima balo, to'yni nasiya qilib, kelinni olib kevoldingizmi deguvchilar ham bo'ldi. S. Zunnunova, Olov. Nima balo, bolachaqangiz ko'payib ketdimi «Guldasta». Suv balosi Toshqin, sel va sh. k. lardan kelgan ofat. Tuhmat balosi Tuhmat orqasida boshga tushgan kulfat. Sodiq qulingiz.. tuhmat balosiga giriftor bo'lib, zindonda sarg'ayib yotibdi. J. Sharipov, Xorazm. o't balosi Yong'in ma'nosini ifodalaydi. Suv balosi, o't balosini ko'rganlar bor.. «Yoshlik». Har balo – 1).) turlituman noxushliklar; turli salbiy holatlar. Asli Yunus olgan aqlu hushimni, Har baloga solgan mening boshimni. «Malikai ayyor»; 2).) har qanday narsa. U har baloni biladi. Hyech balo Hyech narsa, hyech nima. Bobo ko'zlaridan qochmas hyech balo, Bir zumda dalani chiqar aylanib. Mirtemir. Hyech baloda yo'q yoki hyech baloni bilmaydi Hyech narsani bilmaydigan, qo'lidan hyech ish kelmaydigan (odam). Bizda ham sergap, quruq maslahat beradiganlar juda ko'pu, lekin – [ular] amalda hyech baloda yo'q. T. Obidov, Yusufjon qiziq. ko'chma s.t. Uddaburon, ishning ko'zini biluvchi, o'z ishiga pishiq. Balo qiz ekan bu. S. Ahmad, Ufq. Eshniyoz aka balo! – deb davom etdi Ravshan Ro'zi. Sh. Xolmirzaev, Yoshlik. Sayfiddin Umarov esingdami, matematikadan balo edi. Oybek, O.v. shabadalar.

BALQ – . barq. Yarqillaydi yulduzday ikki ko'zi, Oydayin balq urar guldayin yuzi. «Oysuluv».

BALQIMOQ I 1). Yorqin nur sochib jilva qilmoq; nurga to'lmoq, yarqiramoq. Dala sutdek oydin, Nur qo'ynida balqib yotardi. E. Raimov, Ajab qishloq. Quloch yoydi atroflar, Ufq balqidi. A. Muxtor, Asarlar. Quchog'ida nur ko'tarib balqimoqda tong. A. Muxtor, Asarlar. ko'chma Gullab yashnamoq, gulgul yashnamoq, ravnaq topmoq. Saodat oyday balqib, yo'lakda paydo bo'ladi. «Yoshlik». Go'ro'g'libek Hasanxonga qarasa, oyday balqib turibdi. «Gulnorpari». Shodlik bilan to'lsin to'rtala ufq, Kulgi bilan balqsin bu qadim jahon. A. Oripov. Barq urib ko'rinmoq, namoyon bo'lmoq. Komiljonning singlisi Shohida cho'zinchoq yuzli, ko'zlaridan samimiyat balqib turadigan o'n sakkiz yoshlardagi so'zamol qiz edi. D. Nuriy, Osmon ustuni. Sulton quvonch porlagan, mehr balqigan ko'zlari bilan Gulchehrani kuzatar, iliq boqardi. M. Xayrullaev, Hikoyalar. ko'chma Ro'yobga chiqmoq, amalga oshmoq, namoyon bo'lmoq.Yo'q, otajon! – dedi Shermat, – tinchlikni, hurriyatni, haqiqat oftobining balqib chiqqanini siz ham ko'rasiz! Oybek, Ulug' yo'l. Ey zamin, bo'shashma, dadil bo'l, balqi. Gazetadan. Osmon degan nimayu quyosh degan nimadir Barchasidan ustunsan, o'zing yasha, o'zing balq!G'. G'ulom. ko'chma o'ziga maftun, rom qilmoq; bo'shashtirib yubormoq. Oydayin barq urar aning jamoli, Odamni balqitar tegsa shamoli, Boysarining shunday qizi bor ekan. «Alpomish».

BAND IV – [f.– to'silgan, berkitilgan] 1). Egallangan, ishg'ol qilingan, bo'sh emas. Uy odamlar bilan band. Telefon hozir band.U o'tirgan o'quv zalida hamma o'rinlar band. P. Qodirov, Uch ildiz. Kupega kirganimda, pastki qavatning ikkalasi ham band edi. S. Ahmad, Saylanma. Biror ish, faoliyat bilan o'ta mashg'ul, qo'li bo'sh emas; vaqti yo'q. Men hozir ish bilan bandman.Gulbahor erkaklarga dasturxon tuzash bilan band, yelibyugurardi. Y. Shamsharov, Toshqin. Balkon o'rtasidagi stol atrofida ikki xotin o'tirib, chuchvara tugish bilan band. «Yoshlik». Sultonov band ekan, kutib qoldi. «Yoshlik». Band bo'lmoq 1).) biror narsa bilan ishg'ol (to'la, egallangan) bo'lmoq. Yaxshi joylar band bo'lib qolibdi.Hyech narsani oldin olib qo'yish kerak emas, chunki pul bekor band bo'lib qoladi. A. Qahhor, Sarob; 2).) biror ish, xarakat bilan mashg'ul, ovora bo'lmoq. G'ulomjon kuzgacha maktab tayyorgarligi bilan band bo'ldi. M. Ismoiliy. Farg'ona t.o.; 3).) ko'chma maftun bo'lmoq, asir bo'lmoq, berilmoq. Bir zum go'zallikning huzurida jim Samoviy hislarga bo'lib qoldim band. A. Oripov. Band qilmoq (yoki etmoq) 1).) joyni rasmiy yoki norasmiy (so'roqsiz) oldindan egallamoq. Allaqachon kirib ulgurgan yigitlar, qizlar guvlashib, sahnaga yaqinroq stullarni band qilishmoqda edi. N. Qilichev, Chig'iriq; 2).) maftun qilmoq, qamrab, egallab olmoq; o'ziga tortmoq. Band etgan dilimni go'zal tuyg'ular.. «Yosh kuch». Uning butun o'ylarini Lola band qilgan edi. M. Xayrullaev, Tilla marjon. Qo'lim band 1).) qo'limda narsa bor; 2).) qo'limda ish bor, ish bilan mashg'ulman.

BARAKAT – [a.– duo, oq fotiha; ollohning marhamati] kam. qo'll. – . baraka. Barvaqt qilingan harakat – hosilga berar barakat. «Qanotli so'zlar». Sendan harakat — mendan barakat. Maqol.

BARKASh – «ko'tarmoq, tortib chiqarmoq» fe'lidan] – 1). Jez yoki misdan tayyorlanadigan va patnis o'rnida ishlatiladigan, doira yoki to'rtburchak shaklidagi ro'zg'or asbobi. Manzuraxon oppoq sochiq to'shalgan barkashda qahva ko'tarib kirdi. A. A'zamov, Javob. Qizil belbog'li yosh yigit kirib, dasturxon yozdi, barkashda non, turli nozne'matlar va uch kosa sharbat keltirib qo'ydi. M. Osim, Karvon yo'llarida. ko'chma To'garak, gardish, yumaloq, doirasimon. Quyoshning oltin barkashi. Oy barkashi. Qipqizil quyosh barkashi qoyalar uchlarini ham qizilga bo'yab botayotir. M. Mahmudov, Mangu kuy izlab. Dengiz o'ynar oy barkashin to'p qilib, Uning yuzi ko'rinadi sepkilli. E. Oxunova, Men tongni uyg'otdim. o'siq kipriklari orasidagi charos ko'zlari olov barkash –

quyoshdek jozibali. A. Muhiddin, Chap cho'ntak. Barkashbarkash – 1).) mo'l, juda ko'p. Shunda o'sha mo'ysafid chiqib, – [boyvachchaning] oldiga barkashbarkash nozne'matlar qo'yibdi. Shukrullo, Javohirlar sandig'i. 2).) ko'chma katta, bo'liq. Govmishlar podapoda, Barkashbarkash yelinlik. Mirtemir, Asarlar. Boshini barkash, yelkasini obkash qilmoq Butun borlig'ini baxshida qilmoq. Axir nene ko'rgiliklar bilan, boshimni barkash, yelkamni obkash qilib voyaga yetkazdim. S. Siyoev, Rayhon.

BARPO – barqaror, turg'un; qurilgan, o'rnatilgan]: barpo bo'lmoq Bunyodga, vujudga kelmoq, qurilmoq. Yolg'on, egrilikka o'rganma aslo, Jahon to'g'rilikdan bo'lmishdir barpo. «Aql aqldan quvvat oladi». ..biron narsa, biron va'da evaziga yana uyda noma'lum muddatga tinchtotuvlik barpo bo'lardi. o'. Umarbekov, Yoz yomg'iri. Barpo qilmoq (yoki etmoq) Bunyodga, yuzaga keltirmoq, tashkil etmoq, qurmoq. Navro'z, Marjonbuloq shaharlari tezkorlik bilan barpo etilmoqda. «o'zbekiston qo'riqlari». Yangi qishloq barpo qilinib, atrofiga chinorlar ekilib, qishloqqa Mingchinor nomi berilgan. «o'zbekiston qo'riqlari». Barpo etib bo'stonlar, Topdi quvonch, baxtini. Z. Diyor.

BAXTLI 1). o'z hayotidan mamnun, baxti kulgan; baxtiyor. Baxtli qiz.Bunday baxtli yoshlik bir marta keladir. Zavqini surib qoling, aylanay. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Ilohim, baxtli bo'l!Onangga, otangga rahmat, senga ish o'rgatishibdi. Oybek, Tanlangan asarlar. ayn. baxtiyor 2)..Ha, mayli, – dedi xo'rsinib – [Qirmizxon], – Siz bilan o'tkazgan onlarimni shu notavon umrimning eng baxtli damlari deb bilaman. N. Aminov, Qahqaha. U bu uyda eng shirin, baxtli kunlarini o'tkazdi. S. Zunnunova, Ko'k chiroqlar.Tolei baland, omadi bor, omadli. Baxtli ovchiga cho'loq kiyik yo'liqar.Maqol.Aylanay, kuyov bola, baxtli yigit ekansiz, shunday odamlarga o'g'il bo'libsiz. «Mushtum».

BAXSh – [f. < – «bermoq, bag'ishlamoq; afv etmoq» fl. hoz. zam. o'zagi]: baxsh etmoq (yoki aylamoq). – 1). Yo'q narsaga muyassar qilmoq, yo'q narsa bilan ta'minlamoq; ato qilmoq; bag'ishlamoq. Nigora kechasi tog' ko'rinishiga afsonaviy ulug'vorlik baxsh etib, bir tekis guvullayotgan bu sharsharaga borib, uni o'z ko'zi bilan ko'rishga ahd qilgan edi. S. Anorboev, Oqsoy. Do'stim, jonni baxsh etaylik Faqat onaVatanga. A. Oripov. Bermoq, paydo qilmoq. Qachonki Tangri biror podshohga yaxshilikni xohlasa, unga sodiq vazir baxsh etadi. «Fan va turmush».

Bayon qilmoq. Fikr bayon qilmoq.Bu yog'ini qaysi til bilan bayon etsam ekan.. X. To'xtaboev, Sehrli qalpoqcha. Go'ro'g'libek boshidan o'tgan voqyealarni birmabir bayon etdi. «Go'ro'g'li». Ha, ko'rasan, lekin shuni unutma aslo, Ahvolingni bayon qilgin farzandlarga xos. A. Oripov. Agar chindan ham seni pul qiziqtirmay, muhim deb o'ylagan gapingni qisqa bayon etish qo'lingdan kelsa, quchoqquchoq asar yozishingning foydasi yo'q. Shukrullo. ad. Adabiy asarning sodir bo'lgan yoki bo'layotgan voqyealar hamda voqyealarning borishi haqida hikoya qilinadigan qismi. Romanda tavsif, muallif mulohazalari va bayonlar ko'p. ad. Tavsif; izoh berish. Asarning qimmatli boblaridan biri she'riyat va aruz bayonidir. «Fan va turmush». o'qib yoki aytib berilgan biror matn asosida yozib chiqilgan ish; yozma ish (o'quvchilar bilimini baholashning yozma shakllaridan biri). o'quvchilvr bayon yozishdi. Bayonni tekshirib chiqmoq. Bayonlar to'plami. Bayon alomati tlsh. kam qo'll. Ostinustin turgan ikki nuqtadan iborat tinish belgisi (:).

BAYROQ 1). Yog'och yoki metall dastaga, sim yoki chilvirga mahkamlangan, bir yoki bir necha rangli, davlat, tashkilot, uyushma, harbiy qism va sh. k. larga qarashlilikni ifodalovchi gerb, emblema va boshqa ramziy belgilar, bezaklar tasviri tushirilgan muayyan o'lchamdagi mato; alam, yalov; tug'. Davlat bayrog'i. Diviziya bayrog'i. Ko'chma bayroq. Bayroq o'rnatmoq.o'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1).991). yil 1).8 noyabr va 1).992). yil 3). iyulda bo'lib o'tgan sessiyalarida Respublika Davlat bayrog'i, Respublika Davlat gerbi tasdiqlandi. «o'zbekiston Respublikasi». Birdan uning ko'zi bayroq ko'tarib turgan bir to'da paranjili xotinlarning suratiga tushdi. S. Zunnunova, Olov. ko'chma Maqsad, g'oya, yo'l. Tinchlik bayrog'i. Ozodlik bayrog'i, Mustaqillik bayrog'i. Adolat bayrog'i.Buyuk orzu qovushtirgay xalqlar boshini, Buyuk orzu adolatni aylagay bayroq! «Yoshlik». Yosh oybeklar bayrog'ini Ko'taraylik balandga. Do'stim, jonni baxsh etaylik Faqat onaVatanga. A. Oripov. maxs. o'zbek kulolchiligida keng qo'llanadigan, bayroqqa o'xshash bezak. Sopol idishlarning chetlaridagi hoshiyaning ba'zi turi ham bayroq deyiladi. «o'zME».

BAG'RIKeNGLIK – Masalaga keng ko'lamda, ochiq ko'ngillik bilan yondashishlik. Gap bag'rikenglikda, xolislikda, adabiyotimizning kelajagi uchun chinakamiga qayg'ura bilishdadir. Gazetadan. Ana shu «kompozitsion» bag'rikenglik birinchi navbatda Shayxzodaning yagona bir motivni poyamapoya rivojlantirish san'atida ko'zga tashlanadi. «o'TA».

BeBAHO – [be.. + baho] Hyech baholab, bahosiga yetib bo'lmaydigan, o'ta qimmatli; bahosiz. – [Navoiy:] Senga besh bebaho haykal qururmen. Gahi Layli, gahi Shirin bo'lib sen, Yasharsen doimo dostonlarimda. Uyg'un va I. Sulton, Alisher Navoiy. Bebaho damlarning tirik joni biz, Har oni o'tmishning yuz yiliga teng. F. G'ulom. Muhabbat degan narsa juda oz kishilarga nasib bo'ladigan bir durri bebahodir. A. Qodiriy, o'tgan kunlar.

BeGONA I – [f.– qarindosh yoki tanish bo'lmagan; yot] 1). Qarindoshlik yoki boshqa jihatdan bir toifadagi, guruhdagi kishilardan chetda turuvchi, ularga munosabati bo'lmagan; yot. Menga begona bo'lsangiz, o'g'lingizga begona emassizku. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. Yo'lchi uchun bu qiz endi begona emas. Oybek, Tanlangan asarlar. Elmurod uning yonida o'tirar va beixtiyor uning chiroyli ko'zlariga dambadam qarab qo'yar, nazarida, Fotima tobora uzoqlashib, tobora yot va begona bo'lib borayotganga o'xshar edi. P. Tursun, o'qituvchi. Begona qilmoq 1).) o'zidan uzoqlashtirmoq, yot kishilar qatoriga o'tkazmoq; 2).) ko'chma chetga ketkizmoq, birovning qo'liga, ixtiyoriga o'tkazib yubormoq. Agar bundan keyin ham nasiyaga go'sht olmoqchi bo'lsalar, savdoni begona qilmay, mening oldimga kelaversinlar. «Latifalar». Aqlni begona qilmang! Agar chora ko'rish lozim bo'lib qolsa, men bu yerda. N. Safarov, Sohib changal. Tegishli bo'lmagan, chetdan kelgan; chet. Tunlari har hovli eshigida o'sha yerda yashovchilardan navbatchilar tayinlanadi – begona kirmasin. Shuhrat, Shinelli yillar. Bir yerga yangi kelgan begona odam darrov hammani taniy olmaydi. P. Tursun, o'qituvchi. o'zgalarga tegishli, notanish; o'zga. Begona shahar.Mana endi, begona ko'z, begona quloqning yo'g'ida uchovi xoxolashib, og'izburun o'pishib kelayotir. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Ayol.. begona tilda gaplashuvchilarga tikilib, rangi o'chib, o'rnidan turdi. Oybek, Quyosh qoraymas. Ularning – [mehmonlarning] gaplari, muomalalari, yurishturishlari Yo'lchiga tamom begona tuyuldi. Oybek, Tanlangan asarlar.ko'chma Xabari bo'lmagan, ko'rmagan, bilmagan; yot. Hayotning dag'al muomalasidan begona, faqat uning chuchuk so'zlarinigina tinglab kelgan Otabekka bu xo'rlik turmushdan birinchi zarba edi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Ammo Unsinning ko'ngli o'yinkulgini ko'tarmas, shodlik unga begona edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Begona o't Odamlar ekmaydigan, ammo madaniy ekinlar orasida tasodifiy urug'dan ko'karib chiqqan yovvoyi o't. yerdan yaxshi unum olish uchun yerning begona o'tlardan tozalanishi, kuzda chuqur chopilishi, go'ng solinishi kabi masalalarga ko'p ahamiyat berib qoladi. A. Qodiriy, Obid ketmon.

BeIXTIYoR – [be.. + ixtiyor] rvsh. o'z ixtiyoridan tashqari holda, g'ayriixtiyoriy ravishda; ixtiyorsiz. Bekning vujudi titrab, beixtiyor «uh» deb yuborganini o'zi ham sezmay qoldi. H. G'ulom, Mash'al. Zumrad bilan bir qur uchrashgan, ikki og'iz gaplashgan kishi beixtiyor unga mahliyo bo'lib qolardi. S. Siyoev, Otliq ayol. Nafisa beixtiyor o'rnidan dik turdi. Mirmuhsin, Umid.

BeK I – 1). tar. Turkiy xalqlarning ba'zilarida xonliklar davrida davlat arboblariga, shahar yoki viloyat hokimlariga, ularning bolalariga berilgan faxriy unvon hamda shunday unvonga sazovor bo'lgan shaxs. Boshlab hudaychi ot ustidan bir kimxob to'nni olib, qo'rg'on begiga kiydirdi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Atrof shahar va qishloq beklari.. aksar Musulmonqulning o'z odamlaridan. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Aslida bu otni, Ulug'bek Mirzo Samarqand taxtiga chiqqanda, Buxoro begi tuhfa etgan edi. Mirmuhsin, Me'mor. Beklar begi q. beklarbegi. Bek oyim // begoyim Bekning onasi yoki xotini va ularga murojaat shakli. Hasanali tanitdi: Mana bu kishi qayin onangiz – bek oyim bo'ladilar. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Erkaklar ismining tarkibiy qismi, mas., Yo'ldoshbek, Otabek, Yusufbek. (– 1).sh. egalik shaklida) o'z begi yoki xo'jayiniga murojaatda yoki ular haqida gapirganda ishlatilgan so'z. Qayg'urma, begim! Hasanali otang bu to'g'rida ham seni yodidan chiqarmaydi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. – eski vaqtda yersuv egalarining xizmatkorlari xonlar zamonidagi rasmrusmni qilib, o'z xo'jayinlarini «begim», «xonim», «oyim» deb hurmatlar edilar. M. Muhammadjonov, Turmush urinishlari. o'zi(ga) xon, o'zi(ga) bek q. xon. Har kim o'ziga xon, o'ziga bek. Maqol.

BeKINMAChOQ 1). Yashiringanlarni qidirib topishdan iborat bo'lgan bolalar o'yini. Ko'chadan bekinmachoq o'ynayotgan bolalarning qiychuvi eshitildi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Oy suv yuzida qalqib borayotgan qovun pallasi kabi «bekinmachoq» o'ynab, goh ko'rinadi, goh yashirinadi. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. ko'chma Ishni bitirmasdan sarson qilish, ko'rinmay qochib yurish; aldash. Bekinmachoq o'yinidan ensasi qotgan Soboleva Oripovga uchrashmay chiqib ketdi. «Mushtum».

BeMAZA – [be.. + maza] 1). Og'izga xush yoqmaydigan, ta'mi yomon; ta'msiz, lazzatsiz. Bemaza ovqat. Bemaza tarvuz. Bemaza qovunning urug'i ko'p. Maqol.Kasalga asal ham bemaza bo'lib ko'rinadi. «Qanotli so'zlar». Yo'lchining taqachi oshnasi Qoratoy och qornini bemaza moshxo'rdaga to'ldirib.. sovuq uyda xomush o'tirar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Og'zi bemaza 1).) og'zi ovqatning mazasini, ta'mini sezmaydigan (ba'zi kasalliklar sababli). Sidiqjon, garchi hanuz og'zi bemaza va boshi og'irroq bo'lsa ham.. kampirning mehribonchiliklaridanmi, ko'ngli ko'tarilib,juda yengil tortdi. A. Qahhor, Ko'shchinor chiroqlari; 2).) beadab gaplarni ko'p gapiradigan; chakki og'iz. Og'zi bemaza odam. ko'chma Badiiy zaif, estetik zavq bera olmaydigan; bema'ni, siyqa. Bemaza asar.Bemaza kitobniku jonga tekkan joyda shartta yopib qo'ysa bo'lar, biroq umr kitobinichi X. Sultonov, Onamning yurti. Bunaqa bemaza suratlarning avtorlari institutda ko'p emas. «Mushtum». Yaramas, yoqimsiz, bema'ni, yomon. Bemaza odam.Akam bemaza chiqdida,– dedi Hamid Munavvarga. S. Anorboev, Mehr. Bemaza qizning bo'lmas hayosi.. «Gulixiromon». E, bunaqa bemaza televizorni sotib yuboring. «Askiya». Odobaxloqqa xilof, odobdan tashqari; behuda, bekorchi. Bemaza qiliqlar. Bekorchidan bemaza gap chiqadi. Maqol.– [Gulshan:] Bemaza gaplarni qo'yinglar, uxlaylik! A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.

BeT 1). Odam boshining old qismi, old tomoni; yuz, aft. Uning – [qizning] betidagi quyuq qora qoshi, qorachig'i, yirikdan kelgan o'ynoqi ko'zlari Elmurodga Muharramni eslatdi. Shuhrat, Shinelli yillar. Go'yo bu sehrgar chol hamma sirni betdan o'qib olar edi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Xon, Avazning gapini eshitmagandek, betini burib, qavatidagi naqqoshga nimadir tayinlagan bo'ldi. S. Siyoev, Avaz. Yuzning yonoqdan iyakkacha bo'lgan ikki tomonidan har biri; chakka. Ikki beti qipqizil olmaday.Doka ro'molin dol qo'ygan, o'ng betiga xol qo'ygan. «Qo'shiqlar». Ikki beti yiltillab, Novvoy shirmoy kulchaday.. «Nurali». Biror narsaning betkay, sirt tomoni, yuzasi. yerning beti sergib, tobiga kelishi bilan chigit ekishga kirishuvimiz kerak. Gazetadan. Hovuz betiga kumushday yiltiroq tanga baliqlar chiqib, non ushoqlarini ilib keta boshladi. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. Sol qalqib turibdi suvning betida. «Nurali».– . sahifa 1).. Gazetaning to'rtinchi beti.Ertasiga haligi she'r gazetaning ikkinchi beti boshida bosilib chiqib, hammaning og'zida qiroat qilindi. A. Qodiriy, Kichik asarlar. Axir necha yuz bet keladigan asarni kechakunduz uxlamay, ko'z nurini to'kib, qo'lda yozib chiqishning o'zi ham mehnatga kirmaydimi Shukrullo, Saylanma. ko'chma Tomon, chet, sohil. Salorga yaqinlashganda, suvning narigi betidan xotinlarning tovushi keldi. Oydin, o'zidan ko'rsin. Sal yurishgandan keyin ayol, yetdik, deb ko'chaning chap betidagi eshik oldida to'xtadi. S. Ahmad, Ufq. ko'chma Temirdan yasalgan asbobqurollarning tig'i, dami. yer ketmonning betini qayiradigan darajada toshmetin bo'lib muzladi. S. Anorboev, Oqsoy. Bet bo'lmoq Yuzmayuz bo'lmoq, ro'para kelmoq, uchrashmoq. ..bolachaqasining ko'z o'ngida sharmanda bo'lgan odam qayta boshdan ularga bet bo'lishga haddi bo'lmaydi. «Yoshlik». Bet bo'laman deb tag'in melisaga tushib qolma. «Sharq yulduzi.». Bet olmoq Qalinlashmoq, qaymoqlanmoq. Ertalab sut bet oladi va bir oz quyuq tortadi. K. Mahmudov, o'zbek tansiq taomlari. Bet chidamaydi Uyalasan, nomus qilasan kishi. Hadeb gap eshitaverishga bet chidamaydi. Betga aytmoq Ayamasdan (yashirmasdan) o'ziga aytmoq. Betga aytganning zahri yo'q. «Askiya». Betga chopmoq Yuzxotir qilmay tik gapirmoq. Betiga oyoq qo'ymoq q. oyoq. Betiga qaramay 1).) hisoblashmay, saxiylik bilan. Pulning betiga qaramay sarf qilmoq; 2).) ayamay, ayab o'tirmasdan. Otning betiga qaramay, kechikmay nomani yetkaz. «Yusuf va Ahmad». Qaramang otning betiga, Qamchilar uring etiga. «Gulnorpari». Beti yo'q Ornomusi yo'q, yuzsiz. Elga qo'shilganning ko'ngli to'q, eldan ajralganning beti yo'q. Maqol. Bekorchining beti yo'q, Qozon osar eti yo'q. Maqol. Beting bormi Uyating, ornomusing bormi ..betini ko'rmagan Hyech ko'rmagan, boshdan kechirmagan, o'zi nima ekanligini bilmaydigan. Esini tanigandan buyon xasta bo'lmagan, tabib betini ko'rmagan Yo'lchi.. Oybek, Tanlangan asarlar. Betini ko'rmay ketmoq Yo'qolib, uzoqlashib ketmoq; judo bo'lmoq. o'n besh yil Shodmonboyning pulsiz xizmatini qilib, oxirida o'n to'rt yil qishloq betini ko'rmay ketsin. A. Qodiriy, G'irvonlik Mallavoy. Betini sidirmoq Uyatni yig'ishtirib qo'ymoq, lo'lilik qilmoq. Qilib sharmandalik, betni sidirdi, Yulib ko'z, hiylai nayrang qidirdi. Habibiy. Betini yulmoq Dodfaryod solib, betini timdalamoq. Onam yonimga kelib, betini yula boshladi:Nima balo qilding, juvonmarg Endi elyurt oldida qandoq tirik yuramiz P. Tursun, o'qituvchi. Betini qaytarmoq Shashtini to'xtatmoq, orqaga burib tashlamoq, chekinishga majbur qilmoq. La'nati fashistning betini bir qaytarib olsak, marra bizniki.. S. Siyoev, Yorug'lik. Beti qalin (yoki qattiq) Gap ta'sir qilmaydigan, ornomusi yo'q, surbet. Betimning qalini – jonimning huzuri. Maqol.Umid qilma endi sutu qatiqdan, o'rgildimku sendek beti qattiqdan. A. Po'lat. Beti qolmaslik Botina olmaydigan, uyaladigan bo'lib qolmoq. o'zim chiqay desam, betim qolmadi. S. Siyoev, Yorug'lik. Beti qora El oldida uyatga qolgan, yuzi shuvut. Badfe'lning beti qora. Maqol. Beti qotmoq Gap ta'sir qilmaydigan, uyalmaydigan bo'lib qolmoq. Bolani so'ksang, beti qotar, Ursang – eti qotar. Maqol. Beti qursin qarg'. Yuzini ko'rishga toqatim yo'q, ko'zga ko'rinmasin, yo'qolsin, o'lsin, qurib ketsin.Betlaring qursin, odamxo'rlar!– deb g'ijinardi. G'ayratiy, Unutilmas kunlar. Qaysi (yoki ne, qanday) bet bilan Qanday qilib, uyalmaynetmay. Akam – jigarim. Suyunaman! Lekin.. endi unga qaysi betim bilan ro'para bo'laman! A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. Ne bet bilan Qo'ng'irot elga boraman. «Alpomish». Qo'lini betga tortmoq Fotiha qilmoq, duo qilmoq, fotiha bermoq. Dushman bitgan – bari jonni sotadi, Mirza Mahmud qo'lni betga tortadi. «Yusuf va Ahmad».

BeZAK 1). Bezatish, yasatish vositasi; husn, ko'rk, chiroy beruvchi narsa; ziynat beruvchi buyum yoki naqsh. Arxitektura bezaklari. Archa bezaklari. Bezak buyumlari. Badiiy bezak.Egar jabduqlaridagi oltin bezaklari quyosh nurida yaltyalt qilayotgan bo'z otni jilovdor yetaklab keldi. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Nuri kiyinishni, bezakni sevar edi. Zirak, bilaguzuk, zarkokil, qo'ltiqtumor, tillaqosh, zebigardon kabi.. buyumlardan qutiquti yiqqan. Oybek, Tanlangan asarlar. Dasturxon bezagi Dasturxonga ko'yilgan yoki qo'yiladigan nozne'matlar. Har gujumi asaldek tatiydigan uzum, har bir tilimi tilni yoradigan qovun, shifobaxsh tarvuz, olma, nok, qo'yingchi, qo'li gul bog'bonlar yetishtirgan mevacheva, darhaqiqat.. dasturxon bezagidir. Gazetadan. ko'chma Husn, ko'rk. So'z – kishining o'zagi, Odob – kishining bezagi. Maqol. Til – aql bezagi. Maqol.Yaxshi fazilatlar inson kamolotining bezagi, husni, jon rohati va farog'atidir. Gazetadan.

BeZOVTALANMOQ – Odatdagi tinch holatini yo'qotmoq, ta– shvishlanmoq; ta– shvish tortmoq, ta– shvishga tushmoq. Vaqt o'tgan sari mehmonlar bezovtalana boshlashdi. R. Fayziy, Shohi darparda. Ko'ngli allaqanday noxushlikni sezib, bezovtalandi. «Yoshlik». Qushlar galasi bezovtalanib, daryo tomonga tez uchib ketdi. Nazarmat, Jo'rlar baland sayraydi.

BeG'UBOR – [be.. + g'ubor] 1). Changg'ubordan, ifloslikdan xoli; musaffo, toza. Zangori osmon ham shunday tiniq, shunday beg'uborki, ko'zni oladi. Oybek, Tanlangan asarlar. Beg'ubor, mayin shabada esadiyu, odamlarni bog'u rog'larga chorlaydi. Gazetadan. Osmon ko'nglim kabi keng, Ko'nglim kabi beg'ubor. E. Vohidov, Muhabbat. ko'chma Ko'nglida yomonligi, kiri yo'q; pok, sofdil, sidqidil. Beg'ubor yigit.Yuzidan mehr yog'ilib turgan bu ajoyib, sodda, beg'ubor qizga shartta uylanib, oyimni baxtiyor qilishga nima xalaqit beradi A. Muxtor, Asarlar. Tolibjon bu sodda va lekin beg'ubor kishilarning o'zlaridek beg'ubor suhbatlariga kulibkulib, quloq solib o'tirar edi. S. Ahmad, Jimjitlik. ko'chma Dog' tushmagan, pokiza. Elmurod.. qarshisida chug'urlashgan, ko'zlari tiniq, qalblari beg'ubor bolalarning har birini quchoqlab, yuzlaridan o'pgisi keldi. P. Tursun, o'qituvchi. Do'ppimni yerga olib, endi o'ylab qarasam, Yoshlik degani asli poklik ekan, beg'ubor. A. Oripov.

BIRGALAShMOQ – Birga bo'lmoq, birga qo'shilmoq, qo'shilishmoq; birgalikda, bir bo'lib uyushmoq. Birgalashib ovqatlanmoq.Darvoqye, xatni birgalashib yozamiz. K. Yashin, Hamza. Mansurni ko'rishi bilanoq Gavhar hyech qayoqqa bormay, uning yonida qolgisi, mana shu yomg'ir havosida birgalashib ko'cha kezgisi kelib ketdi. o'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Otabek bilan Qutidorning yo'llari bir bo'lganlikdan, birgalashib ketdilar. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Kelin bilan birgalashib keldi davlat, yoryor, keldi davlat. «Qo'shiqlar».

BIRMUNChA – rvsh. 1). Bir qancha, anchagina. Birmuncha vaqt.Elmurod shu ko'yi yana birmuncha yurgach to'xtadida, yo'l chetidagi bir toshga o'tirdi. P. Tursun, o'qituvchi. Abdujalil boy tegirmonga yana birmuncha vaqt aylanishadi.A. Qodiriy, Obid ketmon. Yoz oylari edi. Havo birmuncha salqin. X. Yodgorov, Hayot to'lqinlari. Bir qadar; ma'lum darajada. Bemorning ahvoli birmuncha yaxshilandi. «Sharq yulduzi». Elmurod qizga yaqinlashar.. va uning oldida birmuncha xijolat chekib, ko'pincha gap topolmay, qizarar edi. P. Tursun, o'qituvchi. Publitsistikada konflikt birmuncha o'ziga xos shaklda aks etadi. Gazetadan.

BIRODAR – [f.– aka, uka] 1). Aka yoki uka; og'a yoki ini. Boysunqur mirzo o'z qobiliyati, o'tkir zehni, ishbilarmonligi bilan birodarlaridan ajralib turadi. Mirmuhsin, Me'mor. Faoliyati, qarashlari, munosabatiga ko'ra o'zaro yaqin shaxs; hamdam, do'st. Tangri birodarlariga qovog'ini solib qarovchi kishilarni yoqtirmaydi. «Hadis». Muribdek kishini birodar, og'a tutinib, Avazning yorug' kunlari ziyoda bo'ldi. S. Siyoev, Avaz. Ming tashakkur, ming rahmat, yonimizga kirib, dehqonchilikka o'rgatgan o'zbek birodarlarimizga. «o'zbekiston qo'riqlari». o'rtoq, og'– i (murojaatda). Siz qutlug' kunlarda yetib keldingiz, aziz birodarlar! A. Muxtor, Do'stligimiz barq ursin. Birodar, Azizxon degan polvon bolani qaydan topsam bo'ladi S. Ahmad, Ufq.Qayoqqa, birodar – dedi shopmo'ylov taksichi, mashinaning qiya derazachasidan mo'ralab. o'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Birodari aziz Aziz do'stim, og'– im. Birodari aziz, siz mening bu so'zlarimdan xafa bo'la ko'rmangiz.. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Birodar (erkaklar ismi).

BIROV II – gum. olm. 1). Kimligi noma'lum, qandaydir bir noma'lum kishi, kimdir, allakim. Birni birov beradi, Ko'pni – mehnat. «Qanotli so'zlar». Birov bilganini maqtar, birov – ko'rganini. Maqol.Qalaysan, uka – birov kelib turtdi Yo'lchini. Oybek, Tanlangan asarlar. Birov borkim, boru – bor bo'lsa ham yo'q, Birov borkim, yo'g'u – yo'q bo'lsa ham to'q. Habibiy. Boshqa bir kishi; o'zga, begona. Bolaxonada ikkalamiz turganimizni tag'in birov ko'rib qolmasin. K. Yashin, Hamza. Endi uni – [Umidni] ko'rishi ham, u haqida o'ylashi ham mumkin emas, U endi birovning baxti. Mirmuhsin, Umid. Birovning ko'ngliga zo'rlik bilan egalik qilib bo'lmaydi. S. Ahmad, Ufq.Ba'zi birovlar Ba'zi bir kishilar, o'zgalar. Ba'zi birovlar ushlashib qo'lini, Topolmay ovora bo'larlar yo'lini. «Qo'shiqlar». Birovlar Urishib, arazlashib qolgan kimsaning nomini tilga olish xohlanmaganida, uning nomi o'rnida ishlatiladigan so'z. Ammo – [Otabekda] «birovlar» to'g'risida, nima bo'lganda ham, bir gap eshitmak havasi tug'ilgan edi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar.

BITMOQ III – esk. 1). – . yozmoq. II –. Yurtim, senga she'r bitdim bu kun, Qiyosingni topmadim aslo. A. Oripov, Yurtim shamoli. Xo'ja Abdulla Marvoriy.. xatni chiroyli bitardi. Oybek, Navoiy. Ro'yob Mamatova Mirzacho'lni o'zlashtirib, o'z jasorati solnomasiga ilk satrlarini bitganda, yoshgina qizcha edi. «o'zbekiston qo'riqlari». (j.k. bilan) Muyassar, ega bo'lmoq; paydo bo'lmoq. Mana, xudo xohlasa, boshingga do'ppi, oyog'ingga etik, egningga chopon, ko'ylakishton bitadi. P. Tursun, o'qituvchi. Aql bitmoq Aql kirmoq. Bu nimasi tag'in.. senga sira aql bitmadi. Bo'yingni qara, menga yetay deb qoldi. Oydin, o'zi monand. Boshga bitgan balo Qutulish qiyin bo'lgan ta– shvish, quruq ta– shvishdan iborat. Hye, bu urush boshga bitgan balo bo'ldida. German ham qursin.. oq poshsho ham qursin. Enasining mahrini talasharmikan! Oybek, Tanlangan asarlar. Muguz (yoki shox, qanot va sh.k.) bitdi Muguz (shox, qanot va sh.k.) paydo bo'ldi. Eshakka muguz bitsa, jami jonivorlarni suzib o'ldirar ekan, mushukka qanot bitsa, hyech bir parrandani qo'ymas ekan. P. Tursun, o'qituvchi. Qay bola maktabda o'qisa a'lo, o'shanga hyech tolmas zo'r qanot bitar. Q. Muhammadiy. Hojar opaning gap ohangidan yon berganini sezib, Rasul akaga qanot bitdi. «o'zbekiston qo'riqlari». Peshonaga bitgan (yoki bitib qo'yilgan) – esk. Taqdirda bor, taqdirda belgilab qo'yilgan. – [Yusuf:] Mana, xotindan ham ayrildik! –[Mehri:] Nima qilay, bu ham bo'lsa, peshonaga bitgan bir ko'rgilik, bolam. O. Yoqubov, Aytsam tilim kuyadi, aytmasam – dilim. Peshonaga bitgan yolg'iz ot edi. Uni ham o'rtaga qo'yaymi P. Tursun, o'qituvchi.

BIYoBON – [f. – qaqroq cho'l, sahro] Suvsiz va giyohsiz taqir, cho'l, sahro. Yaxshilikni daryoga qil, biyobondan top. Maqol.Pashsha Saidjalolxonni ergashtirib, bir biyobonga olib chiqdi. A. Qahhor, Asarlar.

BOL 1). – . asal 1)., 2).. Bol sotgan barmog'ini yalar. Maqol.Bu yerning uzumi, anori, anjiri bol bilan teng deydilar. Gazetadan. Olol bo'lsin, ol bo'lsin, yoring labi bol bo'lsin. «Kuntug'mish». ko'chma Tot, lazzat. Til bor – bol keltirar, Til bor – balo keltirar. Maqol. Yaxshi xotin – umr boli. Maqol.Ular hayot bolini emas, hayot zahrini yutib o'tirardilar. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. ko'chma Yaxshi, muloyim muomala. Tilingda bo'lsa boling, Kulib turar iqboling. Maqol. Muzdan suv tomar, So'zamoldan – bol. Maqol. Og'zidan (yoki labidan, so'zidan) bol tomadi Juda ham shirinso'z odam haqida. Anorgulning har so'zidan Bollar tomar, yoryor. «Qo'shiqlar». Har so'zingdan bol tomsin, Ko'rgan orzulab qolsin. Q. Muhammadiy. Kattakichikka og'zidan bol tomib muomala qiladigan xola negadir men bilan til uchida so'rashib qo'ya qoldi. «Mushtum». Lablaringizdan bol tomadi, yonib turgan olovsiz. K. Yashin, Hamza.

BOLAKAY – Bola 1)., 2). s. kichrerkl. Qani, o'sha bir paytlar kattalarning suhbatiga aralashmasdan, mehr bilan kuzatadigan tortinchoq bolakaylar va qizaloqlar. Gazetadan.Ha, bolakaylar, nima gap – dedi Jo'raning dadasi, tuyadagi bolalar yetib kelgach. N. Fozilov, Irmoq.

BORLIQ 1). fls. Inson ongi va sezgisidan tashqaridagi ob'ektiv dunyo, olam, mavjudot. Ahmad ko'chaga chiqdi. Kun issiq, borliq lovlov yonardi. F. Musajonov, Himmat. ..cho'l ham, butun borliq ham noz uyquda yotgandek. «o'zbekiston qo'riqlari». Intilar borliqni inson Barkamol etmoq uchun, Ne ajab, insonni borliq Barkamol etgan emas. E. Vohidov, Muhabbat. Kishining vujudi, jismi, turishturmushi. Borlig'im muhabbatingiz alangasi bilan tutashgani holda zavjingiz Otabek. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Og'riq uning butun borlig'ini chulg'ardi. «Yoshlik». Daryo yoqasida o'tirib, butun borlig'i bilan qo'shiq aytayotgan qizga ko'zim tushdi. «Sharq yulduzi». Borlig'idan sovuq ter quyilib ketdi. X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. Barcha, hamma, butun. o'zbek oyim o'g'lining «o'lganning ustiga chiqib tepish» qabilidan bo'lgan bu harakatidan tutuni ko'kka chiqib, borliq qahrg'azabini eri ustiga to'kadi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar.

BOYLIK 1). Boy bo'lishlik, boy mavqyei; molmulkning yig'indisi, majmui; mo'llik. Ota boyligi yerga singar, Mehnat boyligi – elga. Maqol.Bu yigit yaxshigina davlatmand bo'lsa ham.. nima uchundir, boyligi bilan bo'lmay, «Homid xotinboz» deb shuhratlangan. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Hovli sahniga, ayvonlarga «sep» yoyildi. Sepning boyligi, turi, rangbarangligi hammani hangmang etdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Yirikroq toshlar hukmronlik va boylik ifodasi sanalgan. S. Karomatov, Oltin qum. Dunyo, davlat, molmulk. Muhabbat boylikka boqmas. Maqol. Ro'zg'or o'lchov bilan, Boylik tejov bilan. Maqol.o'n olti ming qo'y, ikki yarim ming yilqi hazilakam boylik emas. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Boylik bor joyda samimiylik o'rnini soxtalik egallaydi. F. Musajonov, Himmat. Tabiiy, moddiy resurslar majmui. yer osti boyliklari. Moddiy boyliklar. Tabiiy boyliklar. Qazilma boylik.Endilikda o'zbekiston ulkan tabiiy boyliklar, ko'pdanko'p noyob sanoat mahsulotlari vatanidir. «Saodat». o'lkamiz tabiiy boyliklarini o'rganish.. ishiga nufuzli olimlarimiz salmoqli ulush qo'shmoqdalar. Gazetadan. Endilikda insoniyatga zarur moddiy boyliklarning uchdan ikki ulushi ayol qo'li, ayol aqlzakovati bilan yaratiladi. Gazetadan. Aqliy, ruhiy, ma'naviy faoliyat hosilasi, majmui. Milliy boylik. Madaniy boylik. Ma'naviy boylik. Aqldan ortiq boylik yo'q. Maqol.Tarixiy va madaniy yodgorliklar – bizning milliy boyligimiz, cheksiz faxrimizdir. Gazetadan. Xalq o'z tilini eng ulkan milliy boylik sifatida asrashi kerak. Gazetadan.

BORLIQ 1). fls. Inson ongi va sezgisidan tashqaridagi ob'ektiv dunyo, olam, mavjudot. Ahmad ko'chaga chiqdi. Kun issiq, borliq lovlov yonardi. F. Musajonov, Himmat. ..cho'l ham, butun borliq ham noz uyquda yotgandek. «o'zbekiston qo'riqlari». Intilar borliqni inson Barkamol etmoq uchun, Ne ajab, insonni borliq Barkamol etgan emas. E. Vohidov, Muhabbat. Kishining vujudi, jismi, turishturmushi. Borlig'im muhabbatingiz alangasi bilan tutashgani holda zavjingiz Otabek. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Og'riq uning butun borlig'ini chulg'ardi. «Yoshlik». Daryo yoqasida o'tirib, butun borlig'i bilan qo'shiq aytayotgan qizga ko'zim tushdi. «Sharq yulduzi». Borlig'idan sovuq ter quyilib ketdi. X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. Barcha, hamma, butun. o'zbek oyim o'g'lining «o'lganning ustiga chiqib tepish» qabilidan bo'lgan bu harakatidan tutuni ko'kka chiqib, borliq qahrg'azabini eri ustiga to'kadi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar.

BOYLIK 1). Boy bo'lishlik, boy mavqyei; molmulkning yig'indisi, majmui; mo'llik. Ota boyligi yerga singar, Mehnat boyligi – elga. Maqol.Bu yigit yaxshigina davlatmand bo'lsa ham.. nima uchundir, boyligi bilan bo'lmay, «Homid xotinboz» deb shuhratlangan. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Hovli sahniga, ayvonlarga «sep» yoyildi. Sepning boyligi, turi, rangbarangligi hammani hangmang etdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Yirikroq toshlar hukmronlik va boylik ifodasi sanalgan. S. Karomatov, Oltin qum. Dunyo, davlat, molmulk. Muhabbat boylikka boqmas. Maqol. Ro'zg'or o'lchov bilan, Boylik tejov bilan. Maqol.o'n olti ming qo'y, ikki yarim ming yilqi hazilakam boylik emas. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Boylik bor joyda samimiylik o'rnini soxtalik egallaydi. F. Musajonov, Himmat. Tabiiy, moddiy resurslar majmui. yer osti boyliklari. Moddiy boyliklar. Tabiiy boyliklar. Qazilma boylik.Endilikda o'zbekiston ulkan tabiiy boyliklar, ko'pdanko'p noyob sanoat mahsulotlari vatanidir. «Saodat». o'lkamiz tabiiy boyliklarini o'rganish.. ishiga nufuzli olimlarimiz salmoqli ulush qo'shmoqdalar. Gazetadan. Endilikda insoniyatga zarur moddiy boyliklarning uchdan ikki ulushi ayol qo'li, ayol aqlzakovati bilan yaratiladi. Gazetadan. Aqliy, ruhiy, ma'naviy faoliyat hosilasi, majmui. Milliy boylik. Madaniy boylik. Ma'naviy boylik. Aqldan ortiq boylik yo'q. Maqol.Tarixiy va madaniy yodgorliklar – bizning milliy boyligimiz, cheksiz faxrimizdir. Gazetadan. Xalq o'z tilini eng ulkan milliy boylik sifatida asrashi kerak. Gazetadan.

BOYCheChAK 1). Piyozguldoshlar (piyozgullilar oilasi)ga mansub, ilk bahorda ochiladigan ko'p yillik o'simlik. Bahor kelgach, har yili dalalarga chiqardik. Etaketak chuchmoma, boychechaklar yig'ardik. H. Saloh. Boychechak – bahorning birinchi elchisi. Gazetadan. Qattiq yerdan tatalab chiqqan boychechak, Yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak. «Qo'shiqlar». etn. Erta ko'klam, boychechak chiqqan paytda, eshikmaeshik yurib aytiladigan maxsus xalqona qo'shiq. Boychechak aytmoq.

BOShLIQ I 1). Idora, muassasa, tashkilot va sh. k. ga rahbarlik qiluvchi shaxs; rahbar. Boshliq bo'lish oson, boshlamoq qiyin. Maqol.Boshliq o'zini bu qadar yaqin olishidan Mansur Obidovich sal taltayib ketdi. F. Musajonov, Himmat. Boshliq buva, mingan oting qopqora, Boshliq bo'lsang, hammalarga teng qara. «Qo'shiqlar». Umuman, boshchilik, rahbarlik qiluvchi; rahnamo. Oila boshlig'i. Ro'zg'or boshlig'i. Qabila boshlig'i.Tabibiy boshliq shoiri zamonlar ba'zi kunlari to'rt marotabagacha Tozaboqqa qatnardi. S. Siyoev, Avaz.

Bong

BULOQ – 1). yer ostidan otilib, q– ab chiquvchi suv va shunday suv chiqib turgan joy, chashma. Issiq buloq. Buloq suvi. So'zning onasi – quloq, suvning onasi – buloq. Maqol. Buloq bo'yida joy qilishibdi. Dasturxon usti nozne'matga to'la. «Saodat». Maxsum.. cho'qqining shunday biqinidan q– ab chiqayotgan buloqda yuvindi. S. Anorboev, Oqsoy. ko'chma poet. Boy manba. Ijod bulog'i. Onaning qalbi – mehr bulog'i. Maqol. Ijod, nash'a kundankun ziyod, Yo'qdir orzu bulog'iga band! Gazetadan. Folklor xalq dahosining tuganmas bulog'i bo'lib, yozma adabiyot har doim undan bahra topib keladi. «o'TA». Daromadning yana boshqa bulog'i chiqib qoldi. «Mushtum». Onaning ko'kragi bitmas buloqdir! Dili oq bo'lganidan suti ham oqdir! Yo. Mirzo, o'g'il mehri. Burnidan buloq bo'ldi Burnidan chiqdi, tatimadi, zoe ketdi. To'ychi do'konchining ham yeganichgani burnidan buloq bo'lib chiqadi. A. Ko'chimov, Halqa. Ko'z bulog'i q– amoq Qattiq yig'lamoq, ko'z yoshi to'kmoq. Endi ona ancha tuzalib qoldi. Faqat Botiralini eslasa, bag'ri eziladi, dili erib, ko'zlarining qo'sh bulog'i q– aydi. Oybek, Tanlangan asarlar.

Bunyodkor

BUTOQ – 1). Daraxtning tanasidan yoki yo'g'on shoxlaridan tarmoqlanib chiqqan yon shox. Qush butoqqa sig'inar, Odam – Vatanga. Maqol. Daraxtlarning butoqlarida qushlar chug'urchug'ur sayray boshladilar. «Yoshlik». Yulg'unning qovjiroq butoqlarini terib, gulxan yoqdi. S. Siyoev, Avaz. ko'chma Tarmoq, shoxobcha; pog'ona; avlod. Somoniylar shajarasining so'nggi butog'i bo'lgan podsho Nuh bin Mansur kasalmand odam edi. M. Osim, Ajdodlarimiz qissasi. Butoq otmoq – 1).) – . butoqlamoq; 2).) ko'chma ajralib chiqmoq, tarmoqlanmoq. Qishloq o'rtasidan o'tgan katta yo'l butoq otib, dalalarga tutashgan. Y. Shamsharov, Bog'bon.

BUTUN – 1). Sinmagan; sindirilmagan; shikastlanmagan; siniqmertik joyi yo'q. Butun non. Butun kosa. Butun g'isht. Murabbiya haligi qo'li singan qo'g'irchoqni olib, o'rniga butun qo'g'irchoqni yotqizib qo'yayotgan ekan. Oydin, Bolalik uyda g'iybat yo'q. Ular siniq jomashovni hamon butun jomashov demoqdalar. «Mushtum». Ko'prik butunmi yoki majaqlab tashlandimi – bu unga qorong'i. I. Rahim, Chin muhabbat. Sirtim butun bo'lsa ham, ichim tutun. A. Muxtor, Qoraqalpoq qissasi. Yirtilmagan, teshilmagan, yirtiq joyi, teshigi yo'q. Butun kalish. Butun qop. Arslonning o'sha to'ni hali butun, – eskirmagan. S. Zunnunova, Ko'k chiroqlar. Qudaandani o'ylagan oyim senga butungina mahsi ham kiygizib yubormabdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Buzilmagan, ochilmagan; yaxlit. Butun konserva. Boy aytadi: Butun bergin pulimni, Ko'p so'ylatib qichitmagin tilimni.. Ergash Jumanbulbul o'g'li. Raso, to'liq. Esi butun odam. Xayr qilsang, butun qil. Maqol. Orziqul opamning onasi: «Nasibang butun bo'lsin, bolam» deb, dadamga non tishlatdi. S. Siyoev, Yorug'lik. mat. Kasr qismi bo'lmagan. Butun sonlar. Ikki butun o'ndan besh. Besh butun bir taqsim ikki. Bor(i), borliq, barcha, hamma. Butun imkoniyatlardan foydalanmoq. Voqyeani butun tafsiloti bilan aytib bermoq. Butun kuch, butun g'ayrat ulug' vazifalarni bajarishga qaratilgan. Uning butun vujudidan yoshlik, navqironlik, balog'at tantanasi aks etib turardi. S. Ahmad, Ufq. Butun borlig'idan gupillab xushbo'y atirning hidi ham kelib turibdi. X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. o'rin, joy, makon bildiruvchi so'zlar bilan kelganda, ularni ta'kidlab yoki butunisicha, yaxlit ko'rsatish uchun xizmat qiladi. Butun bir institutda undan chiroyli qiz yo'q edi. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. Oshning hidi butun uyni to'ldirdi. P. Tursun, o'qituvchi. Tosh fonuslar parpirab yonib, butun bog'ni charog'on qilib turibdi. X. To'xtaboev, Yillar va yo'llar. Sobir butun dunyoni unutgandi, uning atrofida qog'oz, qalam va aytmoqchi bo'lgan so'zlardan bo'lak hyech narsa yo'q edi. O. Mo'minov, Xiyobondagi uch uchrashuv. Bu ko'zlar uchun butun olamni hadya etsa arzirdi. J. Abdullaxonov, Oriyat. Butun Farg'ona vodiysida Chorterakdan oldin o'rik pishmaydi. S. Ahmad, Ufq. o'rin, joy, makon yoki kishilar jamoasidagi barcha kishilarni bildiradi. Azon pallada butun Qorabuloq toqqa jo'nadi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Butun Yakkatut, balki butun olam uyquga cho'mgandi. N. Fozilov, Diydor. Bugun Chimyon qishlog'ini butun mamlakatimiz biladi. Gazetadan. yerdan qor ketishi bilan ko'chib kelib, butun oila chumoliday ishlar edik. Oybek, Tanlangan asarlar. Vaqt, muddat bildiruvchi so'zlar bilan kelib, shu so'z orqali ifodalangan vaqt, muddatning boshidan oxirigacha bo'lgan chegarasini, oralig'ini ifodalaydi. Butun yil. Qutidor esa butun kun mehmonxonasiga kelibketib turgan ko'ngil so'rovchi oshna, yordo'stlari bilan ovora bo'ldi. A. Qodiriy, o'tgan kunlar. Ertalab dalaga jo'naydi. Butun kun yer haydaydi. Oybek, Tanlangan asarlar. Butun umr yelkalaridan obkash tushmagan. S. Ahmad, Ufq. Bag'ri butun – 1).) armonsiz, baxtli, kamchiliksiz, to'kis. Dunyoda bir bag'ri butun kishi yo'q ekanda, Har kimning yuragida bir anduh. Mirmuhsin, Me'mor; 2).) bolachaqasi, yaqin kishilari o'z oldida bo'lgan. Bolalaringizning diydoriga to'ydingizmi – deb so'radi. E'tibor opa. Rahmat, aylanay E'tiborxon, bag'rim butun bo'lib qoldi, – dedi Rohatbibi. H. G'ulom, Mash'al. Bechora dadasi, to'y qilsam, ichkuyov bo'lsa, bag'rim butun, uyim obod bo'lib qolardi, deb niyat qilardi. S. Ahmad, Ufq. Bir butun Yaxlit yoki bo'linmaydigan. Bir butun qilib yasalgan detal. Tiktepa yerlarini biriktirish, oradagi chegaralarni buzib, bir butun qilish qiyin gap emas. A. Qodiriy, G'irvonlik Mallavoy. Butun boshli Katta, butunlay; katta bir. Bo'ri uvlab, tikan chatnab yotgan tashlandiq jarjilg'alar o'rnida butun boshli yangi shahar barpo etildi. J. Xolqosimov, Yangi uylar muborak. Yangi yerlar ochilib, butun boshli yangi xo'jaliklar tashkil topdi. «o'zbekiston qo'riqlari». Men sendayligimda butun boshli oilani tebratganman. E. Raimov, Ajab qishloq. Noni butun Rizqnasibali, to'q, farovon yashovchi, hyech narsadan kamchiligi yo'q. Xudoning o'zi azaldan shaydlarning nonini butun qilgan,– dedi Fozil aka. N. Safarov, Olovli izlar. Sartarosh u dunyo, bu dunyo xor bo'lmaydi. Hamma vaqt noni butun. E. Raimov, Ajab qishloq. Esi (yoki aqli) butun Eshushi joyida, aqlli. Har holda, esing butunda, qurg'ur. H. Nazir, Yonar daryo. o'qimagan bo'lsang ham, aqling butun yigit ekansan. P. Tursun, o'qituvchi. Tegirmondan (yoki tegirmonga tushsa) butun chiqadi Juda epchil, uddaburon; har qanday mushkul ahvolda ham o'zini yo'qotmaydigan odam haqida. Yigitmisan yigit! Kuchli, tegirmondan butun chiqadi. A. Muxtor, Tug'ilish. Hakimovni Sariosiyoda «tegirmonga tushsa, butun chiqadi», deyishadi. «Mushtum».

BUYuK – 1). Hajmo'lchovi odatdagidan ortiq, katta; ulkan. Buyuk tog'. Buyuk davlat. Buyuk bino. Zargarov atrofidagi buyuk sahroni, shu sahrodek cheksiz sukunatni sezar, o'zining behalovat ruhi shu bo'shliqlarni busbutun to'ldirib turgandek tuyulardi. A. Muxtor, Asarlar. Farg'ona kanali o'z ko'lami bilan.. buyuk atalmish o'sha kanallardan o'n baravar buyukdir. S. Ahmad, Ufq. Falakka bo'y cho'zgan allaqanday buyuk qasr ro'paradan namoyon bo'lib, Me'morning xayolini olib qochdi. Mirmuhsin, Me'mor. Ahmad o'zini buyuk koinot qarshisida zarraning milliarddan bir zarrachasidek his etdi. F. Musajonov, Himmat. Ulug'vor, yuksak, tengsiz, mislsiz. Buyuk, yetuk odamlar nihoyatda kamtar, kamsuxan, dilbaru mehribon bo'lishini.. bu dono qiz yaxshi bilardi. Mirmuhsin, Me'mor. Buyuk voqyealar oldida vaqt o'z hukmini o'tkaza olmaydi. «Saodat». Insoniyat o'z kamoloti jarayonida qo'lga kiritgan buyuk kashfiyoti – tildir. G'. Salomov, Tarjima nazariyasi. Bahor bo'yi, yoz bo'yi zarramazarra yiqqan bunyodini buyuk saxovat bilan dehqon etagiga to'kayotgan mana shu oltin kuzda uning yuragi qafasdan chiqqan qush yuragiday yayray boshladi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Aziz, mo'tabar, muqaddas. Dunyoda hyech so'z bormi Ona so'zidan buyuk. H. Olimjon. Biz birinchi navbatda avlodlarning buyuk xotirasi oldida qarzdormiz. Gazetadan. Buyuk (erkaklar ismi).

BUZILMOQ 1). Buzmoq 1).3)., 6, 81).0, 1).2). fl. majh. n. Ko'prik buzildi. o'yinchoq buzildi. Bedapoya buzildi.Tushdan keyin Mavludaning stanogi buzilib qoldi. «Saodat». Ahmadali anhorga yaqinlashayotganida, osmonda ini buzilgan arilardek to'zib uchayotgan qarg'alarga ko'zi tushdi. «Yoshlik». Qandolat bilan Berdiqulning asal oyi tugamayoq oilada tinchlik buzildi. «Saodat». Kechasi bilan ming to'lg'anib, tushlari buzilib, tong otdirdi. S. Ahmad, Jimjitlik. Ko'ngli buzildi. q. ko'ngil. Tog'a Azizxonga qarab turib, ko'ngli buzilib ketdi. S. Ahmad, Ufq. Orasi buzildi. q. ora. Bir muddat Mirvali bilan oralari buzilib ketdi. S. Ahmad, Jimjitlik. Taxi buzilmagan Kiyilmagan, tutilmagan, yapyangi (kiyim, o'rinbosh va sh.k. haqida). Taxi buzilmagan shim.Ona taxi buzilmagan ko'rpachalarni tashlab, ayvonga joy qildi. O. Yoqubov, Havas.

BUG' – Suyuqlik yoki qattiq jismlarning gazsimon holati. Suv bug'i. Simob bug'i. Quruq bug' (fiz.). Bug' kuchi (fiz.). Bug' qozoni (tex.). Bug' dvigateli (tex.). Samovardan chiqqan bug' uyni tutdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ayvon mehmonxonadan gupillab urilgan tutun va quyuq bug'ga to'ldi. Sh. Toshmatov, Erk qushi. Bug'i chiqib turgan Endigina qozondan olingan, tandirdan uzilgan, issiq. Bug'i chiqib turgan somsa. Hammamiz bir piyolabir piyola bug'i chiqib turgan sutdan ichdik. o'. Umarbekov, Cho'lda bir kun. Xalil ota katta laganda bug'i chiqib turgan palovni ko'tarib, hovliga kirdi. Sh. Rashidov, Qudratli to'lqin.

BUG'DOY – G'alladoshlar oilasiga mansub o'tsimon o'simlik va uning doni, g'allasi. Jaydari bug'doy. Oq bug'doy. Bug'doy uni. Bug'doy sepmoq. Bug'doy o'rmoq. Bug'doy noning bo'lmasin, bug'doy so'zing bo'lsin. Maqol. Odam Atoning o'zlari birinchi marta yer haydab, bug'doy sochganlar. Oybek, Tanlangan asarlar. Bu yerda bizning qayroqi bug'doylarimiz bor, – dedi Anorxon. Oybek, O. v. shabadalar.

Bo'LAKChA – 1). Kichkina bo'lak, parcha; bo'lakning bo'lagi. Tosh bo'lakchalari. Bir necha haftami, oymi, sen yashagan ana shu joyda allanarsang qolganday bo'ladi. Allaqaering jiz etib ketadi! Shunda qalbingning kichik bir bo'lakchasini qoldirganday his qilasan. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. Boshqalaridan, avvalgilaridan biror jihati bilan yoki tamomila farqlanadigan; boshqacha, o'zgacha. Bo'lakcha iltifot. Bo'lakcha qarash. Tog'yaylovning gashti bo'lakcha. «Yoshlik». Obidjonning bu qarashi avvalgi befarq qarashlardan mutlaqo bo'lakcha edi. I. Rahim, Zangori kema kapitani. Xato qilibman, sen olov ekansan, bo'lakcha yigit ekansan. Oybek, Tanlangan asarlar.

Bo'LIM – 1). Qism, xona va sh. k. ga ajratilgan narsalarning har bir qismi, xonasi; bo'lmasi. Binoning bo'limlari. Kemaning bo'limlari. Idora va turli ishxonalarning ma'lum ish bilan shug'ullanadigan har bir qismi; muayyan idoraga qarashli quyi idora, sho'ba. Vazirlikning kadrlar bo'limi. Institutning bo'limlari. Shahar moliya bo'limi. Vakillarning uncha katta bo'lmagan apparatida oziqovqat, moliya va ma'muriy bo'limlar bor. Sh. Xolmirzaev, So'nmas o't. Maorif bo'limida ish qizg'in edi. P. Tursun, o'qituvchi. Mahvashning otasi – rayon moliya bo'limining mudiri. T. Ashurov, Oq ot. Nusratbek aloqa bo'limiga ikkiuch marta borib, uyi bilan gaplasha olmadi. S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi. Magazin, muzey, ombor va sh. k. ning bir turdagi narsalar to'plangan (qo'yilgan) har bir qismi. Magazinning poyabzal bo'limi. Muzeyning qadimgi dunyo bo'limi. Magazinda hozir o'n beshta bo'lim ishlab turibdi. Gazetadan. Vaqt o'tkazmay, – [magazindan] o'zingizga kerakli bo'limda bir zumda ishingizni bitirib chiqasiz. Gazetadan. Ilmiy ish yoki badiiy asarning, davriy nashrlar va to'plamlarning har bir mustaqil qismi. Dissertatsiya besh bo'limdan iborat. Romanning uchinchi bo'limi. Jurnalning bibliografiya bo'limi. Gazetaning e'lonlar bo'limi. Biror abzatsga kelib, so'ngra qarasa kerak, deb o'yladim. Yo'q, bir necha bet va hatto katta bir bo'limdan ham o'tib ketdi, qaramadi. Oydin, Uyaldi shekilli, yerga qaradi. Studentlik chog'larimda redaksiyalardan biriga she'r olib bordim. Bo'limdagilarga ma'qul bo'lib, olib qolishdi. Shukrullo, Javohirlar sandig'i. o'lchov asboblarining ko'rsatkichlari oralig'i. Termometr bo'limlari.

Bo'LG'USI – 1). Bo'lmoq I fl. kel. zam. shakli. Har kim ta'ma yo'lin tutsa agar pesh, Oqibat bir kuni bo'lg'usi darvesh. Gazetadan. sft. Kelajakda bo'lishi muqarrar yoki ehtimolga yaqin; bo'lajak. Hurmat momo kechqurun urchug'ini qo'ltig'iga qistirib, gurung bahona, bo'lg'usi qudasinikiga o'tdi. «Saodat». Mohira og'zi qulog'ida, bo'lg'usi kelinini maqtadi. L. Tojieva, Mehrim sizga, odamlar. ot Yaqin yoki uzoq kelajak vaqt; kelajak. Buni bo'lg'usi ko'rsatadi.

Bo'RON – 1). To'zon yoki qoryomg'ir aralash esadigan shiddatli shamol. Bo'ri bo'ronda quturar. Maqol. Hamma yoqni qum bo'roni qopladi. Omon ko'rinmay qoldi. H. Nazir, Yonar daryo. Qum bo'roni o'tov kigizlarini, baliqchilarning to'rlarini osmonda uchirib yurdi. A. Muxtor, Qoraqalpoq qissasi. Zargarov to'xtab, pastga tushdi. Atrof zimziyo, bo'ron quturib ko'z ochirmasdi. A. Muxtor, Bo'ronlarda bordek halovat. ko'chma To'xtamasdan yog'(il)ayotgan narsa. To'plarning o'q bo'roni avvalgi kuch va g'azab, qahr bilan samoda hukmron edi. Oybek, Quyosh qoraymas. ko'chma Shiddatli, davomli harakat, oqim; to'fon. Xalqning qudratiga, bo'roniga hyech qanday tog' dosh kelolmas! – dedida, Sultonmurod chiqib ketdi. Oybek, Navoiy. Nahot yovuz bo'ron xasdek uchirgay Q– ar tomirimda otashin qonlar. «Guldasta». Xalq qo'shiqchilarni qarsak va qiyqiriq bo'roni bilan olqishladi. Oybek, O. v. shabadalar. Ichki, ruhiy kechinmalar g'alayoni, tug'yoni. Lekin ichidagi haligi jang bo'roni bir nafas ham tinmadi. «Mushtum». Mana, o'zingiz ko'rib turibsiz, shunaqa gaplardan keyin oshiq qalbida bo'ron ko'tarilmaydimi X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. Qo'zg'aling, hyey, histuyg'ular bo'roni, Ko'pdan sizga ko'z tutardim umidvor. Dilshoda, Umidim. Bu so'zlar Yo'lchining yuragida bo'ron yasadi, u totli, zavqli hayajon bilan qaltirardi. Oybek, Tanlangan asarlar. ko'chma Xavfxatar, dahshat. Tinchlik daraxtini olovlardan, bo'ronlardan asrashimiz kerak. «Saodat». U nene daryolarning to'lqinlarini o'lim bo'ronlari orasida kechib o'tmadi. Oybek, O. v. shabadalar. Senga na bo'ronlar kor qila olur, Seni na yo'qotib, bor qila olur. A. Oripov, Yillar armoni. ko'chma Balo, ofat, kulfat. Nifoq bo'roni xarob etgan Xorazmni osonlikcha zabt etib, behisob o'ljalar olib kelganidan u xursand. M. Osim, Karvon yo'llarida. Ana o'shanda ko'rasan Xorazmda fitna bo'ronining boshlanishini. M. Osim, Karvon yo'llarida. Xalqlar boshiga zulm bo'ronini yog'dirgan va ofatlar keltirgan sariq vabo – Gitler mashinasi zil ketdi. N. Safarov, Olovli izlar. Bo'ron (erkaklar ismi).

Bo'YLAMOQ – 1). o'z bo'yi bilan o'lchamoq. Suvni bo'ylamoq. o'lan esga kelmaydi, o'ylasam; Qorasuv bo'y bermaydi, bo'ylasam. «Oq olma, qizil olma». Yor va'dasi qiyin ekan, do'stlarim, Daryoga tashladim, bo'yim bo'ylamay. «Qo'shiqlar». Bo'ynini cho'zib qaramoq; intilmoq. Hamsoyamiz Qulmat polvon bozorlab keldi. Devordan bo'ylab, narxnavoni so'radim. T. Murod, Ot kishnagan oqshom. Qizchadan negadir darak yo'q. Sadbarxon ayvondan o'sha tomonga bo'ylab qo'yardi. S. Zunnunova, Go'dak hidi. Nigora dadasining yoniga borib, sekin gazetaga bo'yladi. S. Zunnunova, Go'dak hidi. o'zing yashayotgan chamanzordan turib, olisdagi, endi senga begona bo'stonga bo'ylaysan. «Yoshlik». Suv, yo'l va sh. k. ni yoqalab bormoq. Yo'l bo'ylab bormoq. Ariq bo'ylab yurmoq. Yuring, o'rtoq, o'ynaylik, daryolarni bo'ylaylik. «Qo'shiqlar». Dunyodagi eng maroqli sayr bolalik yillarini o'tkazgan ko'chalar bo'ylab sayr etish bo'lsa kerak. S. Siyoev, Otliq ayol. Yo'lchi savatni kaftida tutib, Kalkovuz suvini bo'ylab, Taxtapul guzariga chiqdi. Oybek, Tanlangan asarlar.

Bo'Z II –I: bo'z yer Ekin ekishga yaroqli, lekin uzoq vaqt ishlanmay, ekilmay yotgan yer. Bo'z yerga qadalgan chigit bag'riga bahor nafasi tegdi. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. Bo'z yerlarga suv chiqadi, qishloq atroflari, qaqir – bo'z yerlar ko'kalamzor, ekinzor bo'ladi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Bo'z tuproq Subtropik hududlar va yarimcho'l yerlarga xos tuproq. Poylab dehqon yo'lini, bo'rsillaydi bo'z tuproq. A. Suyun, Olis tonglar. Gul bog'im, bog'imbog'im, Bog' bo'lgan bo'z tuprog'im. Mirtemir, Asarlar.

Bo'G'ILMOQ – Bo'g'moq fl. majh. va o'zl. n. Daryo bo'g'ildi. Suv bo'g'ildi. Ishtahasi bo'g'ildi. Shu bedovning shashtidan Darband daryo bo'g'ildi. «Oysuluv». Iskandar boya bo'g'ilib bo'lgan ekan, osh yemadi, osh uni yedi hisob. M. Mansurov, Yombi. Nafasi bo'g'ilgan Sharofat yuzini yostiqdan olib, osmonga qarab yotdi. «Yoshlik».

DALA \ DAShT - Dala va dashtdan iborat yerlar. Ziyoxo'janing qo'yi, yilqisi toqqa, dala-dashtga sig'maydi. Oybek, Tanlangan asarlar. Botanika darsi sinfda emas, dala-dashtda, tog'u toshda o'tkaziladi. «Yoshlik». Yo'l dala-dashtdan qaytuvchilar, podalar, podachilar bilan to'lib bordi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o.

DAM- I [f. – nafas, tin] - 1 Nafas, tin. Damim qaytib ketyapti. Damimni rostlab olay. Chuqur dam oling. Jinday damimni rostlab olay, uh.. haliyam oyog'imning qaltirog'i bosilgani yo'q. Hamza, Paranji sirlari. Baxtingiz bor ekanki, menday qo'li yengil, dami o'tkir romchiga yo'liqdingiz. K. Yashin, Hamza. Ot pishqirgan damiga Erir tog'dagi qorlar. «Oysuluv».

DANGASA - Mehnat qilib, o'zini qiynashni xohlamaydigan; ishyoqmas, tanbal, yalqov. Dangasa odam. Ish ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar. Maqol. Dangasaga bulut soyasi ham yuk. Maqol. O'tloqda bedana ko'p, Dangasada – bahona. Maqol. Nahotki u shundoq dangasa bo'lib qoldi Kitob o'qishga qunti yo'q. Mirmuhsin, Umid.

DAQIQA - [a. – minut; zarra; noziklik] - 1 Soatning oltmishdan bir bo'lagiga teng vaqt; minut. ..Vaqt. Biz uni bo'lamiz daqiqa, soatlarga. R. Parfi, Ko'zlar. Har daqiqa, har soniya g'animat, vaqtni o'tkazmay, cholni ko'ndirish kerak. «Yoshlik». Hamma bir necha daqiqa bosh egib, jim qoldi. S. Ahmad, Ufq. 2 ko'chma Umuman, vaqtning juda qisqa bo'lagi; on, lahza. Bir daqiqa, faqat bir daqiqa ko'zlarimiz to'qnashdi. «Yoshlik». Goh-gohda nafas rostlash daqiqalarida yerga urilgan ketmon tovushlari eshitiladi. I. Rahim, Ixlos. Bu daqiqalar unga ham lazzatli, ham azobli tuyular edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

DARHOL - [f. + a. – hozirning o'zida, tezlik bilan] -rvsh. - 1 Tez, darrov, bir onda. Umid fursatni qo'ldan bermay, darhol eshik yoniga keldi. Mirmuhsin, Umid. Bo'ri bolasi o'zini darhol daraxtlar orasiga urdi. «Yoshlik». 2 Tez vaqt ichida, kechiktirmay. -Agar shunday asos topilar ekan, sizga darhol ma'lum qilaman, – dedi Elmurod. P. Tursun, O'qituvchi.

DASTA- I [f. – sop; tutqich] - 1 Turli asboblarning qo'l bilan ushlanadigan qismi; sop. Bolta dastasi. Pichoq dastasi. Pichoq dastasini qattiq qisganidan, tirnog'i kaftiga botib ketdi. «Yoshlik». Dastasi bo'lmasa, qilich ham kesmaydi. «Qanotli so'zlar». U kichkina.. ketmonini yerga qadab, dastasiga o'tirdi. S. Siyoev, Yorug'lik. 2 Tutqich, tutqa, qabza. Eshikning dastasi. - [Gulnor] Bir qo'li bilan derazaning dastasini ushladi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bekning chayir qo'li begona chamadonning dastasini ushlaganicha tinchidi. A. Muxtor, Tug'ilish. Chashkaning dastasidan tutib, qora choy ichsa, juda gashtli bo'ladi. N. Aminov, Qahqaha. 3 Musiqa asbobining tor (ip, sim) tor-tilgan va qo'l surib, parda bosiladigan qismi. Dutorning dastasi.

DAVLAT- I [a.– mamlakat] O'z fuqarolarining ijtimoiy-siyosiy huquqlarini himoya qiluvchi, bunga qarshi turuvchi kuchlarning qarshiligini sindiruvchi hokimiyat organlari va siyosiy tashkilotlari tizimiga ega bo'lgan mustaqil mamlakat. O'zbekiston davlati. Temuriylar davlati. Davlat apparati. Davlat byudjeti. Davlat gerbi. Davlat intizomi. Davlat mulki. Chindan ham vaqtli hukumat davlat tepasiga chiqdi-yu, lekin amalda podshoning xalqqa qarshi siyosatini davom ettirdi. K. Yashin, Hamza. Temur tomonidan tuzilgan davlatning sistemasi ham qiziqarlidir. «Fan va turmush». Davlat qurib bersin, deb o'tirmay, hashar bilan bitirib qo'yadi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

DAVLATMAND - [davlat + f.– biror narsaga egalikni bildiruvchi qo'shimcha] - 1- ayn. davlatli II. Davlatmand odam. Yaxshi oilaga kuyov bo'lganidek, shahardagi boshqa davlatmandlar bilan ham aloqa bog'ladi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Mana, yurtga o'g'il o'stirgan Bir davlatmand boy bo'lib qoldim. Zulfiya, Xayollar, tuyg'ular. Yuragi yana po'killadi. Toshkentning to'rt dahasi taniydigan bu davlatmand kishining oldiga qanday kiradi. Oybek, Tanlangan asarlar. -Davlatmandlar ko'kning charog'i, yerning guli, odamlarning asli, – deydi otam. Oybek, Nur qidirib. 2 Iqtisodiy jihatdan baquvvat, o'ziga to'q, badavlat. Ilgari qoloq va qashshoq bo'lgan bu oila madaniyatli va davlatmand oilaga aylandi. N. Safarov, Qurbonali. E, mulla Safo, bu xotintaloq davlatmandlar yeyish-ichish uchun emas, maqtanish uchun boylik to'plashadi. X. To'xtaboev, Yillar va yo'llar. Qishloq xo'jaligi sanoati davlatmand xo'jaliklar qo'lida tobora ko'proq to'plana bordi. Gazetadan.

DeHQON - [f.•– katta yer egasi, zamindor; qishloq hokimi] Asosiy kasbi yerga ishlov berish, ekin ekishdan iborat bo'lgan kishi. Dehqon bo'lsang, shudgor qil, mullo bo'lsang, takror qil. Maqol. Quyosh nurlarini shirin-shakar mevalarga aylantirgan bu o'zbek dehqoni. Shukrullo, Saylanma. Men sizga ekinlarimni ko'rsatay. Dehqon ko'zi bilan qarab, meni yaxshilab tanqid qiling. Oybek, O.v. shabadalar.

DeKChA - [f. – qozoncha] - 1 Kichkina qozon, qozoncha. Yukimiz yengil: bir sholcha, ikki ko'rpa-ko'rpacha, dekcha. S. Nurov, Karvon. U ozroq o'tin terib, hamrohlari yoniga kelganda, dekchada sho'rva biqirlab qaynayotgan edi. M. Osim, Ibn Sino qissasi.

DIKIR-DIKIR - Dikir s. takr. Dikir-dikir sakramoq. Yunglari qirqilib yengil bo'lgan qo'y-qo'zilar dikir-dikir sakrashadi. «Sharq yulduzi». Ertalab balkonga chiqsang, ro'parangdagi kashtan daraxtida olmaxonlar dikir-dikir o'ynab yuradi. S. Siyoev, Otliq ayol. Direktorning roziligini olgan usta bo'lsa, dikir-dikir o'ynar edi. «Guldasta».

DIMOG'-FIROQ - Nozlanib yoki tixirlik bilan munosabatda bo'lish; noz-istig'no yoki zarda. Dimog'-firoq qilmoq. Uyda ham halovat yo'qoldi.. Oldingi izzat-ikromlar dimog'-firoq va minnatga o'xshash nordon kinoya bilan almashina bordi. H. Nazir, Ko'kterak shabadasi. Tugab boryapti-yu, dimog'u firoqiga o'laymi! «Yoshlik».

DIYOR

DOD - [f. – adolat, adl; fig'on, nola] - 1 und.s. Ruhiy yoki jismoniy azobga chiday olmay chiqarilgan qattiq tovush; baqiriq, faryod. Dod! Voydod! Kimsanoy, sen o'lguncha men o'lsam bo'lmaydimi, bolam! A. Obidjon, Akang qarag'ay Gulmat. Bu yurakni siqadigan jimlikdan u “dod!” deb yuboray dedi. S. Ahmad, Ufq. Ertalab juda yomon ahvolga tushdi: uyning u boshidan bu boshiga “dod” deb yumalaydi. A. Qahhor, Asarlar.

DOD-VOY - Dod solish, dodlash; baqiriq, faryod. Qorong'i uyda ur-yiqit, to'polon, mushtlash, otishma, dod-voy boshlandi. H. G'ulom, Mash'al. Pastda eshitilgan dod-voylar va ingrashlarga qaraganda, bu toshlar mo'ljalga tegmoqda edi. P. Qodirov, Yulduzli tunlar.

DOD - [f. – adolat, adl; fig'on, nola] - 1 und.s. Ruhiy yoki jismoniy azobga chiday olmay chiqarilgan qattiq tovush; baqiriq, faryod. Dod! Voydod! Kimsanoy, sen o'lguncha men o'lsam bo'lmaydimi, bolam! A. Obidjon, Akang qarag'ay Gulmat. Bu yurakni siqadigan jimlikdan u “dod!” deb yuboray dedi. S. Ahmad, Ufq. Ertalab juda yomon ahvolga tushdi: uyning u boshidan bu boshiga “dod” deb yumalaydi. A. Qahhor, Asarlar.

DON- I [f. – urug', tuxum; dona] - 1 Boshoqli va dukkakli o'simliklar mahsulining bir donasi. Bug'doy doni. Makkajo'xori doni. Dehqon ishlab don sochar, El-yurtiga non sochar. Maqol. Arpaning doni bo'lguncha, Bug'doyning somoni bo'l. Maqol. -Bir qumursqa bir dona donni tortsa, ikkinchi qumursqa orqadan itarib, unga yordam beradi-da, – dedi bir dehqon. S. Ayniy, Qullar. 2 Shunday mahsul majmui, yig'indisi; g'alla. Birida ulov bo'lsa, ekish uchun doni yo'q, doni borida ulov, yer yo'q. N. Safarov, Olovli izlar. Endi mehnat kuniga ham oz-moz don tegsa kerak. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. Boshida otasi, uyida qopda doni bo'lsa, bular shu yerda o'tirarmidi. T. Ashurov, Oq ot. 3 Parrandalarga beriladigan shunday ovqat, ozuqa; (sochiladigan) don-dun. Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don. «Qanotli so'zlar». Bolali ona nonga to'ymas, Bolali g'oz – donga. Maqol. Ey, do'stim, hozir-chi, tuxum qilmaydigan tovuqqa hyech kim don bermaydi. Shukrullo, Saylanma. Onasi.. to'r ortidagi tovuqlarga don sochardi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

DON-DUN - Don va boshqa xil donlar, g'alla. -To'y uchun don-dun tayyor. Faqat kiyimlarni tiktirsak bas, – dedi O'tbosar. G'ayratiy, Dovdirash. U.. don-dunning qimmatlashib borayotganidan gapirdi. S. Siyoev, Yorug'lik. Bir oz don-dun ola keldik, jindak bo'lsa ham darmon-da. Uyg'un, Asarlar.

DONIShMAND - [f. – olim, bilimli, dono] Mavjud ilmu hikmatlarni egallagan, ba'zi voqyea-hodisalar haqida oldindan bashorat qila oladigan; bilimdon; olim; dono. Donishmand odam. Jasurni – jangda, donishmandni – g'azablanganda, do'stni muhtojlikda sina. Maqol. Tiriklikning belgilaridan biri – muhabbat, deb bekor aytmagan donishmandlar. Shukrullo, Saylanma. Bir donishmand: “Soli nek az bahor ma'lum ast”, ya'ni “yilning yaxshi kelishi bahordan ma'lum”, deb aytgan ekan. S. Ahmad. Qadrdon dalalar.

DORI-DARMON- ayn. dori 1. O'rik mag'izidan yog' olinadi va ovqat uchun ishlatiladi, dori-darmon qilinadi. K. Mahmudov, O'zbek taomlari. Darhaqiqat, asal yer yuzining ko'p joylarida dori-darmon sifatida qo'llanganligi ham bejiz emas. M. To'ychiev, Asalarichilik.

DORILAMON, dorulamon - [a. – osoyishtalik uyi] Tinchlik, xotirjamlik hukm surgan joy, osoyishta joy. Samarqandda inqilob bo'lganmish. Dorilamon deyishadi, shu rostmi Sh. Toshmatov, Erk qushi. Zarrin va nafarmon nurlarga ko'milgan bu dorilamon maskan ular baxtidan munavvar edi. Sh. Rashidov, Asarlar. Taassuflar bo'l-sinkim, bu dorilamon kunlarning qadriga yetmayotgan noshukur bandalar bor. Gazetadan.

Dunyo

Dum

DUR - [a. – marvarid, inju] - 1 Injuning, gavharning yirik turi. Dono – durdan a'lo. Maqol. Gul tikansiz bo'lmas, Dur –sadafsiz. Maqol. Aslida Ahmad yoqut nima, dur, brilliant, marvarid nima, unchalik farqiga bormas edi. F. Musajonov, Himmat. Dudog'u bilaklarida, qulog'u barmoqlarida durru gavharlar, oltin bezaklar yiltillab, bir jahon bo'lib, uyqu og'ushida yotibdi. Mirmuhsin, Umid. 2 ko'chma Bebaho yoki eng yaxshi, a'lo, sara narsalar haqida. Yaxshilik shunday durru gavharki, uning bahosi hyech qachon kamaymaydi. Gazetadan. Har so'zi shirin-shakar dur qizlar. «Mushtum». 3 ko'chma poet. Qimmatli, sermazmun, chuqur ma'noli so'z yoki she'r haqida. Men.. Navoiy “Xamsa”sining sarg'ish sahifalariga qarab olib yig'lardim, ko'z yoshlarim to'kilib, Navoiy tergan durlarga qorishardi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Qiz so'zlasa, og'zidan Dur sochilar, yor-yor. «Qo'shiqlar». Hangomada og'zidan dur sochibdi. «Yusuf va Ahmad». 4 ko'chma Yorug'lik, yog'du. Quyosh separ nurlarin, yerga zarrin durlarin. Z. Diyor, Asarlar. 5 ko'chma Meva, samara, hosil; natija. Otam hamisha:”Tajriba durini saralab ter”, – derdilar. «O'zbekiston qo'riqlari». Bag'ringga dur sochdi oltin paxtazor! G. Jo'raeva, Iqbol. Gul ochilib so'lguncha, Qurti o'radi ipak. Xalq etagi to'lguncha Dur to'kar etak-etak. Zulfiya, Yuragimga yaqin kishilar. 6 ko'chma Boylik, davlat; qut-baraka. Ter to'ksang, dur olasan. Maqol. yerga chigit tushdi – dur tushdi deyishadi. Gazetadan. Ter to'kildi – dur yetishtirildi. Gazetadan. 7 ko'chma Suv va unga o'xshash tovlanuvchan narsalar (tomchi, shudring, qor uchqunlari). Ro'paramda sonsiz fontanlar, Qulog'idan dur yog'iladi. X. Saloh, Chashma. Kechasi tushgan shudringga cho'milgan ko'm-ko'k maysalar xuddi dur to'kkandek charaqlab, quyosh bilan o'pishib tovlanadi. O. Yoqubov, Ota izidan.

DURDONA - [f. – bir dona dur; yolg'iz bola] - 1 Durning sarasi; yirik va toza inju. Gullar ko'pdir bu xilqat aro, Durdonalar yanglig' sochilgan. A. Isroilov, Biz – dunyo odamlari. Qaqir sahro bugun to'yxona bo'ldi, yeri – zar, toshlari durdona bo'ldi. Habibiy. 2 ko'chma Toza, beg'ubor, durdek oppoq. So'zi shirin, tishlari durdonadir, yor-yor. «Qo'-shiqlar». Durdona tishing, la'li labing Ham qora xoling, bu husni kamoling. Habibiy. 3 ko'chma Bebaho, qiymatli, nodir, qadrli narsa haqida. So'z – durdona, uni odamlarga guldasta qilib tut. Gazetadan. Mana, shundoq bitta afsona, Afsonalar ichra durdona. Oybek, Navoiy va Guli. Dur ichra durdonam deyman, Yolg'izim, yagonam deyman. M. Yusuf, Uyqudagi qiz. 4 ko'chma Chuqur ma'noli, mazmunli, qimmatli. Durdona asar. Durdona so'zlar. Kuyla, sozim, yuragim, she'rim.. Har bir satri olmos, durdona. G'ayratiy. Bobo ibratnamo afsona boshlab, So'zi qiymatbaho durdona boshlab.. Habibiy. 5 ko'chma Badiiy, madaniy, ma'naviy meros hisoblanadigan qimmatli asarlar, obidalar. Yillar o'taverdi, shoirning she'riy durdonalari nasllardan nasllarga meros bo'lib qolaverdi. N. Safarov, Olovli izlar. Turfa xil moddiy va ma'naviy durdonalar bilan tanishar ekanmiz, zaminu zamonlar chashmasidan bahramand bo'lamiz. Gazetadan. 6 ko'chma Ekinlardan olingan hosil. Vatan xazinasiga 3,5 million tonnadan ortiq durdona to'kildi. Gazetadan. Har tup g'o'za, har nihol Durdonaga aylanib, Chanoqlari urdi barq. G'ayratiy. 7 Durdona (xotin-qizlar ismi).

DURADGOR - [f. – yog'ochga ishlov beruvchi, najjor] Yog'ochdan imorat va boshqa har xil buyumlar yasovchi hunarmand, usta. Romsoz duradgor. Sandiqsoz duradgor. Har kuni duradgor ustaning uyidan qopda qipiq olib kelib, - [molning] tagiga to'shayman. S. Ahmad, Jimjitlik. Gavdasi xuddi duradgor randalagan taxtaga o'xshash sip-silliq. S. Ahmad, Saylanma.

DUShMAN - [f. – yov; muxolif; badxoh] - 1 Dunyoqarashi, manfaatlari, xatti-harakati bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan, o'zaro g'anim, raqib sifatidagi tomonlarning har biri. G'oyaviy dushman. Do'st achitib gapiradi, dushman – kuldirib. Maqol. Tikan zahri uchida, dushman zahri ichida. Maqol. Dushmanning katta-kichigi bo'lmaydi. Maqol. Bular - [Sharq mutafakkirlari] zulm-zulmat, adolatsizlik, jaholat, xurofotning ashaddiy dushmani edilar. K. Yashin, Hamza. 2 harb. Urushda o'zaro biri ikkinchisi bilan jang qiluvchi, bir-biriga qarshi urush e'lon qilgan tomonlardan har biri; yov. Dushman bilan bo'ladigan janglarda qo'rqoqlik qilmanglar. «Hadis»dan. Polk mudofaa qilib yotgan rayon ustida dushmanning necha yuzlab samolyoti behisob bomba yog'dirdi. A. Qahhor, Oltin yulduz. 3 ko'chma Insonga va umuman biror narsaga zarar keltiruvchi kimsa, narsa, hodisa. Yovvoyi o't – hosilning dushmani. Jahl – dushman, aql – do'st. Maqol. So'nggi pushaymon – o'zingga dushman. Maqol. Otabek ichkilikdan qattiq hazar qilar va bu kungacha mayni o'ziga dushman kabi ko'rib kelar edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. ..tushkunlik – eng yomon dushman. F. Musajonov, Himmat.

EGILMOQ - 1 Egmoq fl. majh. va o'zl. n. Bo'yni egildi. Egilgan tayoqqa suyanma, seni ham egadi. Maqol. Chiviq tutgan yeridan sinmaydi, egilgan yeridan sinadi. Maqol. 2 ko'chma Biror ishga qayishmoq, bo'yni yor bermoq. Uy ishiga ham egilsang-chi! 3 Ta'zim qilmoq, boshni xam qilmoq. Egilgan boshni qilich kesmas. Maqol. Atrofdagi odamlar bari puldor.. Ularga egilsang, boshingni silaydilar. Oybek, Tanlangan asarlar. 4 ko'chma Qulluq qilmoq, o'jarlikni qo'ymoq. Nobakor ukangdan hyech xabar olyapsanmi Qiynalib ketsa ham, egilay demaydi-ya! Y. Shamsharov, Toshqin.

EGIN-BOSh - s.t. Engil-bosh, kiyim-bosh. G'ulomjonni shaharda ko'proq ajablantirgan narsa shu bo'ldiki, u madrasadan ketib qolgandan beri gadoylar, tilanchilar, egni-boshi xaroblar ilgarigidan ham ko'payib ketgan edilar. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.

EHTIYoTKORLIK - Ehtiyotlik bilan, ehtiyot choralarini ko'rib ish tutish; mulohazakorlik. Mirzakarimboy ilonning yog'ini yalagan odam edi.. ayyor, mug'ambir.. u yuraksiz emas, balki har ishda ehtiyotkorlikni ma'qul ko'rar edi. Oybek, Tanlangan asarlar.

EL - 1 Bir joyning odamlari, aholisi, xalqi; umuman, ko'pchilik odam, xaloyiq, hamma. U erining qilmishidan el oldida boshini xam qilib yurardi. T. Ashurov, Oq ot. Odamlarning ko'z yoshidan, qahridan qo'rqmay, el otasi bo'lib yurganingizga yoqa ushlayman, taqsir. S. Siyoev, Yorug'lik. 2 Bir yurtga, qabilaga mansub odamlar; millat, xalq. Qipchoq eli. Mang'it eli. Qardosh ellar. Shifokorlik kasbini ulug'lash, elga sidqidildan xizmat qilish, kishilarning dardiga davo topish oliyjanob ishdir. Gazetadan. 3 Yurt, diyor, mamlakat. Chet ellar. Har kim elida, o'rdak ko'lida. Maqol. Bahor keldi elimizga, Yashil to'n kiydi dala. I. Muslim. Shu payt xayol uzoqlarga, ona elimga olib ketdi. T. Rustamov, Mangu jasorat. Yashil ellarga tomon uchib ketdi qushchalar. A. Oripov. El bo'lmoq - Kimsa bilan o'z kishisidek yaqin, do'st bo'lmoq; chiqishmoq. Asli dushman el bo'lmas, Etakni kessang, yeng bo'lmas. Maqol. Tomchi sel bo'lmas, Dushman el bo'lmas. Maqol. Bekning to'plagan odamlari allaqanday bir-biriga el bo'lmaydigan olchoq odamlar ekan.. A. Muxtor, Chinor. Yovga el bo'lmagan kabi hyech zamon, Yovni el qilmadi farg'onaliklar. A. Obidjon.

ELAT - 1 Kishilarning millat shakliga kelmasdan oldingi tarixiy birligi. Ko'pdir mamlakatda ellar, elatlar, Qadim va noqadim xalqlar, millatlar. A. Oripov, Yillar armoni. 2 El, el-xalq, qabila. Qabila boshlig'i Oltinoy o'z elatining to'q, tinch bo'lishi uchun hamisha qayg'urarkan. «O'zbekiston qo'riqlari». Doriga tortdi, deb karvonlar aytdi, Hamma elat o'lganini eshitdi. «Yusuf va Ahmad». 3 Bir joyli yoki bir qabilaga, uruqqa mansub kishilar (bir-biriga nisbatan). Bu kishi mening elatim. Elatlar maxorka o'rab, huzur bilan torta boshladilar. Oybek, Quyosh qoraymas. Ha, elat, yotoqqa hammadan ilgari kiradigan odatingiz yo'q edi, nima bo'ldi V. G'ofurov, Vafodor. 4 Yurt, diyor; mamlakat. El sevgan kishi elatga oqsoqol bo'ladi. Maqol. Men o'lsam, seniki Jambil elatim. Harna borim, bari arkon davlatim. «Ravshan». Borsang, obod bo'lar o'sgan elating, Avj oladi ziyoda bo'p davlating. «Murodxon».

ERK - 1 Kishining yoki kishilarning o'z xohishi bilan ish-harakat qilish huquqi; ixtiyor, mayl. Har kimning erki o'zida. O'z erkiga qo'yib bermoq. Erkini bo'g'moq. Qo'lingga, tilingga erk berma. San'atkorda kuch va ishonch, erk va dadillik bo'lmas ekan, u o'z maqsadiga erisha olmaydi. F. Musajonov, Him - mat. 2 Siyosiy, iqtisodiy, huquqiy jihatdan mustaqillik; erkinlik. Erk uchun kurashmoq. Xalqqa erk uchun, non uchun, madaniyat uchun kurashga otilmoq kerak. Oybek, Nur qidirib. Erk bermoq - Ixtiyorni o'ziga qo'yib qo'ymoq; yo'l qo'ymoq. Insofsizga erk bersang, elni talar. Maqol. Abdiev nafsi bilan birga qo'liga ham erk berib qo'yganga o'xshaydi. «Mushtum». U hyech qachon hayajonga ham erk bermas edi. A. Muxtor, Bo'ronlarda bordek halovat.

ERKIN - 1 Har qanday to'siq, g'ov, monelik va sh.k. dan xoli bo'lgan, erk-ixtiyori o'zida bo'lgan. Erkin hayot. Nahot chayqovchi o'zini shuncha erkin sezsa! A. Qahhor, Asarlar. U endi erkin qush, boshi oqqan tomonga uchishi mumkin. F. Musajonov, Him - mat. 2 Qiynalmay, qiyinchiliksiz, bemalol. Mashqlarni erkin bajarmoq. Erkin harakat qilmoq. O'rta Osiyo xalqlari tillarida erkin so'zlaydigan Aleksandr Vasilevich Sidorov bilimdon kishi edi. Nazarmat, Jo'rlar baland sayraydi. 3 Ochiq-oydin, bemalol tarzda. Mazkur kitobda fuqaro huquqi haqida birmuncha erkin fikrlar aytilganini saroy ahli, jumladan, ahli fuzalo bilar edi. Mirmuhsin, Me'mor. 4 Qisinish, tortinishdan xoli holda; bemalol. Ular bilan ko'pdan tanishdek erkin gaplashib ketdim. M. Xayrullaev, Tilla marjon. Solijon endi Toshpo'latov bilan iymanib emas, erkin, o'rtog'i bilan gaplashayotganday bo'ldi. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. Ahmadning o'zini erkin tutishi Tolib akaning sal jig'iga tegdi. F. Musajonov, Him - mat. 5 Siyosiy, iqtisodiy, huquqiy mustaqillikka ega bo'lgan, ozod, hur. 6 Erkin (erkaklar va xotin-qizlar ismi). Erkin nafas olmoq - Siqilish, tanglik holatidan qutulmoq, erkin holatli bo'lmoq. Ahmad ko'chaga chiqib, sal erkin nafas oldi. F. Musajonov, Him - mat. Sh. Xamroev boylar qo'lida erkin nafas olishni, odamdek yashashni orzu qilardi. Gazetadan. Erkin she'r - ad. Qofiyasi bo'lmagan she'r.

ES - 1 Odamning bilish, fikr yuritish qobiliyati; aql, ong, miya. Esi past. Esi butun. Esing bormi (joyidami, o'zingdami) Esing borida el tani, Kuching borida yer tani. Maqol. Esi ketgan - ayn. esini yegan. Er-xotinning o'rtasiga esi ketgan tushadi. «Qanotli so'zlar». Esi ketdi - 1) biror ishning, gap-so'zning juda ishtiyoq bilan, berilib, davomli tarzda bajarilishi, aytilishini bildiradi. Dorim bilan tuzalib ketganlar meni «doktor ona», deb eslari ketishadi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Kimsan ham uch kundan beri normani oshirib bajaryapti. Prorabi maqtab esi ketyapti. A. Muxtor, Tug'ilish; 2) biror ish bilan qattiq, holdan toyish darajasida mashg'ul bo'lishni, holdan toyish darajasiga kelishni bildiradi. Eskini yamaguncha esing ketadi. Maqol. Nozanin qiz.. nuqul ilgarigi boshliqning bu kabinetni bezatguncha esi ketganligi haqida gapirardi. J. Abdullaxonov, To'fon. Esi kirar-chiqar bo'lmoq Fikrlash qobiliyati buzilmoq, bir me'yorda fikrlay olmaslik. Abdullaxon mag'rurlikka berilganidanmi yoinki qartayib, esi kirar-chiqar bo'lib qolganidanmi, Rossiya podshohining sog'lig'ini so'rashni unutib qo'ydi. M. Osim, Elchilar. Esi (yoki esdan) og'moq Es-hushini yo'qotish darajasiga tushmoq. Mening bu hangamalardan esim og'ib qolayozgan edi. E. Raimov, Ajab qishloq. Charos bilan oxirgi marta ko'rishganidan buyon o'tgan bir yarim oy ichida esdan og'ib qolmaganiga.. o'ziyam hayron bo'ldi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Esim qursin Biror narsa esga kelmaganda yoki adashilganda aytiladigan ibora. -Voy, esim qursin! – Zulayho.. stulni chaqqonlik bilan olib, Gavharning oldiga surdi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Esini yegan, esingni yedingmi Aql bilan ish qilmagan, noto'g'ri, nomaqbul ish qilayotgan odamga nisbatan qo'llanadi. Bu ishga esini yegan odam aralashadi. Esingni yedingmi, och! O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Esini tani-moq Es-hushli bo'lmoq, shunday yoshga yetmoq. Esini tanibdiki, odam bo'lsam, nimadir yaxshi ish qilsam, deydi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Hali esimni tanib, birov mening shaxtimni ham, iltimosimni ham qaytarmagan.. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. Esini topmoq Ma'lum yoshga yetgach yoki biror voqyea-hodisadan keyin aqli kirmoq, aqlli va to'g'ri mulohaza yuritadigan bo'lib qolmoq. 2 Yodda saqlash, qayta tiklash qobiliyati; yod, xotira. Esida bor. Esimda yo'q. Esida qolmadi. Esdan chiqarmoq. Esda tutmoq (saqlamoq). Esga olmoq - 1) eslamoq, esga tushirmoq. Xola Toshkentga ko'chib kelgandan beri esiga olmagan Farg'onasini esladi shu kun. «Guldasta»; 2) o'ylamoq, hisobga olmoq. Yormat.. boplab so'kishni mo'ljalladi-yu, lekin qaerda, kimlar o'rtasida turganini darhol esiga olib, tovushini halqumida bo'g'di. Oybek, Tanlangan asarlar. Esga solmoq (yoki tushirmoq) Eslatmoq, xotirga keltirmoq. Shahzodaning eri.. besh xalta oltini yo'qolgan sudxo'r hindini esimga solyaptimi K. Yashin, Hamza. Esi chiqib ketmoq Nihoyatda qo'rquvga tushmoq; qo'rqmoq. Qaerlardadir dahshatli baqiriq.. esi chiqib ketgan xotinlarning xunuk faryodi eshitilardi. A. Muxtor, Qoraqalpoq qissasi. Esiga kelmoq - 1) esida bo'lmoq, o'ylamoq. Hoy Shodi, bu ko'mir esingga keladimi o'zi, uyda tirnoqday ham ko'mir qolgani yo'q. E. Raimov, Ajab qishloq; 2) xotirasiga kelmoq, yodiga tushmoq. Keyin bir voqyea esiga tushib, miyig'ida kulib qo'ydi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Esiga tushmoq Xotirida tiklanmoq. Navbat Akmalga kelganda, to'satdan Eshmat aka voqyeasi esiga tushib, yuragi shuv etdi. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa.

ESLAMOQ - 1 Yodida tutmoq, xayolidan o'tkazmoq, esga olmoq. Uning ishxonasiga dadasi bilan bir marta borgan, yo'lni eslab qolgan edi. S. Yunusov, Kutilmagan xazina. 2 Esiga kelmoq (keltirmoq), esiga tushmoq, xotirasida tiklamoq. Men uni allaqaerda ko'rgandayman. Eslolmayapman. S. Zunnunova, Yangi direktor. Qizning kuldirgichiga, labi ustidagi chiroyli xoliga ko'zi tushib, Navoiyning bir baytini nogoh esladi. K. Yashin, Hamza.

ESMOQ - 1 Havo oqimi tarzida yurmoq, urmoq, o'tmoq (shamol haqida). Tog' tomondan qor izg'irini esmoqda. P. Tursun, O'qituvchi. yengilgina esgan shamol dimoqqa turli o't-o'lan islarini keltirib urar edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 2 ko'chma Yuzaga kelmoq, yuz bermoq, paydo bo'lmoq. Eshik ochilib, Jo'ra ko'ringach, Karimovda kichkinagina qo'rqinch holati esdi. H. Shams, Dushman.

E'TIROZ - [a. – yo'lni to'sib qo'yish; qarshi harakat; qarshilik, kelishmaslik] Biror narsa, taklif, ish-harakat va sh.k. ga qarshi fikr; qarshilik, norozilik. Qat'iy e'tiroz. Bu taklifga e'tiroz bormi E'tiroz bildirmoq. E'tiroz qilmoq. Muhammad Rasul xo'jayinning kayfi o'zgargani uchun o'ylagan e'tirozini aytishga botinmay turdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bemaslahat hyech kimning fikriga e'tiroz bildirmaydi. E. Usmonov, Yolqin.

E'ZOZLAMOQ - Mehr-e'tibor bilan munosabatda bo'lmoq, e'zoz etmoq. Darhaqiqat, inson tafakkur eta boshlagan davrlardan beri.. eng aziz zotni – onani e'zozlaydi. «Fan va turmush». yerga alohida mehr-muhabbat qo'yib, uni e'zozlashni rasm qilib olgan xalq Farg'onani xarobachilikdan saqlab qoldi. Gazetadan.

FALAK - [a. – osmon; osmon gumbazi] 1 yerdan yuqoriga qaraganda gumbaz, qubba shaklida bo'lib ko'rinadigan fazo bo'shlig'i, osmon gumbazi; osmon, ko'k. Yana chaqmoq chaqdi, yana falak gumburladi. H. G'ulom, Zamin yulduzlari. Chingizxon ot solib kelib, Minori Kalon tagida falakka bo'y cho'zgan bu obidaga mahliyo bo'lib qolibdi. Mirmuhsin, Me'mor. Osmoni falak - s. t. 1) juda baland, yuksak. -Siz bilan to'xtovsiz qilingan maishatlar meni avval osmoni falakka olib chiqib, keyin jarga uloqtirdi, dedi Olim Ergashga. B. Rahmonov, Qilmish-qidirmish. Shu barobar oldinda chang-to'zonni osmoni falakka chiqarib girdob ko'tarildi. M. Mansurov, Yombi; 2) ko'chma dabdabali, baland-parvoz. Nog'oralar gumburi va karnaylar sadosi yana osmoni falakka chiqdi. O. Yoqubov, Ko'hna dunyo. 2 ko'chma Taqdir, qismat, ko'rgilik. Men o'zim bu falakning dastidan najot izlayman, begim. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Ey falak, charxing buzilsin, Kimlarga xor etding meni. E. Usmonov, Yolqin. Falakning gardishi bilan - Favqulodda holarda, g'ayriixtiyoriy ravishda, vaziyat talabi, biror majburiyat orqasida; taqdir taqozosi bilan. Bu g'arib va kimsasiz kishi asli Sabzavor shahridan, falakning gardishi bilan Hirotga kelib qolgan. Mirmuhsin, Me'mor. Falakning gardishi bilan shu qishloqqa kuyov bo'lib keldi. «Mushtum». Parvoyi falak Yuz berayotgan voqyea va hodisalarga befarq qarovchi; parvo qilmaydigan, beg'am. G'o'zalaringiz chanqab ketibdi.. siz bo'lsangiz parvoyi falaksiz. J. Abdullaxonov, Tong yorishgan sohilda. Yuvosh esa parvoyi falak; hyech narsa bilan ishi yo'q, doim xursand. E. Raimov, Ajab qishloq. Fig'oni falakka chiqmoq (yoki o'rmalamoq, ko'tarilmoq) Haddan tashqari jahli chiqmoq, asabiylashmoq, bo'g'ilmoq. Xayri bog'chadan o'g'lini olgani kirganda, tarbiyachining fig'oni falakka chiqib turgan edi. S. Ahmad, Qadrdon dalalar. -Padariga ming la'nat, shu ham ko'p bo'ldimi, – sakson yoshlar atrofidagi otaxonning fig'oni falakka o'rmaladi. «Mush-tum».

FALOKAT - [a. – musibat, baxtsizlik; mushkul ahvol] 1 Odamlar ixtiyoridan tashqari, kutilmaganda yuz beradigan ko'ngilsiz voqyea, hodisa; baxtsizlik; ofat. Farosatsiz – falokatga yo'liqar. Maqol. Kumushbibi uchun bu hol kutilmagan bir baxtsizlik, kutilmagan bir falokat edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Tohir yomon bir falokatni oldindan sezganday, yuragi uvushdi. P. Qodirov, Bobur. Falokat oyoq ostida - Ofat, baxtsizlik kutilmaganda, qo'qqisdan yuz berishi mumkin. -Falokat oyoq ostida, deganlari haq gap ekan-da, – dedi kimdir. T. Rustamov, Mangu jasorat. Falokat bosib G'ayriixtiyoriy ravishda; o'ylamasdan, adashib, bilmay. Bir kuni falokat bosib, mehnat darsida.. elektr arrani sindirib qo'ysak bo'ladimi E. Raimov, Ajab qishloq. Falokat bosib, eru xotin urishib qolishdi. Oxir bo'lmadi, ajralib ketishdi. Gazetadan. 2 so'k. Yaramas; badbaxt. - [Boy:] G'ofirni ko'rdingmi - [Xolmat:] Boya shu o'rtada o'ra-lashib yuruvdi, falokat! Bir zumda yo'qolib qolibdi. Hamza, Boy ila xizmatchi. ..Nemis falokat lotinchani ham, o'zbekchani ham bilar ekan. Oybek, Quyosh qoraymas.

FARZAND - [f. – bola, o'g'il-qiz; nasl] Bitta ota-onadan dunyoga kelgan bola; o'g'il yoki qiz (ota-onaga nisbatan); bola. Farzand aziz, odobi undan aziz. Maqol. Davlatning boshi – farzand. Maqol. Ota-onang – davlating, Farzandlaring – savlating. Maqol. Farzand – bu kelajak, farzand – o'tgan ajdodlarni kelajak avlodlar bilan abadiy bog'laydigan halqa. K. Yashin, Hamza. Asrorqul farzand ko'rdi.. bolaning otini Yodgor qo'ydi. A. Qahhor, Asror bobo. 2 kt. ko'chma O'z Vatani yoki xalqiga manfaat keltiradigan, unga astoydil xizmat qiladigan kishi; vatanparvar, elsevar. Vatanning sodiq farzandlari. Millat farzandi. Mustaqil davlat farzandi ekanligimdan boshim osmonga yetdi. Gazetadan. 3 ko'chma Biror jamoa, ijtimoiy-siyosiy, g'oyaviy guruh, harakat yoki hududga mansub, unga aloqador shaxs. Musulmon farzandi. -Musulmon farzandisiz, dilingizdagi vasvasani haydang. K. Yashin, Hamza. Qaylardadir fisqu fasod, hasad, xusumat Insoniyat farzandlarin tortmoqda dorga. A. Oripov, Yillar armoni. 4 ko'chma Biror ma'naviy, ruhiy faoliyat mahsuli. She'r – ilhom farzandi. Aql – ehtiyoj farzandi.

FASL - [a. – bo'lim, qism; yil vaqti, mavsum; bo'linish] 1 Bir yilni tashkil etadigan to'rt mavsumning biri (qish, bahor, yoz, kuz). Toshkentda uch fasl yoz: Bahor – shoshgan ichki yoz. Yoz – katta va asl yoz. Kuz – kechikkan kechki yoz. M. Shayxzoda, Toshkentnoma. Har faslning o'z xislati bor. Har faslning – o'z fazilati.. Uyg'un. Har faslning o'z husn-latofati bor, degan gapni yil fasllari to'g'risidagina emas, umr fasllari to'g'risida ham aytsa bo'lar ekan. A. Qahhor, Asarlar. Uyg'onish fasli - ko'chma Erta bahor. Ayon bir xislating bordir azaldan, Seni atamishlar uyg'onish fasli. A. Oripov, Yillar armoni. Fasli bahor ko'chma Umrning eng yashnagan, kamolga yetgan davri. Hojixonning fasli bahori ham, husnu malohati ham, kuchu quvvati ham tugalishga qarab yuz tutdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 2 esk. Asarning biror bobi, qismi. Kitob to'rt fasldan iborat. Bu borishdan - [Otabek] biror ish chiqara oldimi, yo'qmi, bu to'g'rida biz kelasi fasllarning birida o'rganarmiz. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Har o'ltirganda nahot bir hikoya yoki biron romanning bir faslini bitirolmasam. A. Qahhor, Sarob. 3 ko'chma Vaqt, muddat, davr. O't solasan qalbimga, ey gul, Sevgi fasl tanlamas ekan. J. Jabborov, Tog'lar sadosi. Sevishmak go'zal fasl, sevgi yoshlik muttasil. G'ayratiy. Bir fasl - Birpas, bir oz. Bir fasl jim bo'lgan mehmonxona ichida yana tapir-tupur, to'polon boshlandi. S. Ayniy, Qullar. Janoblari bir fasl o'tirib tursalar, hozir olib chiqaman. «Oltin beshik».

FAXR - [a. – o'z-o'zini maqtash; g'urur, iftixor] 1 Mamnunlik hissi, mamnuniyat; g'urur, g'ururlanish. Kasbni sevish, uning faxri bilan yashash va sadoqat bilan ishlash baxt kalitidir. R. Usmonov, Odobnoma. Ko'zlarida nozik bir nur chaqnadi. U faxr o'timi yo qahr o'ti – bilib bo'lmadi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 2 Maqtanishga, ko'z-ko'z qilishga, g'ururlanishga arziydigan narsa yoki kimsa, eng yaxshi namuna; iftixor ob'ekti. Paxta – o'zbek xalqining faxri. Tarixiy va milliy yodgorliklar bizning milliy boyligimiz, cheksiz faxrimizdir. Gazetadan. Bu she'r dahosiga ming yil umr ber! Bu elning faxridir, shoir Alisher. Uyg'un va I. Sulton, Alisher Navoiy. Faxr qilmoq (yoki etmoq) - ayn. faxrlanmoq. Ba'zi odamlar payg'ambar yoshiga yetdim, deb quvonsa, Soli sovuq ham mingboshi yoshidaman, deb faxr qilardi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Uzoq asrlardan kelayotgan madaniyatli ajdodlarim bilan ham faxr etaman. Mirmuhsin, Umid.

FUTBOL - [ingl. football < foot – oyoq + ball – to'p] Har biri o'n bir kishidan iborat ikkita komandaning bir-birining darvozasiga oyoq, bosh, yelka (qo'ldan tashqari) zarbi bilan ko'proq to'p kiritishga asoslangan sport o'yini. Futbol to'pi. Futbol komandasi. Futbol o'ynamoq. Mol boqishga chiqqan bolalar endigina maysalar ko'z ochgan maydonda baqirib-chaqirib futbol o'ynashardi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

GAL – 1). Birin-ketin sodir bo'ladigan voqyea-hodisalar, bajariladigan ishlar tartibi, navbati. Bugun mening galim. Ming balo bilan Qutidor qo'lini bo'shatib, gal Otabekka yetdi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Birinchi galda Avvalo, birinchi navbatda, birinchi bo'lib. – [Yo'lchining] Qorni juda och edi. Lekin unga, birinchi galda, soch-soqolini qirdirish mashaqqati tushdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ertasi ertalab Marg'ilonning Qo'qon darbozasidan birinchi galda chiquvchi Hasanali bo'ldi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar.2). Qatorda egallangan, ishg'ol etilgan o'rin, navbat. Gal bermay Bir-biriga navbat bermay. Ular – [yigit-qizlar] bir-biriga gal bermay, allaqanday voqyeani gapirishib kelishayapti. S. Anorboev, Oqsoy. Galga solmoq Biror bahona bilan ishni orqaga surmoq, ovora qilmoq. Gali bilan Navbati bilan, birin-ketin, o'z navbatida. Yo'lchi gali bilan mehmonlarning otlarini.. daraxtlarga qantarib bog'ladi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3). («bu», «shu», «har», «bir» kabi so'zlar bilan) Safar, navbat. Bir gal Do'stmat har safargiday ish qidirib ketdi-yu, lekin qaytib kelmadi. P. Tursun, O'qituvchi. Gulnor bu yerga kelsa, Nuri har gal biron og'ir yumush qildirar edi. Oybek, Tanlangan asarlar.

GAShT – [f. – sayr, aylanib yurish] Biror narsadan olinadigan zavq; nash'u namo. Ba'zida esa dala shiyponida yotib qolardim. Bunday uxlashnichg o'ziga yarasha gashti bo'ladi. O. Yoqubov, Tilla uzuk. Farzandga ish buyurishning otalik gashti bo'ladi. T. Murod, Qo'shiq. Gasht qilmoq Ayshini surmoq. Alimardon ikki oygacha ana shu bayram rohati bilan gasht qilib yashadi. O'. Hoshimov, Bahor qaytmaydi. Haligi mardikor so'zini davom etdirdi: -Mana men toshkentlikman. Bundan nima foyda Pulim bo'lsa, har qaerda gashtimni qilaman. Oybek, Tanlangan asarlar.

GAZeTA – [ital. gazzetta – chaqa pul] Hayotning turli sohalariga oid voqyea-hodisalarni yoritadigan, shuningdek, siyosiy-ijtimoiy va ilmiy-ommabop maqolalar bosiladigan vaqtli nashr. Kundalik gazeta. «Milliy tiklanish» gazetasi. Belyavskiy hozir gazetani unga ko'rsatmoqchi emas. S. Ahmad, Ufq. Tushlik paytida odamlarga gazeta, jurnallardan turli yangiliklarni o'qib berardi. T. Ashurov. Oq ot. Kimdir gazeta o'qib yotipti. S. Karomatov, Oltin qum. Devoriy gazeta Biror ijtimoiy tashkilot yoki muassasaning qo'lda yoxud mashinkada yozilib, devorga osib qo'yiladigan gazetasi. Bundan bir yil burun shu choyxonaning devoriy gazetasida «So'nggi savodsiz» sarlavhasi bilan bir maqola bosilgan edi. A. Qahhor, Mirzo.

GINA – [f. – shikoyat; ta'na] 1). Biror kimsaga nisbatan dilda saqlangan xafalik, norozilik; kek. Yaxshida gina bo'lmas. Maqol. Gina – adovatning qo'shnisi. Maqol. – [Husayn:] Alisher, eski ginalarni unuting. Guliga bo'lgan muhabbatingiz tufayli, qadimiy do'stlik iplarini uzmang. Uyg'un va I. Sulton, Alisher Navoiy. – [Muhabbat] Menga bo'lgan dilidagi ginasini sezdirmaslikka intilsa-da, ko'z qarashlarida istehzo uchqunlarini sezib turardim. H. Nazir, Muhabbat. Gina qilmoq Biror kishiga nisbatan dilda xafalik, kek saqlamoq; ko'ngildagi xafalikni izhor qilmoq. Jahlimdan tushganimdan keyin, shunday tanamga o'ylab qarasam, bechora o'rtog'imdan.. gina qilishning hojati yo'q ekan. A. Qahhor, Xotinlar. -Rahbar bilan so'z urishtirib chakki qildingiz, otam, – deb to'satdan gina qildi Oyimxon. P. Tursun, O'qituvchi.2). Shikoyat, arz-hol. Aholiga maishiy xizmat ko'rsatish boshqarmasi rahbarlariga aytadigan ginalarimiz bor. Gazetadan.

GIYo(H) – [f. – nabotot, o't, o'simlik] 1). ayn. o't II. Dorivor giyohlar. Tong yeli ovloq qir giyohlarining sal taxir, o'tkir hidlarini ufurardi. O. Yoqubov, Ko'hna dunyo. Xudo yashar har bir giyohda, Har daraxtda bordir diyonat. Sh. Rahmon, Yurak qirralari.2). Ba'zi o'simliklarning shirasidan tayyorlanadigan narkotik moddalar (nasha, qoradori, ko'knor va sh. k.). Zindon boshlig'i giyoh yeb, pinakka ketganday, sham yonida mudrab o'tirardi. Oybek, Navoiy.

GULChAMBAR – [gul + chambar] Gul va uning bargli novdasidan tayyorlangan chambar. Qishloq mehnatkashlari o'z jangovar farzandlarining nomlarini hurmat bilan tilga olib, ularning qabriga gulchambarlar qo'yadilar. A. Rahmat, Shoir jang qilgan joylarda.

GUNOH – [f. – ayb] 1). din. Shariat qonuniga, diniy aqidalarga xilof ish, xatti-harakat. Domla g'uldiragan ovoz bilan po'pisa qildi: -Xudonshg qudratiga shak keltirmang. Gunohingizni orttirasiz. Sizning hamma qilmishingiz gunoh. P. Tursun, O'qituvchi. Kalomi sharifda yozilishicha, yig'i-sig'i ollo taoloning irodasiga qarshi borish bilan barobar gunohdir. K. Yashin, Hamza.2). Odob-axloq doirasiga sig'maydigan ish, nojo'ya xatti-harakat; jinoyat; ayb. -Nima gunoh qilibdi shu go'dak – deb o'yladi Normat. I. Rahim, Chin muhabbat. Bir bechoraga tuhmat qilishsa-yu, bila turib, ko'ra turib, jim o'tirsam, gunoh bo'lmaydimi M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Otabeklar nega qamaldilar, qanday gunohlari bor ekan A. Qodiriy, O'tgan kunlar. -Shoshmang, dada, – Gulnor uning so'zini kesib qichqirdi. – Nega Yo'lchiga jazo berasiz, unda hyech gunoh yo'q. Oybek, Tanlangan asarlar. Gunohidan o'tmoq yoki gunohini kechirmoq Gunoh yoki ayb ish qilgan kishini kechirmoq, afv etmoq. Xolxo'jaga yigit bo'lganing esingdan chiqdimi Hukumat gunohingdan o'tdi-ya. S. Ahmad, Hukm. Besh yillik o'zgarishdan so'ng domla mudarris Abdurahmonning eski gunohlarini kechirgan edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Gunohini yuvmoq O'zini oqlab, ayb, gunoh, kamchiliklardan forig' bo'lmoq. -Xudo nasib qilsa, hajga ketib, gunohlarimni o'sha yoqda yuvib kelaman, deb niyat qildi otam, – dedi Hoji xola. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Gunohga botmoq Gunoh, ayb ish qilmoq; gunohkor bo'lmoq. Bir mahal qotillar qo'llarida zambil bilan yana paydo bo'lishdi. Xuddi qo'llari tegsa, «harom» bo'lib, o'zlari gunohga botadigandek, jirkanib turib, jasadlarni zambillarga solishdi. K. Yashin, Hamza. Gunohi azim Katta gunoh, ayb. Umar polvon o'ylanib qoldi, anchadan keyin tilga kirdi: -Qur'on – tabarruk kitob, uni xor qilish – gunohi azim. K. Yashin, Hamza.

GUPURMOQ – 1). ayn. ko'pirmoq. Suv gupurib oqmoqda.2). ko'chma Jo'shmoq, jo'sh urmoq; qaynab toshmoq; hovliqmoq. Jamol, Munavvar tutqazgan bir quchoq rango-rang atirgulni ko'z oldiga keltirib, ichidan quvonchi gupurdi. S. Anorboev, Mehr. Qalbida quvonch gupurib, xuddi o'g'lini quchgandagi kabi entikdi. Sh. Xolmirzaev, Og'ir tosh ko'chsa.

GUVOH – [f. – shohid] 1). Bo'lib o'tgan voqyea-hodisalarni o'z ko'zi bilan ko'rgan yoki ularning haqiqatan ham bo'lganligini tasdiqlash uchun shu ish bo'lgan joyga maxsus chaqirilgan kishi; shohid. Sidiqjon o'n bir guvohni yoniga olib, rayonga jo'nadi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. Men inqilobgacha va inqilobdan so'ng dehqonlarimiz kechirgan hayotlarining jonli guvohiman. N. Safarov, Olovli izlar.2). huq. Sud yoki tergovdagi ish yuzasidan o'z bilganlarini aytib berish uchun sudga chaqirilgan kishi. Sudga guvohlarni chaqirmoq. Tergovchi ham qariyaning guvoh tariqasida ishga aralashtirgani, uning aldanganiga shubha qilmasdi. S. Yunusov, Kutilmagan xazina. 3). Voqyea-hodisa, fikr, holat va sh. k. ning to'g'riligini tasdiqlovchi narsa; dalil. Kishini mehnat ulug'laydi. Siz-biz ko'rgan hurmat-ehtirom – buning guvohi. Gazetadan.

GO'DAK – [f. – yosh bola, chaqaloq] 1). Emadigan, ko'krakdan ajratilmagan, odatda bir yoshgacha bo'lgan bola; chaqaloq. Oilada tug'ilsa go'dak, Unga suyib qo'yarlar ism. A. Oripov. Esli bolalar ham ko'rinmaydi. Go'daklar esa beshikda, daraxtlar orasidagi belanchaklarda uxlab yotishadi. Oybek, Tanlangan asarlar.2). Voyaga yetmagan, ona suti og'zidan ketmagan bola, yosh bola. Musulmonqul.. o'zini mingboshi e'lon qilib, aqlsiz bir go'dakni xon ko'tarib, el yelkasiga mindi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. O'qituvchi yolg'iz bilim bermaydi. U go'dakni odam qiladi. N. Safarov, Olovli izlar. 3). ko'chma yetarli turmush tajribasiga ega bo'lmagan, xom, g'o'r odam. Baring go'dak, hali nodon bolasan, Har ish qilsang ham, bitmagan, chalasan. «Ravshan». Dildor A'zamjonni ko'rdi-yu, Nizomjon ko'ziga bir yosh bola, go'dak bo'lib ko'rindi-qo'ydi. S. Ahmad, Ufq.

GO'ZAL – 1). Juda ham chiroyli, husndor, xushro'y. Go'zal qiz. Gulsum uning – [Elmurodning] xayolida bu yerdagi go'zallarning go'zali bo'lib tura berdi. P. Tursun, O'qituvchi. O'ttiz besh yoshlarda ko'ringan bu go'zal xotin haram xodimalaridan Gulshanbonu edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.2). Kishi ko'zini quvontiradigan, kishini maftun etadigan, zavqlantiradigan. Go'zal tabiat bag'rida dam olmoq. Go'zal xulqli inson. 3). Zavq-shavqqa boy, serzavq, unutilmas (davr, vaqt haqida). U qorli, sovuq kun Yo'lchi uchun umrining eng mazmunli, eng rangli, eng go'zal kuni edi. Oybek, Tanlangan asarlar. 4). Go'zal (xotin-qizlar ismi). Go'zal adabiyot esk. Badiiy adabiyot. Go'zal san'at esk. Badiiy san'at.

HAKKA - ayn. zag'izg'on. Hakkalar ko'p, ular daraxtlarning chakalak shoxlari orasida tipirchilab, yaproqlarni uchirib yurishadi. Sh. Xolmirzaev, Zov ostida olishuv. Hakka uyg'onmasdan - Erta tongda, barvaqt. Abdusamad har kun erta bilan, hakka uyg'onmasdan, ko'chaga otilar edi. Oybek, Navoiy.

HAKIM - [a. • – dono, oqil, donishmand; tabib; faylasuf] 1 O'tkir tabib; vrach, doktor. Qadimgi dunyo hakimlari kishi asabiga muzikaning ta'sirini alohida ta'kidlaganlar. Gazetadan. Shu kasalga chalinganimda, bir hakimga bordim. U tomirimni ushlab: -Sizniki kosib kasali, dalaga chiqing.. – dedi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Donishmand, faylasuf. -Bir zamonda, – dedi dadam, – Aflotun degan bir hakim o'tgan ekan. Oybek, Tanlangan asarlar. Forobiy ulug' yunon hakimining juda chigal falsafiy mulohazalari mag'zini chaqib bergan. M. Osim, Ibn Sino qissasi. 3 Hakim (erkaklar ismi).

HALOL - [a. – ruxsat etilgan, yo'l qo'yilgan; qonuniy, asosli; to'g'ri, vijdonli odam] 1 - din. Shariat hukmiga muvofiq yesa, ichsa, foydalansa bo'ladigan; harom emas. Pulni olmadim, ming marta roziman, sizga ona sutiday halol bo'lsin.. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 2 - ko'chma Kishining o'ziga qarashli, o'z mehnati bilan, peshona teri to'kib topilgan; xiyonat, g'irromlik kabilardan xoli. Jon-dilidan halol ishlaydigan odamlar bilan inoq.. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. To'g'ri tut ishingni va halol yasha! Shuhrat. Mahfuza endi qing'irlikni tashlar, bolalarini halol pul bilan boqib, voyaga yetkazar.. Gazetadan. 3 - ko'chma G'irromlikka o'rganmagan, qing'ir yo'lga bormaydigan, birovni aldamaydigan; to'g'ri, sofdil. Halol kishi. Halol ishlamoq. Kolxoz raisi umri yetimlik bilan o'tgan halol odam. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. - [Zargarov:] Bechora Oqila o'zi juda halol, mehnatkash, bolalarga juda mehribon ayol. A. Qahhor, Og'riq tishlar. Azaliy xalqing bor bir el qatori, Tantiyu mehnatkash, to'g'riso'z, halol. A. Oripov, Yillar armoni. 4 Nikohlab olingan, qonuniy (xotin haqida). Birovning halolini birov suyadigan zamon ekan-da, vodarig' S. Siyoev, Otliq ayol. O'zining bir emas, ikkita xotini bo'la turib, tag'in bir yigitning haloliga ko'z olaytirish.. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 5 - sprt. O'zbek kurashida sof g'alabaga beriladigan baho.

HAQ(Q) - [a. – to'g'ri, rost, chin, haqqoniy; huquq; adolat; maj. xudo] 1 Haqiqiy holatga mos; haqqoniy, rost. Har zamon «haq gap», «to'g'ri» degan tovushlar eshitilar, qarsak ko'tarilar edi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. Haq gapni gapirdingiz, amirzodam, juda haq! Ona rozi – xudo rozi.. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Haqqin aytsam, ota-enam hozir bor.. «Erali va Sherali». 2 Haqiqiy holat; haqiqat. Haq joyiga qaror topdi. Sho'x, yerga ursa bulutga sakraydigan, haqqa bo'yin egib, nohaqqa sakrab ketadigan Sarsenboyning or-nomusi zo'r edi. R. Fayziy, Hazrati inson. ..gulzoru vayrona, xanjaru andava.. haqu nohaq yonma-yon turibdi. Mirmuhsin, Me'mor. Haqiqat ertakka evrilur erta, Ertaga afsona haqqa do'nadi. «Sharq yulduzi». 3 Shaxs bildiruvchi so'zlar bilan qo'llanib, haqiqatning shu so'z bildirgan shaxs tomonida ekanini bildiradi. Men ham, Sultonov ham haq bo'lib chiqdik. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Mahkam Zikir bilan to'qnashuvda o'zining haq ekanligiga ishonchi komil.. P. Qodirov, Uch ildiz. Har kasbdagi odamlar xat yozishibdi-yu, aksariyati Sobirni haq, xotinini nohaq, deb ko'rsatishibdi. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. 4 Biror narsa, ish-harakat uchun qonuniy bo'lgan, talab, tartib-qoidaga to'g'ri keladigan asos, erk-imkoniyat; huquq. Uning pensiya olishga haqi bor. Sizni ayblashga hyech kimning haqi yo'q. Raisning mag'rurlanishga haqi bor. Paxta – o'zbek xalqining milliy iftixori. N. Safarov, Olovli izlar. Ahmad hali o'zini Rahim akalar qatoriga qo'shishga haqi yo'q deb hisoblar, xiralik qilmay, o'zini chetga tortib yurardi. F. Musajonov, Him - mat. Muzaffar zotlarga motam nojoiz, Ularning haqqidir faqat iftixor. A. Oripov, Yurtim shamoli. 5 Huquq, qonun va sh.k yuzasidan biror kimsa yoki narsaga tegishli hissa, to'lanadigan yoki olinadigan narsa. Elektr haqi. Kvartira haqi. Ko'rinishdan shunday mo'min, go'yo buzoqning haqi bor, deb sigirning sutini ichmaydi. P. Tursun, O'qituvchi. Misha, bergan sutim haqi qutqar, o'laman! «Mushtum». Zavod G'iyosiddin tilmochning nomiga o'tgan, oqsoqolning unda endi qonuniy haqi yo'q. S. Ahmad, Hukm. 6 Ish, mehnat, xizmat evaziga to'lanadigan, olinadigan pul yoki boshqa narsa. Xizmat haqi. Ish haqi. Akamni shuncha yil ishlatib, haqini bermadingiz. Oybek, Tanlangan asarlar. Ochdan o'lmaslik uchun ertadan kechgacha kir yuvib, haqiga bir kosa kepak olib, non qilib yegan. P. Tursun, O'qituvchi. Odamlarni ishlatib haq to'lash, inshoot uchun g'ishtu ganch, yog'ochlarni keltirish uning zimmasida. Mirmuhsin, Me'mor. 7 - din. Xudo, olloh, tangri, parvardigor (xudoning sifatlaridan biri). Haq taolo. Borgin, emikdoshim, haqqa topshirdim! «Alpomish». Oh tortsam, to'kilar ko'zimning yoshi, «Haq!» deb chiqar g'amli qulning tovushi. «Rustamxon». 8 (3-sh. egalik shaklida – haqi, haqqi) Biror gap, fikrning o'zi bog'lanib kelgan so'z anglatgan shaxs, narsa va sh.k. ni o'rtaga qo'yib aytilayotgani ma'nosini bildiradi. Qo'ying!.. Xudo haqi, tegmang! O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Mana shu Qur'on haqi, yo'ldan ozganlarni qatl qilish.. savobi azimdir. H. Nosirova, Men o'zbek qiziman. Muqaddas zamon haqqi, yoqa tutib aytaman: Qaniydi kuylayversang hamisha baxtni to'lib. A. Oripov, Yurtim shamoli. 9 (egalik va o'.-p. k. shaklida – haqida) - ko'm. vzf. Qaratilganlik munosabatini bildiradi; to'g'risida, to'g'rida. Paxta planining bajarilishi haqida ma'lumot. Ob-havo haqida ma'lumot. Majlisda sen ha-qingda yaxshi gaplar aytildi. Front gazetasida Hasanov haqida yozilgan bir xabar hamisha cho'ntagimda. T. Rustamov, Mangu jasorat. Haq deb - Biror narsaning yuz berishi, amalga oshuvini kutish, ilinjida bo'lish holatini bildiradi. ..uyiga kelsa-yu, ko'cha eshikda haq deb o'tirgan rahmatlik onasiga yo'liqsa.. ona unga savag'ich olib yugursa, nima bo'lardi R. Fayziy, Hazrati inson. Fashistning snayperi ham quduqni nishonga olib, tun-kun haq deb kutardi. T. Rustamov, Mangu jasorat.

HAMIShA - [f. • – doimo, hamma vaqt] Hamma vaqt, doimo. Non haqida gap borganda, hamisha ko'z o'ngimda yoshligimda eshitgan bir voqyea gavdalanadi. Gazetadan. Singlisi bo'lsa, birov bilan betma-bet kelib so'zlashganida ham, ko'zini hamisha bir nuqtadan uzmas edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar.

HAMROH - [f. • – yo'li bir, birga yuruvchi; yo'ldosh] 1 Yo'lda birga boruvchi; yo'ldosh. Hamroh bo'lmoq. Yarim kecha vaqtida shaharga kiradi, yonidagi tetik hamrohining ko'magida bir choyxonaga kirib olishga muvaffaq bo'ladi. A. Qodiriy, Obid ketmon. ..mehmonxonaga qaytayotganimizda, hamrohlardan biri: -Temir yo'l bilan shahar o'rtasidagi yaydoq maydon qani – deb so'radi. «O'zbekiston qo'riqlari». 2 Ish-faoliyatda, hayotda birga bo'luvchi shaxs. Har kuni kechga tomon Sobirjonning bolalaridan bittasi Xayribibi oldiga kelib, hamroh bo'lib yotardi. D. Nuriy, Osmon ustuni. 3 - ko'chma Birga bo'luvchi; birga. O'shanda menga o'kinch doimiy hamroh edi. «Yoshlik». Oybek o'z qahramonlarini iloji boricha yaxshilik bilan hamroh bo'lishga, doimo ezgu niyat bilan yashashga da'vat etadi. «O'TA». O'lar vaqtda hamroh bo'lsin imonim. «Murodxon».

HANDALAK - Qovunning yumaloq, maydaroq, xushbo'y, eti yumshoq, ertaroq yetiladigan bir turi. Mulla Obid sabzi va bodringni sotib bitirib, handalagini uzadi, qo'shnilar handalak uzganda, mulla Obidning qovuniga gal kelib qoladi. A. Qodiriy, Obid ketmon.

HARBIY - [a. – urushga, qo'shin, armiyaga oid] 1 Urushga aloqador; urush, jang ishlari bilan bog'langan. Harbiy asir. Harbiy sir. Harbiy holat. Harbiy texnika. Normat frontda ekanini, bu yerda chanqoq vodiylarga suv beruvchi, nur beruvchi kanal emas, balki harbiy istehkomlar kovlanib, yov yo'liga g'ov tiklanayotganini sezdi. I. Rahim, Chin muhabbat. 2 Armiyaga, harbiy xizmatga oid. Harbiy vrach. Harbiy intizom. Harbiy ish. Harbiy xiz - mat. Harbiy kiyim. Harbiy qism. Yo'lda harbiy yuk va askar ortgan mashinalarning keti qariyb uzilmas edi. Oybek, Quyosh qoraymas. U yerda bir to'p protivogaz taqqan yigitlar harbiy mashq uchun saflanmoqda edi. P. Qodirov, Uch ildiz. Xonaga harbiy meditsina formasidagi.. ofitser kirdi. O'. Umarbekov, Yoz yomg'iri. 3 Armiyadagi, harbiy ishdagi kishi, harbiy xizmatchi. Hyech kim harbiylarga xos chaqqonlik bilan javob bermadi. Shuhrat, Shinelli yillar. U olimu shoirlardan ko'ra harbiylarni izzat qilardi. Mirmuhsin, Me'mor. 4 ot, - s.t. Harbiy xizmat; armiya. O'g'lim harbiyda.. u ketdi-yu, ikki kundan keyin nemislar keldi. I. Rahim, Chin muhabbat. Harbiyga chaqirilguncha Toshkentning yirik zavodlaridan birida smena injeneri bo'lib ishlagan. Shuhrat, Shinelli yillar.

HARSILLAMOQ - Hars-hars qilmoq (q. hars-hars). Nafasi tomog'iga tiqilib, harsillab to'x - tar.. boshi gir aylanardi. M. Mansurov, Yombi. Yuragim gup-gup urib, harsillardim. E. Raimov, Ajab qishloq. Oqsoqol issiqdan harsillab, bir muddat sukut qildi. Oybek, Navoiy. ..oftob juda qizib ketgan paytda, Abdurasul harsillab qolgan ho'kizlarni qo'shdan chiqarib dam beradi. P. Tursun, O'qituvchi.

HAVAS - [a. • – aqlini yo'qotish; ehtiros; mayl, ishtiyoq; biror narsaga g'oyat berilganlik, kuchli istak] 1 Qiziqish, zavq hissi; shunday his-tuyg'uli munosabat. Endi u boyagi dilsiyohlikni unutgan, osmoni falakda charx urayotgan turnalarga ajib bir havas bilan boqardi.. S. Ahmad, Yulduz. Gulchehra yosh juvonlarga xos bo'lakcha havas bilan bezatilgan mehmonxonaga kirdi-da, divan chetiga omonatgina o'tirdi. O. Yoqubov, Larza. Havasga anor yeydi, deysiz she-killi.. A. Qahhor, Anor. 2 Biror ish-faoliyat, kasb-korga bo'lgan rag'bat, intilish, istak, mayl. Bolaning kitob o'qishga havasi – bilimga ishtiyoqining ifodasi. R. Usmonov, Odobnoma. Ko'nglida do'ppi gullarini tikishdan o'zga havas yo'qday, darrov ishga tushib ketdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Shifokorlik kasbiga Nasiba juda erta havas qo'ydi. Gazetadan. Husayn Boyqaroning yoshlikdan she'rga havasi kuchli edi. Oybek, NavoiyHavas qilmoq - Havas his-tuy g'usi uyg'onmoq, havas bilan qaramoq, munosabatda bo'lmoq (havas – har ikki ma'nosida). ..dadasi havas qilib, shahardan maxsus keltirib ektirgan prezident gullar kurtak yozib qolgan edi.. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. U ko'ngli keng.. ancha-muncha narsani ichiga bemalol sig'dirib, hyech narsa ko'rmaganday bo'lib yurishni havas qiladi. P. Qodirov, Uch ildiz. Sanobarning chap yuzida xoli.. bo'lib, ko'pgina qiz-juvonlar unga oshkora havas qilishardi. M. Xayrullaev, Tilla marjon. Havasi kelmoq Havasi qo'zg'amoq, uyg'onmoq; havas bilan munosabatda bo'lmoq; havas qilmoq. Senga havasim keladi. Umring oldinda hali. S. Siyoev, Yorug'lik. ..kechqurunlari o'rtoqlari visolga otlanishsa, havasi keladigan, o'zi ham Gavhar bilan nurli oqshomlarda sayr etishni orzu qiladigan bo'lib qoldi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Kitob yig'ishga havasmand Bobur bu kitobga juda havasi keldi. P. Qodirov, Yulduzli tunlar.

HAVO I - [a. • – atmosfera, havo; iqlim; shamol; ob-havo] 1 yer atmosferasini hosil qiluvchi, inson, hayvon, o'simliklar hayoti uchun zarur bo'lgan, asosan azot va kisloroddan iborat gazlar aralashmasi. Toza havodan nafas olmoq. Havoni ifloslantirmoq. Tog' havosi. Archa daraxti havoni yaxshi tozalaydi. Hammaga ma'lumki, havoda zararli mikroblar ko'p bo'ladi. Gazetadan. Quyosh, havo, suv barcha jonivorlar uchun ozuqa bo'lganidek, xalq hayoti yozuvchiga ilhom beradi. Gazetadan. 2 yer ustini qoplagan ochiq bo'shliq; fazo. Ro'molini havoda silkidi. Havo jangi. Nafasni bo'g'adigan, ko'zlarni ko'r qiladigan chang-to'zon buluti havoni tutdi. Oybek, Navoiy. Havoda momiq oq paxtalar arg'amchi bo'lib yurardi. Gazetadan. Bog' ustida orombaxsh shabada esar, havoda ko'katlar isi anqirdi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 3 Osmon, ko'k. Qushlar gur etib, havoga ko'tarildi. Yomg'ir endigina tingan, kecha qorong'i edi. Havoda bitta ham yulduz ko'rinmaydi. I. Rahim, Chin muhabbat. Yigitlar mushtlarini ko'tardi. Keksalar hassalarini havoga qadadi. Oybek, Tanlangan asarlar. 4 Atmosferaning ahvoli; holati; ob-havo. Ochiq havo. Havoning harorati. Bulutli havo. Kuz havosi. Qutbiddin havoning tez-tez ayniyotganini ko'rib, lagerni pastroqqa ko'chirtirdi. S. Karomatov, Oltin qum. Havo bunchalik past kelib, sharmanda qilishini qaerdan bilaylik. «Mushtum». Dehqon osmonga qarab, yaxshi havodan quvonsa, yerga qarab, mo'l hosilidan suyunadi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 5 - ko'chma Holat, sharoit. Men o'ylaymanki, bu besh yil mobaynida siyosiy havolar o'zgarib.. N. Safarov, Tanlangan asarlar.

HAVO II - [a. • – injiqlik, noz; xayoliy havas, orzu] - kam qo'll. Kibr, g'urur. Yo'q, sal havosi balandroq chiqib qoldi bu bolaning.. nima bo'lsa ham, omon bo'lsin. O'. Hoshimov, Ko'prik. Ko'p bo'lmaydi yaxshi odamning havosi. «Oysuluv». Maqtovdan Bozorboyning havosi oshdi. P. Tursun, O'qituvchi.

HAVO III - [a. • – fantaziya, erkin shakldagi musiqa] Kuy, ohang. Mashshoqlar cholg'ularini qo'lga oldilar. Endi guzarda shovqinli katta o'yin havosi emas, shirin, mayin hujrabazm sadosi oqa ketdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. «Ur!» degan komanda berilgach, nog'orachilar «rez» havosida nog'ora chala boshladilar, yasovullar ham o'sha havoda cho'plarini shartillatib, Yodgorning qip-yalang'och etiga ura boshladilar. S. Ayniy, Doxunda.

HAVO IV - havosini olmoq - Mashqini olmoq, yo'l-yo'rig'ini, usulini yaxshi egallamoq. Bir umr ko'nikib, havosini olgan bu ishi endi o'ziga ham vahimali ko'rinib qoldimi.. «endi javob beringlar», deb turib oldi. A. Muxtor, Chinor. Kimning bilagida kuchi bo'lsa, kim ishning havosini olsa, kimning kambag'allik joniga tekkan bo'lsa.. bu ishdan bir nima chiqishiga ishonsa, o'sha zarbdor bo'laveradi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari.

HAVZA - [a. – hovuz; basseyn; chelak; doira] 1 geogr. Daryo yoki ko'lga quyiladigan, uni tashkil etadigan irmoqlar majmui hamda shu daryo yoki ko'l atrofidagi mazkur irmoqlardan suv oladigan hudud (territoriya). Amudaryo havzasi. Issiqko'l havzasi. Chirchiq havzasi. Naymandan tortib to Mirzaorolgacha daryo bo'yidagi yerlarni avvallari.. ekkan dehqonlar daryo bo'yidagi qatorasiga ketgan katta-kichik beshta havzaga o'rnashgan bo'lib, bu havzalarning har biri bir mahalla, hammasi Kapsanchilar qishlog'i deb ataladi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 2 Suv yo'lini to'sish, to'g'on qurish yo'li bilan hosil qilingan katta sun'iy ko'l; suv ombori. Qayroqqum suv havzasi. Bu suv havzalari, kanallar suv omborlari va daryolarni loyqa bosishiga sabab bo'lib, xalq xo'jaligiga ma'lum zarar yetkazmoqda. «Fan va turmush». 3 - geol. Toshko'mir, ruda kabi yerosti boyliklari ko'p bo'lgan keng bir hudud. Toshko'mir havzasi. Ruda havzalari. 4 Atrofi baland, o'rtasi tovoq shaklidagi past, keng maydon. Bu pastqamlik xiylagina katta havza bo'lib, uning tevarak-atrofida past-baland uylar, egri-bugri devorlar, bular orasida so'ppayib turgan yakka-dukka daraxtlar ko'rinar edi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 5 - s.t. - q. basseyn. Respublikamizda stadionlar, suzish havzalari.. sport maydon-chalari soni muttasil ko'payib bormoqda. Gazetadan. Talabalar madaniyat saroyi, sport kompleksi, suzish havzasi xizmatidan bemalol foydalanadilar. Gazetadan.

HAYoT I - [a. – yashash, mavjud bo'lish, tiriklik] 1 Materiyaning o'z rivojlanishining muayyan bir davridagi harakatlanish shakli. yerda hayotning paydo bo'lishi. O'simliklar hayoti. Yaqin atrofimizni o'rganib, faqat sayyorangizda hayot borligini aniqlaganimizga ancha bo'ldi. O. Mo'minov, Xiyobondagi uch uchrashuv. 2 Inson, hayvon, o'simliklarning tug'ilgandan (yuzaga kelgandan) o'lgunga (yo'q bo'lgunga) qadar bo'lgan fiziologik holati, tirik, mavjud, yashayotgan holati. Ko'z juda murakkab optik sistema bo'lib, kishi hayotida ko'zning yaxshi ko'rishi muhimdir. Gazetadan. Bir avlodning hayoticha davr ichida nur degan so'z ermakday boshlanib, asrlarning hokimi bo'lib qoldi. J. Abdullaxonov, Oriyat. Uning hayot asari qolmagan yuzi yana xiralashdi.. K. Yashin, Hamza Hayot bag'ishlamoq (yoki baxsh etmoq) - 1) dunyo-ga keltirmoq, tug'moq; 2) o'limdan saqlamoq, yashashga imkon bermoq, imkon yaratmoq. ..meni dor ostidan qutqarib, menga yana hayot bag'ishladingiz. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Shu bilan birga, o'ziga hayot baxsh etgan hakimning xizmatiga hamisha kamarbasta bo'lib turdi. K. Yashin, Hamza; 3) hayot, yashash sharoiti, imkoniyati bilan ta'minlamoq. Ona tabiat insonga turli-tuman ne'matlarni in'om etib, unga hayot bag'ishlab turadi. Gazetadan. Mana, subhidam payti, quyosh-ning zarrin nurlari hamma yoqqa hayot bag'ishlayapti.. T. Rustamov, Mangu jasorat. Suv oqadi, qon kabi borib, G'o'zalarga baxsh etar hayot. G'ayratiy. 3 Yashash muddati; umr. To'y – kishi hayotidagi eng yaxshi orzu-umidlarning ushalishi. Gazetadan. Gapni cho'zma, chunki hayot qisqadir. M. Jo'ra, Iztirob. Olima hayotining oxiriga qadar xalq uchun pokiza vijdon bilan xizmat qildi. «Saodat» Hayot kechirmoq - Umr ko'rmoq, yashamoq. U bilan birga o'ttiz yil hayot kechirdik. Qoraqalpoq xalqi yangi shaharlarda, qulay, yorug', bahavo uy-joylarda hayot kechirmoqda. «O'zbekiston qo'riqlari». 4 - ko'chma Hayot bag'ishlovchi, hayotni ta'minlovchi narsa. Elektr simlardan hayot oqadi. «Guldasta». Harakat – issiqlik, issiqlik – hayot demak. Mirmuhsin, Me'mor. Non hidida hayot bor, Har mag'zida mamot bor. Gazetadan. 5 Kishi va jamiyatning yashash tarzi, holati; turmush, tirikchilik. Ijtimoiy hayot. Oilaviy hayot. Yozuvchining hayoti va faoliyati. Respublika hayoti. Mahalla hayoti. Bilim yurti talabalarining hayoti har tomonlama sermazmun o'tmoqda. Gazetadan. O'shning baland-past loy tomlari shahardagi qashshoq hayotning guvohidek mung'ayib turipti. S. Karomatov, Oltin qum. Shu hayot, shu turmushdan gadolik a'lo. G'ayratiy. 6 Bizni o'rab olgan real borliq, voqyelik. Hayot juda qiziq-a! Birovlar – asal, birovlar zahar berarkan. S. Yunusov, Kutilmagan xazina. Hayotda shunday odamlar borki, ular butun umrlarini faqat bir ishga, biron kasbga bag'ishlagan bo'ladilar. X. Yodgorov, Hayot to'lqinlari. 7 - sft. Yashab turgan; tirik. Kim biladi, balki hayotdir va, ehtimol, hayotga yotdir. H. Olimjon. Shu darcha cholingiz hayot vaqtida ham qiyshiq edi.. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 8 - ko'chma Jonlanish, uyg'onish. Redaksiyada havo yurishib, hayot alomatlari paydo bo'lgandek tuyuldi Ahmadga. F. Musajonov, Xim - mat. 9 Hayot (xotin-qizlar ismi).

HAYRATLANMOQ - Kuchli darajada hayron bo'lmoq, hayratga tushmoq. Qiz ohista qo'lini bo'shatdi va qorong'i kechada kelgan mehmonga hayratlanib qarab qo'ydi. Sh. Rashidov, Qudratli to'lqin. Yo'lchining so'zlariga hayratlanib, chol yoqasini ushladi. Oybek, Tanlangan asarlar.

HAYRON - [a. – tong qolgan, mahliyo; gangib, dovdirab qolgan] Mohiyat-sababiga tushunmay, anglab yetmay qiziqsingan, ajablangan holatli; shunday holatda. Shunday to'polonchi bolaning birdaniga yuvosh bo'lib qolganini ko'rib, sinfdoshlari hayron edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Hakim aka hayron bo'lib, ko'zlarini pirpiratdi. S. Zunnunova, Yangi direktor. 2 Biror narsa haqida aniq to'xtam, xulosaga kelolmagan, garang holatli. Otabek garangsib qolgan.. bu oliyjanob go'zalga nima deyishini bilmas, qaerdan so'z boshlashga hayron edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. O'zini qayonga urishni, jigariday aziz bo'lib qolgan oqko'ngil, to'pori yigitni qaydan axtarishni bilmay hayron edi. S. Siyoev, Avaz. Hayron bo'lmoq - 1) taajjublanmoq, hayratlanmoq. Hamma hayron bo'lib, bir-biriga qaradi. P. Tursun, O'qituvchi; 2) nima qilarini bilmay, o'ylanib qolmoq, esankiramoq. Abdurasul yordamga kimni chaqirishni bilmay, hayron bo'lib turganda, bozor yo'lidan bir otliq o'tib qolibdi. P. Tursun, O'qituvchi. Hayron qolmoq - 1) taajjubga tushmoq, hayronlikda qolmoq; sarosimaga tushmoq. Jallod shunda dorga tortmoq bo'ladi, Bu dor tuhmatlardan hazar qiladi. Dor yiqilib, jallod hayron qoladi. «Shirin bilan Shakar»; 2) qoyil qolmoq. Uning abjirligiga hamma hayron qolar edi.

HAShAR - [a. – yig'in, to'da; yig'ilish, anjuman, maj. qiyomat] Biror ishni bajarishda ko'pchilikning ixtiyoriy, beg'araz ishtiroki, ixtiyoriy ko'magi. Xalq taomiliga ko'ra, choyxonalar hashar yo'li bilan quriladi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Bizning qishloqda buvamning uylari hashar bilan qurilgani esimda. I. Rahim, Qadri-abad odamlar. Shahar va boshqa aholi yashaydigan punktlardagi ariqlarni hashar yo'li bilan tozalashni uyushtirish darkor. Gazetadan Hashar qilmoq - Hashar tashkil qilmoq, hasharda qatnashmoq. Ot choptirib, eldan usta yig'inglar, Eldan hashar qilib, g'ishtlar qo'yinglar. «Yusuf va Ahmad». Qish bo'lsayam hashar qilib, hovlini sozladi. T. Murod, Ot kishnagan oqshom.

HID - 1 Har bir narsa va moddaning kishilarning is bilish sezgilariga ta'sir etadigan xossasi; bo'y, is. Hidi bor narsa. Yoqimli hid. Yoqimsiz hid. Kabob hidi. Handalak hidi. Zira hidi. Piyozdog' hidi. Har gulning hidi boshqa. Maqol. Ota, manovi behilarni qarang, hidi olamni tutadi, biram pishibdiki! M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Uyda tutun yo'qolgan bo'lsa-da, achchiq hid darrov uning burniga urildi. Oybek, Tanlangan asarlar. Tutab kuyayotgan ot eti va terisining qo'lansa hididan uning ko'ngli behuzur bo'lib, boshi aylandi. H. G'ulom, Mash'al Gapidan latta hidi keladi - Yoqimsiz, bema'ni gapga nisbatan qo'llanadi. Hodivoy, achchig'ing chiqmasin-ku, anchadan beri gapingdan latta hidi keladigan bo'lib qolgan. S. Ahmad, Cho'l burguti. 2 - ko'chma Biror narsa, hodisa yoki xolatning belgisi, sharpasi. Shoyad shu bilan Oynagulning ham hidi biron joydan chiqib qolsa. A. Hakimov, Ilon izidan. Buning har bir varag'idan shaxsiy g'araz hidi keladi. A. Qahhor, Sarob. Janjalning hidini sezgan Sarvi xola g'udranib, stol ustiga dasturxon yoza boshladi. «Mushtum». ..yuzida nur yog'ilib turibdi, so'zlarida mehr-shafqatning hidi bor. X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati.

HIKMAT - [a. • – bilimdonlik, donishmandlik; hikmatli so'z, maqol; tibbiyot ilmi, shifokorlik] 1 Aql-zakovat, donolik va uning ifodasi bo'lgan, uni aks ettiruvchi narsa – gap-so'z, fikr va sh.k.; donolik belgisi. Oz yemak – tani sog'liq, Oz demak – hikmatga bog'liq. Maqol. Nodonning kulfati ko'p, Dononing – hikmati. Maqol. Bobolarning hikmati Hayotga yorug' yo'ldir: Otang bolasi bo'lma, Odam bolasi bo'l, der. E. Vohidov. Podshoh bilan sherga yaqin bo'lmoq hikmatdan emasdir. «Ertaklar». «Kurashmoq – o'rnak bo'lib yashamoq demakdir!» – degan edi mualliming, faylasuflarning hikmatini bayon qilib. I. Rahim, Chin muhabbat. Harakatda barakat – ko'p qadim hikmat.. M. Shayxzoda. 2 Tagini anglash qiyin bo'lgan, yashirin bir ma'no, yashirin bir sabab; sir. Bu oynada qanday hikmatni ko'rding Jonim bolam, sening holing na bo'ldi «Bahrom va Gulandom». Oldingga kelgan yigit ketolmaydi, sizlarda biror hikmat bor ekan-da. «Oq olma, qizil olma». Bektemir generallarni urushning butun hikmatini biladigan bag'oyat hurmatli aziz odamlar deb tushunardi. Oybek, Quyosh qoraymas. Bulbul sayraydi, xo'roz qichqiradi, eshak hangraydi, ot kishnaydi. Bularning tirikchiligi shu-da. Bunda nima hikmat bor deysiz P. Tursun, O'qituvchi. 3 - kam qo'll. Foydali tomon; naf, foyda (ish, harakat haqida). Rahmat Otabekka kulumsirab qaradi-da, tog'asiga javob berdi. -Xotin ko'paytirib, ular orasida azoblanishning nima hikmati bo'lsin A. Qodiriy, O'tgan kunlar. To'g'ri, sholikorlikda hikmat ko'p bo'ladi. Sh. G'ulomov, Tashabbus. 4 Hikmati bor narsa, hikmat bildiruvchi fikr, gap. Qurib ketmang! Qo'chqor yog'i yeb, endi bir hikmat ko'rsatmoqchimidilar! M. Boboev, Go'zallik istab. Qori, xuddi favqulodda bir hikmat eshitganday, og'zini va ko'zlarini katta ochib, To'panisoga qaradi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. Yosh xotin qari erkakni yashartiradi, degan gaplar bor; qariganda uylanadigan erkaklar ana shu hikmatga amal qilar emish.. Cho'lpon, Kecha va kunduz. 5 - esk. ayn. fizika. -Ha, hikmat kesakdan alanga chiqargandek, siz ham kitobdan olgan bilimlaringizni turmush maktabida sinovdan o'tkazing, – dedi qiz. Sh. G'ulomov, Yorqin ufqlar Ilmi hikmat - Fizika. Madrasa – diniy maktab. Lekin riyoziyot, ilmi hikmat, handasa, kimyo degan darslar ham o'tiladi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 6 Hikmat (erkaklar va xotin-qizlar ismi).

HIS-TUYG'U - His va tuyg'u; hislar, hissiyot. Hayot voqyealarining kuchli ta'siri ostida qo'zg'algan his-tuyg'u, ichki kechinma, fikrlarni ifoda etuvchi asarlarga lirik asar deyiladi. «Adabiyot nazariyasi». U chindan ham Muhammadjonni va o'zining u haqdagi his-tuyg'ularini yaxshi bilmas edi. P. Kodirov, Uch ildiz. Yillar o'tgan sari shoir ijodida fikrlar ufqi kengayib, his-tuyg'ular tobora serjilo bo'lib boradi. U. Normatov, Ko'ngillarga ko'chgan she'riyat.

HOMIY - [a. – himoya qiluvchi] 1 Qo'llab-quvvatlab, tarafini oluvchi; yordam beruvchi, himoya qiluvchi shaxs. Shariat homiysi. Millat homiysi. Islomxo'ja yurtning boylari, puldorlari.. o'rtasida kundan-kunga obro' qozonib, ularning homiysiga aylana bordi. J. Sharipov, Xorazm. Mirzo Ulug'bek.. birgina ilmning emas, balki san'atning ham homiysi edi. K. Yashin, Hamza. Uchastkaning qahramonini eshakka o'tqazib, kecha kelgan o'g'ri-bezorilar homiysini mansabga ko'taribsiz. A. Muxtor, Tug'ilish. 2 - iqt. Biron tadbir yoki faoliyatni amalga oshirishda moliyaviy yordam ko'rsatuvchi, moliyaviy jihatdan qo'llab-quvvatlovchi jismoniy yoki yuridik shaxs.

HORIMOQ - Ish, mehnat qilib toliqmoq; charchamoq. Oziqli ot horimas. Maqol. Yormat shahardan piyoda qaytib, o'lguday horigani uchun, hamma otlarga Yo'lchi qaradi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bosh muharrir anchayin horigan ko'rinar, lekin sir boy bermay, o'zini tetik tutishga harakat qilardi. F. Musajonov, Himmat.

HOSIL - [a. – natija, oqibat; yakun, samara; mazmun, mohiyat] 1 Ekin, daraxt kabilardan yetishtiriladigan, olinadigan don, sabzavot va sh.k. Xalqim yetishtirgan hosil cho'g'iga Baland tog'lar hayron qarab turibdi. A. Oripov, Yillar armoni. ..tarvuzning eng qimmatli navlari ekilib, mo'l hosil olindi. Gazetadan. Samarqand atrofidagi bog'larda mevali daraxtlarning shoxlari, yetilgan hosildan egilib, yerga salom beradi. «Saodat». Bu yil hosil miqdoridan tashqari tola sifatiga alohida e'tibor beriladi. Gazetadan Ishonch hosil qilmoq - q. ishonch. Murod hosil bo'lmoq Maqsad amalga oshmoq, orzu ushalmoq. Bu bilan murod hosil bo'lmaydi: kattaroq miqyosdagi ishni o'ylash kerak. K. Yashin, Hamza. Sen yo'liqib hosil bo'ldi murodim.. «Nurali». Qanoat hosil qilmoq - q. qanoat. Hosil bo'lmoq Yuzaga kelmoq, paydo bo'lmoq. To'g'on bitib, jar o'rniga katta ko'l hosil bo'ldi. S. Yunusov, Kutilmagan xazina. Reaktorda hosil bo'ladigan issiqlikni chiqarib tashlash uchun ikki konturli sistema qo'llanadi. «Fan va turmush». Yosh yigitning ko'nglida tomchilardan hosil bo'lgan sevgi tobora chuqurlasha berdi. P. Tursun, O'qituvchi. Hosilga kirmoq Hosil bera boshlamoq (asosan meva, mevali daraxt haqida). Hovlilarda hosilga kirgan nok, olmalar ko'zga tashlanadi. «O'zbekiston ko'riklari». 2 Hosil (erkaklar ismi).

HOVUCh - 1 Bir qo'l barmoqlarini bukib, shuningdek, ikki qo'lning kaft va barmoqlarini yonma-yon birlashtirib, barmoqlarni bukib, chuqurcha qilingan holati. «Hi-hi», yana radio karnayi ostida hovuchini qulog'iga qo'yib tinglaydi. A. Qahhor, Hi-hi. Xo'jayin soqolini bir nafas hovuchiga olib turib, kinoyali jilmaydi. Oybek, Tanlangan asarlar. Dalavoy katta-katta qo'llarini hovuch qilgancha, Bekka cho'zdi. «Yoshlik». Muzday suvdan hovuchini to'ldirib-to'ldirib ichdi. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. Buloq labiga o'tirib, hovuchini ochganda, kaftida g'ijimlanib yotgan ho'l ro'molga ko'zi tushdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 2 Hovuchga sig'arli miqdorni bildiradi. Ikki hovuch suv. Tushga yaqin Avaz bozor-dan patir, yaxna et, ko'kat, bir hovuchdan shirinlik olib kelib, dasturxon tuzadi. S. Siyoev, Avaz. U ikki-uch hovuch tutni og'ziga tiqdi-yu, yana bir hovuch terib, juvonga o'girildi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari Bir hovuch - Miqdori, hajmi juda oz bo'lgan. Bir hovuch yerdagi poliz ham la'nati bo'rondan sog' qolmadi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Cho'ntagingizda bir hovuch so'zingiz bor, shu so'zlarni shu qadar ko'p ishlatasiz.. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. O'ylab qarang: bir tomonda bir hovuch boylar hamma narsaga ega; hisobsiz, kitobsiz fuqaro-chi Oybek, Tanlangan asarlar.

HOYNAHOY - krsh. s. So'zlovchining taxminiy o'y-mulohazasini bildiradi; har holda, -sa kerak. Hoynahoy, o'sha Zebi ishlaydigan katta yasliga ketgan, deb o'yladim. H. Nazir, Ko'kterak shabadasi. Tolib aka, hoynahoy, Ahmadning ustidan shikoyat qilib kirgan. F. Musajonov, Him - mat. «Bu suhbatda gapiradiganlar, hoynahoy, meni tilga olishadi», degan tashvish bilan boshini ko'tardi A'zam. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi.

HUMO - [f. ()• – ezgulik ramzi bo'lgan afsonaviy qush nomi] Kimning boshiga qo'nsa yoki soyasi tushsa, u kishi eng baxtli bo'ladi, davlat va saltanatga erishadi, deb e'tiqod qilingan afsonaviy qush; baxt qushi, «davlat qushi». Humo qushi qo'ngan boshingda, Uchib yurdi falokat qushlar. Jihoz to'la san'at uyidan O'g'irlandi oltin, kumushlar. T. To'la. O'zbekiston hududidagi me'moriy yodgorliklarda, amaliy bezak san'ati buyumlarida humo tasviri qadimdan ko'p uchraydi. «O'zME».

HUNAR - [a. • – san'at; bilim, ko'nikma, mahorat, ustalik; kasb] 1 Muayyan ko'nikma, mahorat talab qiladigan, tirikchilikning asosiy manbai hisoblanuvchi ish, mashg'ulot; kasb. Hunar, hunardan unar. Maqol. Yigit kishiga yetmish hunar oz. Maqol. Onam ham o'qituvchi, Bir hunari – to'quvchi, Men-chi a'lo o'quvchi.. - q. Muhammadiy. Yigitning qo'lida gulday hunari bor. Oybek, Tanlangan asarlar. Otasining hunarini yaxshi egallab olgan bu yigitcha uchun qishloqda ish ko'p edi. S. Ahmad, Hukm. -Boshqa bir hunarga bersak bo'lmaydimi – dadamning sartaroshlikka hyech ko'ngillari yo'q edi. E. Raimov, Ajab qishloq. 2 Biror ishdagi mahorat, san'at; mohirlik, ustalik talab etuvchi ish, xatti-harakat ..Hunarining borin unda bildirgan, Kungurasin po'latdan qip endirgan. «Murodxon». Konferanse «ikkinchi nomerda xohlagan kishi xohlagan hunarini ko'rsatishi mumkin», deb hammani kuldirdi.. A. Qahhor, Tanlangan asarlar. Chekinish uchun ham hunar kerak.. bu ham san'at talab qiladi.. Oybek, Quyosh qoraymas. 3 Odat tusidagi ish, harakat. Ammo eski hunaringizni qilib, otamga chaqsangiz, mendan shafqat kutmang! Mirmuhsin, Me'mor. Uyda qovog'ini osiltirib, ko'chada begona ayolni ko'rganda iljayadigan, tirjayadigan hunarga o'rgandi. «Mushtum». Kesatiq hunaring esingdan chiqdimi, deb turgan edim. Harnechuk yodingda ekan.. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. 4 Bo'lmag'ur, kelishmagan xatti-harakat, qiliq, odat. Abdishukur, ovozni bunchalik boshqacha qilishni kimdan o'rganding Hunaringga balli-ye.. Oybek, Tanlangan asarlar. G'aroyib kuchdan «sher» bo'lib ketgan bolalar tarbiyachilarini ko'rib xijolat tortish, izza bo'lish o'rniga g'ilaylashgan ko'zlarini suzib, o'z «hunar»larini davom ettiraverishdi. Gazetadan Hunar ko'rsatmoq - 1) biror ishga bo'lgan mahoratini namoyish qilmoq. Lekin endigi ko'rgazmaga tomosha qilgani emas, hunarimni ko'rsatgani boraman. G'alati payvandlar qilganman. A. Qahhor, Tanlangan asarlar; 2) bo'lmag'ur, kelishmaydigan ish, harakat, qiliq namoyish qilmoq. Me'yorini bilganlar shirin o'tirib, hordiq chiqardi, xurmachasiga sig'maganlar hunar ko'rsatdi. Shirin oshga pashsha tushdi.. Yu. Rajabiy, To'ylar haqida o'ylar. Hunar chiqarmoq Bo'lmag'ur, yoqimsiz ish, harakat, qiliq qiladigan bo'lmoq; shunday ish, xatti-harakat, qiliqni odat qilmoq. Maktabda endi yig'ilish bo'lib qolsa, uni bo'lar-bo'lmasga maqtaydigan hunar chiqardi. «Guldasta». Bosh-ko'zimni aylantirib, qo'lga oldingiz, endi hunar chiqaryapsizmi S. Karomatov, Bir tomchi qon. Hunar qilmoq - 1) biror kasb-hunarni egallamoq. Bo'lmagay inson aziz, yaxshi hunar qilmasa. Yoki o'qib, ilm ila o'zni guhar qilmasa. Habibiy; 2) biror bo'lmag'ur ish, xatti-harakat, qiliqni kasb qilmoq, odat qilmoq. She'r yozib, xonu xonzodalar zardasini qaynatmoqni o'ziga hunar qilib olgan. S. Siyoev, Yorug'lik.

HUNARMAND - [f. • – san'at arbobi; mohir, yuksak mahoratli; iste'dodli, qobiliyatli] 1 Uyida yoki o'z do'konida mahsulot ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi kasb-hunar egasi; kosib. Davr taqozosi bilan hunarmandchilikning yangi-yangi turlari vujudga keldi. Hunarmandlar ham turli mahsulotlar tayyorlash bo'yicha ix-tisoslasha bordilar. «O'zME. Rastalari turli kasbdagi hunarmandlar – temirchilar, mis cho'kichlab, naqshli barkash, choydish, chilobchin, xilma-xil buyumlar yasovchi misgarlar.. taqachilar, kulol, baqqol va kosiblar bilan obod edi. K. Yashin, Hamza. Yig'ildi turli kosib, turli dehqon, Hunarmandu shakarpaz, turli bog'bon. Habibiy. 2 O'z ish-kasbining mohir ustasi. ..bu yigitning kelishgan va harakatchan qomati odamlarning ko'z oldiga kelib turadi. -Ko'p hunarmand yigit ekan, azamat! – deydilar. P. Tursun, O'qituvchi. Turli xil ranglarning mutanosibligi, oltin qo'lli hunarmandlar sehrli joziba bag'ishlagan shisha buyumlarni ko'rib, ko'zingiz to'ymaydi. Gazetadan.

HUSN - [a. – ko'rk, chiroy; go'zallik, latofat; yaxshi sifat, xislat] 1 Yoqimli, o'ziga tortuvchi tus, ko'rinish; chiroy, ko'rk (inson yuz tuzilishi, ifodasi, rangi va sh.k. ga nisbatan). Husn to'yda kerak, aql kunda kerak. Gulshanbonu Xudoyor xonligining ikkinchi davrida o'z husni bilan bir necha martaba xonning iltifotiga sazovor bo'lgan haram kanizlaridan edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Sodiqjon odobli, aqlli, qomatu husnda ham ko'zi tushgan qizlarni qoqiltiradigan yigit edi. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. Tashvish qiz bolaning husnini olarkan, sho'xligini ham, ovozidagi latofatini ham quvarkan. S. Ahmad, Ufq. 2 - ko'chma Yoqimli ko'rinish; chiroy. Biz, etagimizdagi yamoq ko'rpaday, qishlog'imiz husnini buzib turgan cho'l parchasiga so'nggi marta hujum qilamiz. «O'zbekiston qo'riqlari». Kechagi changbosdi yomg'ir tabiatga husn berib ketganidek, odamlarning ham bahridilini ochib yuboradi. N. Fozilov, Diydor. 3 - ko'chma Chiroy bo'luvchi narsa, chiroy timsoli; chiroy. Farg'ona – O'zbekistonning husni, xoli. Shuhrat, Shinelli yillar. Yaxshi yigitlar – armiyaning husni! Shuhrat, Shinelli yillar. Kanalning ikki yoqasi bo'ylab qurilgan ikki qavatli binolar shu qadar ko'rkamki.. metallurglar shaharchasiga husn bo'lib tushgan edi. N. Safarov, Tanlangan asarlar Husni axloq - esk. kt. Yaxshi xulq, go'zallik va bu haqdagi ta'limot. Imom, maktab domlasi va bir mudarris ham, bu munosabat bilan, bolalarga husni axloqni ta'lim - [berish] xususida bir oz dahanaki jang qilishdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Husni mutlaq - esk. kt. Yaratuvchi, xudo. Uch kunlik hayotning ne'matlaridan qo'l qoqib, husni mutlaqning muhabbati bilan yashamoq qadar ulug'.. baxt bormi.. Tabiatning o'zi husni mutlaqning bepoyon jilvalar ko'rsatgan ulug' ko'zgusidir. Oybek, Navoiy. Husni qabul - esk. kt. Izzat-ikrom bilan, yaxshi kutib olish. Biz borib, onhazratga janobingizning duongizni eshittiramiz; husni qabulingizni, ijobatingizni uqtiramiz. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.

HUSh - [f. • – ong, shuur; aql, idrok; es, fahm; xotira; esda tutish qobiliyati] Kishining biror narsa-hodisani sezish, idrok etish, anglash qobiliyati, shunday sezgi, idrokka ega holat. Kumush.. seskanib o'ziga keldi. Hushdan ajralayozgan bechoralar - [qutidor, Oftob oyim] bu holdan bir oz jonlangandek bo'ldilar. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Uning gapi Sidiqjonning qulog'iga kirmas edi. Sidiqjon to hushini o'nglaguncha, Boltaboy bostirmaga kirib keldi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari Hushi (boshidan) uchmoq - 1) hushini, o'zini yo'qotmoq. «Daraksiz» degan so'zni eshit-di-yu, onaning hushi boshidan uchdi. I. Rahim, Chin muhabbat. O'limni birinchi marta ko'rganim uchunmi, hushim uchib, qotib qoldim. O. Yoqubov, Izlayman; 2) hangu mang, hayron holatga tushmoq. Birdan bosdi orqadan To'polon, miltiq tovushi. Shu choq yo'lovchilarning Uchdi boshidan hushi. G'ayratiy. Lovullayotgan yuzini kafti bilan silagancha yurib ketdi, hushi uchgancha, avtobusga o'tirdi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Hushi ketmoq Biror narsaga mahliyo bo'lmoq; yetishishni orzu qilmoq. «Bola-da, murti sabza urib qolgan bo'lsa hamki, bolaligini qo'ymaydi: behiga hushi ketdi», deb o'yladi qorabayirdagi keksa kishi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Hushiga kelmoq Es-hushi, idroki o'z holiga kelmoq. Hamma uning bo'zargan yuziga tikilib, hushiga kelishini sabrsizlik bilan kutmoqda edi. P. Tursun, O'qituvchi. Ota hushiga kelib, ko'zini ochdi. M. Mahmudov, Mangu kuy izlab. Hushidan ketmoq Es-hushini yo'qotmoq; o'zidan ketmoq. Topdi, jigarbandini topdi, Xosiyat xola muzdek marmar toshni quchoqlab, hushidan ketdi. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. Yaralangan Abdullaev qimir etmay hushidan ketdi. T. Rustamov, Mangu jasorat. Hushini yig'moq Es-hushini me'yoriy holga keltirmoq. Iskandarov bir seskanib, yana hushini yig'ib oldi. S. Ahmad, Bosh og'rig'i. Hovli o'rtasida qaqqayib turgan Me'mor nihoyat hushini yig'ib oldi.. Mirmuhsin, Me'mor. Hushini olmoq Es-hushidan ayirmoq; es-hushini o'ziga tortmoq, mahliyo qilmoq. Baxt G'ulomjonning hushini olib qo'ydi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Qorong'i kechada vavag' va bitbildiqlari bilan kishi hushini olguvchi bedanalar.. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.

HUShYoR - [f. • – aqlli, idrokli, farosatli, es-hushli; zehni o'tkir, ziyrak; sergak, sezgir; mast emas] 1 Sharoit, holatni, narsa-hodisaning mohiyatini tez anglash qobiliyatiga ega; shunday qobiliyat, idrok bilan ish tutadigan; ziyrak. Hakimboyvachchadek hushyor yigit qayda.. Boylarimizning bari hushyor. Aqli bo'lgani uchun boy bo'lgan-da. Oybek, Tanlangan asarlar. U suv to'ldirib qo'yilgan qumg'on tagiga olov yoqdi. Hushyor shogirdlari hatto tutantiriq ham tayyorlab qo'yishgan ekan. Mirmuhsin, Me'mor. 2 Tevarak-atrofga, yon-veridagi hodisalarga sezgirlik bilan ko'z-quloq bo'lib turuvchi; sergak. Chegarada hushyor turadi posbon, Begona biror xas uchib o'tolmas. R. Bobojon. Hushyor turib, adashmay, Har sharpani sezaman. Uyg'un. 3 Es-hushi joyida, hushini yo'qotmagan (asosan, ichkilik, kayf ta'sirida emas-likni bildiradi). Alimardon qancha may ichganining.. hisobiga yetmadi.. Hushyor paytlarida u o'zining ahvolini o'ylab ko'-rar, nazarida, dahshatli tush ko'rayotganga o'xshab ketar edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Abdishukurning kayfi baland bo'lsa-da, hushi hali o'zida, mumkin qadar o'zini hushyor tutishga tirishadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Hushyor tortmoq - Es-hushini yig'ib olmoq, es-hushi joyiga kelmoq; sergaklanmoq (hushyor – har uchala ma'nosida). Muhammadiev hushyor tortdi-da, tavba-tazarruga o'tdi. I. Rahim, Qadriabad odamlar. Shirakayf o'tirgan yigit militsiya xodimini ko'rib, hushyor tortdi. Gazetadan. To'ng'ich botir hushyor tortib, yarog'larini tayyor qilibdi. «Chalpak yoqqan kun».

IDROK - [a. – erishish, fahmlash, ong, tushuncha; aql] 1 Tashqi dunyo voqyea, hodisalarini bilish, tushunish qobiliyati; zehn, fahm, farosat. Sening idroking zo'r ekan. Idrok bilan ish qilmoq kerak. Aqlning o'lchovi – idrok. Maqol. 2 fls. Bevosita sezgi a'zolariga ta'sir etayotgan ob'ektiv mavjudot, predmet va hodisalarning kishi ongidagi in'ikosi (Idrok in'ikos etilayotgan predmet va hodisalarning avvalgi tajribalar asosida tushunilishini ham o'z ichiga oladi) Idrok etmoq (yoki qilmoq) - 1) tushunib yetmoq; fahmlamoq. Sizga uzoqdan ko'zim tushgan hamon, botir, dilovar yigitlardan ekanligingizni idrok qilgan edim. Oybek, Navoiy; 2) fls. ongda in'ikos etgan voqyea-hodisani tushunmoq, bilib olmoq.

IFLOS - [a. – qashshoqlik, notavonlik; hyech narsasi qolmaganlik; omadsizlik; obro'-e'tibori qolmaganlik] 1 Nopok narsalar bilan bulg'angan; bulg'anch. Iflos hovli. Iflos ariq. Otxona ichidan iflos kurak va supurgi ko'tarib Jo'ra chiqdi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Kir bosgan; kir, isqirt. - [Hammollarning] Belida, yelkasida.. uzuq-yuluq arqon, kiyimlari juldur, iflos. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 - ko'chma Har qanday yomon, qalb ishga yuradigan; nopok. Iflos odam. Yo'qol, dedim, yo'qol, tulki! Kolxozimizda sendek ifloslarga non yo'q! Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. 4 Shunday odamga nisbatli haqoratni bildiradi; yaramas, razil, palid. - [Cho'pon qoziga:] Tufu, iflos! Hali senmi shuncha xotin bilan tag'in birovlarning haramiga ko'z soladigan! Hamza, Maysaraning ishi. 5 Odobdan tashqari; yaramas, yomon. U uyning u yog'idan bu yog'iga betoqat yurib, iflos gaplarni og'ziga to'ldirib so'kindi. H. G'ulom, Mash'al.

IFODALI - Ifodaga ega. Aniq ifodali. Yaxshi ifodali.

IFOR - [a. – chang, to'zon; hid] Yaxshi hid, xushbo'y; umuman hid. Har bir gulning o'z ifori bor. Gazetadan. Qarqunoq parvozda yaproqdek yengil, Go'yoki oldinda qish emas, bahor. Bog'larda azaliy nafis bir ifor.. A. Muxtor.

IGNA - 1 Bir tomoni nayzasimon, ikkinchi tomoni teshik bo'lib, teshigidan ip o'tkazib, narsa tikishga mo'ljallangan ingichka metall asbob. Mashina igna. Tepchik igna. Qaviq igna. Ignaga ip o'tkazmoq. 2 Turli asboblarning ignasimon qismi. Patefon ignasi. Primus ignasi. 3 - tib. Tibbiy texnikada: ingichka sim yoki uchi o'tkir naycha ko'rinishidagi sanchiluvchi yoki sanchiluvchi-kesuvchi asboblarning umumiy nomi. 1982 yil sentyabr oyining oxirlarida igna bilan davolovchi olim va shifokorlarning butunittifoq anjumani bo'lib o'tdi. «Fan va turmush». 4 Ba'zi o'simlik va jonivorlarning ignasimon a'zosi, nayzasi, tikani. Daraxt ignasi. Kirpi ignasi Igna bilan quduq qazimoq - Qiyin, mayda, mashaqqatli va uzoq muddatli ishni qunt, bardosh, matonat bilan bajarmoq. Ilm (olish) – igna bilan quduq qazish bilan baravar. Igna sanchmoq Og'ir botadigan gap qotmoq, qattiq tegadigan gap gapirmoq. Igna teshigidan o'tadigan Chaqqon, abjir. Razvedkaga igna teshigidan o'tadigan epchil.. kishilar kerak. Shuhrat, Shinelli yillar. Igna ustida o'tirmoq Juda betoqat, bezovta va azobda bo'lmoq. U - [Odiljon] igna ustida o'tirganday, juda betoqat edi, dam-badam tomog'ini qirib yo'talib, soatiga qarardi. R. Rahmonov, Qo'shnilar. Ignaday narsani tuyaday qilmoq Kichik narsani katta qilib ko'rsatmoq, mubolag'a qilmoq, orttirib, bo'rttirib yubormoq. Qo'ziboyning.. ignaday narsani tuyaday qilib gapirish odati bor. H. Nazir, Ko'korol chiroqlari. Ignadek sanchilmoq Qattiq botmoq (gap xaqida). Bekmurodga cholning deganlari go'yo ignadek sanchildi. I. O'ktamov, Izza. Ignaning uchiday Juda kichik; zig'ircha, jichcha. -Hye-hye-hye, – ellikboshi kulib, ko'zlarini artdi, – ignaning uchiday yolg'oni yo'q, quling bo'lay, boyvachcha. Oybek, Tanlangan asarlar. Biroq mening gunohim ignaning uchiday bo'lsa, sizlarning aybingiz tuyaday. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli.

ILDIZ - 1 O'simlikning yerdan suv va o'g'it moddalar olib beradigan yer osti qismi; tomir. Ildizdan ko'kargan daraxt. Qayrag'och, teraklarning ildizi yer bag'riga qattiq singgan. Oybek, Tanlangan asarlar. Daraxtning bo'yi qancha cho'zilsa, ildizi ham shuncha chuqur ketishi kerak. E. Usmonov, Yolqin. 2 Tish, soch, tirnoq kabilarning teri yoki et orasida joylashgan qismi, tomiri. Tishning ildizi. Kampirning bir tutam oppoq sochi ildizi bilan yulib olingan. «Fan va turmush». 3 - ko'chma Asos, negiz, manba. ..qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o'tmishimizdagi boy an'analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etmog'imiz kerak. Gazetadan. ..shubha-xavotirlarning ildizlarini qidirishga majbur etadi. Gazetadan Ildiz otmoq (yoki olmoq, yoymoq) - 1) ildizi har tomonga o'sib, baquvvat tortmoq (o'simlik haqida); 2) - ko'chma avj olmoq, rivojlanmoq; keng tarqalmoq, odatga aylanmoq. Bu hol hamma yoqqa ildiz yoygan. Oliy o'quv yurtlarida esa ota-onaning mansabiga, hamyoniga qarab o'qishga qabul qilish hollari ildiz otib ketgan edi. «Mushtum». Endi bilsam, eh-ha, boshimizdagi sho'r juda chuqur ildiz otib ketgan ekan. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.; 3) muayyan maskanga joylashib, o'rganib, shu yerda uy-joyli, bola-chaqali bo'lib yashab ketmoq. Bu qishloq suvini bir ichgan odam, tamom, shu yerda.. ildiz otib ketmay iloji yo'q. F. Nasriddinov, Oltin odamlar. Ildiz quvmoq - 1) tomirini, kelib chiqish manbaini axtarmoq; 2) nasldan naslga o'tmoq, suyak surmoq (odat-qiliq, kasallik hakida). Ildizi baquvvat (yoki mahkam) - 1) ildizi yaxshi rivojlangan; 2) - ko'chma kuchli qo'llab-quvvatlovchilarga ega, mavqyei zo'r. Poshshaxon savdo sohasida ishlaydigan ayrim ildizi mahkam kishilardan tanish-bilish orttirdi. D. Nuriy, Osmon ustuni. Ildiziga bolta urmoq Hayot asosini yo'q qilmoq. U - [Yo'lchi] zulm ildiziga bolta urdi. Inshoollo, zulm daraxti quriydi. Oybek, Tanlangan asarlar. Eskicha to'ylar, isrofgarchilik ayrim paytlarda oila ildiziga bolta uruvchi sarqit ekan.. Gazetadan. Ildizini quritmoq (yoki qirqmoq) Tag-tubi bilan yo'q qilmoq. Majdiddin razolatining fosh etilishi, shubhasiz, katta ish bo'ldi. Lekin uning ildizlari hali qirqilgan emas. Oybek, Navoiy. La'nati jaholatning qon tomirlarimizda, yurak-bag'rimizda zahar sochib yotgan manfur ildizlari qirqiladigan yorug' kunlar ham kelarmikin M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. O'q ildiz, o'qildiz yerga to'g'ri (tik) yo'naluvchi yo'g'on (baquvvat) ildiz. 4 - mat. Ma'lum bir darajaga ko'tarilganda, o'z-o'ziga ko'paytirilganda, berilgan sonni hosil qiladigan son; radikal. To'qqizning kvadrat ildizi – uch. Ildizini topmoq.

ILGARI - 1 O'tgan vaqtlar(da), hozirgi vaqtdan oldin; burun. Shaharda ilgari ko'nkani ot surgar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ilgari juda qulay bo'lib ko'ringan narsa, endi atroflicha o'ylaganda, hazilakam emasligi ravshanlashdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Urganch shahriga ilgari faqat tuya karvonlari bilan borilar edi. Gazetadan. 2 Birinchi navbatda; oldin, avval. Qo'rqoq ilgari musht ko'taradi. Maqol. Ashirbek ilgari, Vafobek keyin, Oqlabdi qirq yigit bergan tuzimni. «Yusuf va Ahmad». 3 Oldingi o'rinda; oldin(da). Ketayotir Oypari hamma qizdan ilgari. «Folklor». Hudaychi Azizbekdan ilgariroqda qo'riqchilarni ogohlantirib borar.. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 4 Olg'a tomon; ilgariga, old tomonga. O'lgan, yarador bo'lganlarga qaramay, qo'zg'olonchilar katta suron bilan ilgari otilib, toshbo'ronni kuchaytirdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Qudrat bilan G'ulomjon ham bir necha odim ilgari yurdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Qo'rg'on ustida yasov tortgan qahramonlar qo'l bog'lab, ikki bukilgansimon ta'zim bilan Azizbekni ilgariga o'tkaza boshladilar. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 5 - ko'm. vzf. Narsa, hodisaning o'zi bog'lanib kelgan so'z, so'z birikmasi bildirgan vaqt, xatti-harakat va sh. k. dan oldinga oidligini (shunday munosabatni) bildiradi. To'ydan ilgari nog'ora chalmoq. Hammadan ilgari eshitdim. Amirga inqiyod etishdan ilgari shu to'g'rida javob bersangiz. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Bundan bir necha soat ilgari qayg'udan boshqa ovqatni tanimagan bu ikki yor endi sevinib, ishtaha bilan yeya boshladilar. Oybek, Tanlangan asarlar Ilgari bosmoq - Yaxshi tomonga o'zgarmoq, yurishib ketmoq. Ishi o'rin oldi ilgari bosib, Yo'lim bo'ldi, dedi ko'ngli o'sib. «Bahrom va Gulandom». Ilgari kuni Bugundan ikki kun oldingi kun. Ilgari kuni kechasi chopar kelgandan boshlab kecha kechasi hokimning ko'nglini olguncha o'zini qilko'prik ustida sezgan.. mingboshi, mana, endigina erkin nafas oldi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Ilgari surmoq Yangi fikr-mulohaza bildirmoq, uni kun tartibiga qo'ymoq. Abulvafo.. Xurosonda tavallud etganlar.. hisobu handasa sohalarida yangi ilmiy masalalarni ilgari surdilar va talay risolalar yaratdilar. Mirmuhsin, Me'mor. Biz ilgari surayotgan taxminlar fandagi ilmiy farazlardek gap. S. Karomatov, Oltin qum.

ILIQ-ISSIQ - 1 Uncha issiq ham emas, sovuq ham emas, bir oz issiq. Erta bahorning iliq-issiq kunlari boshlandi. S. Ahmad, Hukm. 2 - ko'chma - ayn. iliq 2. Hayajondan, bedorlikdan madori qurigan ayolni yupatadigan yumshoq muomala, iliq-issiq so'z kerak edi. A. Muxtor, Opa singillar Iliq-issig'ida - Vaqti g'animatda; o'z vaqtidan o'tkazmay, fursatni qo'ldan bermay.

IMKON - [a. • – mumkinlik; qodirlik; qudrat] 1 Biror ish, maqsad, talab va sh.k. ni amalga oshirish, yuzaga chiqarish, bajarish uchun zarur yoki qulay shart-sharoit; imkoniyat. Elmurod.. Ergashni qidirsa, co'pab surishtirsa topardi, ammo bunga imkon qani P. Tursun, O'qituvchi. Hozir to'ppa-to'g'pu jo'nash uchun hyech qanday imkon yo'q. Gulnor horigan, kiyimi yo'q. Oybek, Qutlug' qon. 2 Chora-iloj, mumkinchilik. Izlagan imkon topadi. Gazetadan. ..hozir bilay-chi, balki telefonni tuzatish imkoni bordir. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli.

INTeRNeT - [ingl. Internet < inter.. + ingl. net – to'r, o'rgimchak to'ri: umumjahon tarmog'i] Umumjahon kompyuter tarmog'i; butun jahon bo'yicha tarqalgan va telefon hamda optik-tolali liniyalar, modemlar va b. bilan o'zaro bog'langan, har qanday axborotni o'zaro almasha oladigan katta miqdordagi kompyuterlar majmui.

IRMOQ - 1 Birlashib, katta daryo hosil qiluvchi har bir ayrim kichik daryo. Sirdaryo irmoqlari. Yolgiz oqqan irmoq ham foyda keltiradi, qizim, axir, oqib-oqib, daryoga qo'shiladi-ku! Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. G'ayratlar paxta terayotgan yerlarning oxirida Zarafshon daryosining bir irmog'i – Qoradaryo o'tadi. M. Hazratqulov, Jur'at. 2 Umuman, daryocha, kichik daryo. Bu vodiyning quyoshi ham bizniki, Baxmal qiru zumrad irmoqlari ham. F. G'ulom. ..Muzliklar ostidan chiqayotgan suv kichik irmoq hosil etib oqardi. S. Karomatov, Oltin qum.

ISMALOQ - Sho'radoshlar oilasiga mansub, bo'yi 10–60 sm bo'ladigan, yosh (yangi chiqqan) vaqtida bargi ovqatga (mas., somsaga) solinadigan o'simlik, ko'kat, o't. Ismaloq somsa. Ismaloqning mayin bargi tarkibida ham bir talay vitaminlar bor. Gazetadan.

ISTIROHATGOH - Dam olib, hordiq chiqaradigan joy. Goh odamlar.. velosipedga minib, shahardan tashqaridagi istirohatgoh – buloq bo'yiga jo'naydi. A. Qahhor, Sarob.

IZ - 1 Biror narsa sathida (yuzasida) boshqa narsaning tegishi, bosilishi va sh. k. natijasida undan qolgan, uni bildiruvchi aksi. Barmoq izi. Oyoq izi. G'ildirak izi. Bu yerda giyoh ham qolmabdi. Faqat mol tuyoqlarining tartibsiz izlari ko'rinadi. I. Rahim, Chin muhabbat. - [Sodiq:] Bo'ynidan bo'g'ilgan. - [Nodir:] Panja izlari bor. N. Safarov, Hayot maktabi. Tunda qalin yoqqan qor izlarni berkitishga ulgurgan edi. Gazetadan. 2 Biror narsadan yoki kimsadan qolgan asar, belgi. Hamma yoqda dahshatli zilzila izlari ko'rinadi: yiqilgan uylar, urilmagan devorlar, vayrona jinko'chalar.. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. -Samarqandda har qadamda asrlarning izi bor, – dedi Ahrorov. Oybek, O. v. shabadalar. Qotillar murdaning shag'al tagida qolib ketib, umrbod izi yo'qolishini mo'ljallagandilar. Gazetadan. Rahim Saidov surishtirishga qaror qildi.. Balki izi chiqib qolar. O'. Umarbekov, Yoz yomg'iri. 3 - ko'chma Biror narsaning (uni ifodalovchi) kichik bir aksi; nishonasi. Yuzida eski go'zallikning izlari hali saqlangan qirq yoshli xotin mehribonlik bilan qiziga qaradi. Oybek, Tanlangan asarlar. ..yuzlarida tabassum izlari ko'rina boshladi-yu, bir zumda tarqalib ketdi. Oydin, Hikoyalar. 4 Ma'lum yo'nalishdagi harakat (yurish) tufayli yer sathida qoladigan uzun iz, yo'l. U, o'ng tomonga qiyshaygancha ingrab, tepalikka ko'tarilayotgan mashina izidan odimlab ketdi. S. Karomatov, Oltin qum. Soylik daryoning bahorgi toshqin vaqtidagi izi bo'lib, «Kichik daryo» nomini olgan, kichik daryo paydo bo'lganda, haligi to'qay orolga aylanar ekan. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 5 Bosib o'tilgan (o'tilayotgan yoki kelinadigan) tomon, yo'l. Poezdning qorasi o'chguncha, mo'ltirab qarab turdim, keyin yig'lab-yig'lab, izimga qaytdim. S. Siyoev, Yorug'lik. Izingda termilib qoldi keksa chol, Ko'zda tavajjuhi, duosi tilda. A. Oripov, Yillar armoni. Ko'zim izingga, qulog'im tovushingga zor bo'lib o'tiribman. Oybek, O. v. shabadalar. 6 Ish-harakat, faoliyatdagi yo'l, yo'nalish. Men ham siz o'sha tasvirini qilgan tabarruk zotlar izidan boryapman. K. Yashin, Hamza. Bu uyda ikki xotin olish bir rasm bo'lib qolgan ekan. Erim otasi, akasi izidan ketib, ustimga xotin olsa-ya.. Oybek, Tanlangan asarlar. 7 Tramvay, poezd va sh. k. g'ildiraklari ostiga (yurish uchun) yotqiziladigan maxsus qurilma. ..bu yigitlar olomonning oldiga tushib, temir yo'lni bosdilar va bir soatda bir necha chaqirim temir yo'lning iz va shpallarini buzib tashladilar. S. Ayniy, Qullar Iz olmoq - Izni belgilamoq, topmoq. Poshsholikda iz oladigan izchilarni shaharning to'rt tarafiga jo'natdi. «Nurali». Iz quvmoq - 1) izidan (orqasidan) ta'qib qilmoq, iziga tushmoq. Suvonjon bir qadam ham chetga chiqmasdan, jilg'aning og'zigacha iz quvib bordi. S. Anorboev, Oqsoy; 2) topish, aniqlash harakatida bo'lmoq. Izga tushmoq - 1) o'z yo'liga tushmoq (daryo haqida); 2) to'g'ri, maqbul yo'l (holat) kasb etmoq, tartibga tushmoq (ish, faoliyat haqida). Sherbek qidirgan narsasini Toshkentdan topib kelgan, bu yerdagi ishlari izga tushib ketgan bir payt edi. S. Anorboev, Oqsoy. Izdan chiqmoq - 1) yo'lidan (izidan) chetga chiqmoq. Tramvay izdan chiqibdi; 2) tartibli yo'li buzilmoq, ish, faoliyati yomon tomonga o'zgarmoq. Mehnat intizomi izdan chiqqan, hamma tarmoqda boshboshdoqlik, egasizlik hukm suryapti. «Mushtum». Ko'zbo'yamachilik va xushomadgo'ylik yo'liga o'tib olib, qancha rahbarlar izdan chiqmadi, jamiyatga qancha zarar keltirmadi. E. Yusupov, Istiqlol yo'lida. Iziga tushmoq - 1) - ayn. izga tushmoq Keyin hayot yana o'z iziga tushib ketadi. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa; 2) ta'qib qilmoq, ta'qibida bo'lmoq. - [Saodat:] Uying kuygur mirshablar izingga tushib quvladimi Oybek, Qutlug' qon; 3) bir yomon ish qilish yo'liga tushmoq; payiga tushmoq. - [Navoiy:] Ko'rinib turibdiki, raqiblar izimga tushib, menga chuqur qazimoqdalar. M. Osim, Ajdodlarimiz qissasi. Iziga qaytmoq - 1) tezda kelgan yo'liga (tomoniga, joyiga) qaytmoq. Borgin-u izingga qayt; 2) asl, avvalgi holiga o'tmoq (tushmoq). Ishlar yana iziga qaytdi.

IZG'IRIN - Achchiq sovuqli bo'ralagan shamol; izg'iriq. Tog' tomondan qor izg'irini esmoqda. P. Tursun, O'qituvchi. Boyagina bir nav yog'ib turgan qor endi dala yoqdan esayotgan achchiq izg'irin bilan bo'ralab urib berdi. H. G'ulom, Mash'al.

JAHON – [f. – dunyo, olam] – 1). yer yuzi va undagi butun borliq; dunyo, olam. Butun jahon. Kanal, qirq yildirki, jahonni hayratga solib keladi. «O'zbekiston qo'riqlari». Odam odamga do'st-o'rtoq bo'lib qoldi. Jahon tarixida yangi davr boshlandi. N. Safarov, Olovli izlar. Bu jahonda bunday dilbar bo'larmi, Jamolini ko'rgan omon qolarmi «Murodxon». 2). poet. Dunyodagi hamma xalqlar, butun insoniyat. Sen hayqirding, jahon hayqirdi– Yigit-qizlar intiqom uchun. Otalar va onalar o'zni Chog'ladilar sharaf, shon uchun. G'ayratiy. 3). Jahon (xotin-qizlar ismi).

JAJJI – Kichkina, kichik; mo'jazgina. Bosh vazir olislarda shunday miltirab turgan jajji yulduzlarga qarab, bir nafas jim bo'lib qoldi. S. Siyoev, Avaz. Gitaning malla sochli jajji bolasi ham bu gaplarga tushunayotgandek, qariyaning qorayib qotgan barmoqlariga tikilardi. A. Muxtor, Bo'ronlarda bordek halovat.

JAMIKI – Barcha, hamma, butun. Jamiki jonivor bahorning fayzu nash'asidan bahramand. M. Jo'ra, Iztirob. – esk.i shaharning jamiki xotin-xalaji tayog'u otashkurak ko'tarib, mana shu yerga keldik. A. Muxtor, Opa-singillar.

JANJALKASh – Mojaroni, janjalni yaxshi ko'radigan, bo'lar-bo'lmasga nizo chiqaradigan. Janjalkash odam. To'lqin Muhiddinov yaqingacha sho'x, qo'rsroq, janjalkash yigitlardan edi. Gazetadan. Siz bilan g'alati sharoitda tanishdik, bir janjalkash ekan, deb o'ylagan bo'lsangiz kerak A. Muxtor, Tug'ilish.

JARANGLAMOQ – 1). Metalldan chiqadigan singari baland ovoz chiqarmoq. Tokchadagi chinnilar jaranglab ketdi. Lekin zum o'tmay yana rubob jarangladi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. To'xtaxonning qo'ng'iroqday jaranglagan ovozi qizlarning kulgisi ichida alohida eshitilib turar edi. Sh. Rashidov, G'oliblar. 2). ko'chma Yangramoq, baralla eshitilmoq. Mening ona tilim, jon o'zbek tilim, Katta oilada yangra, jarangla. Gazetadan. Bu qo'shiq goho avj pardalarda, goho pastroq ohanglarda jaranglab turadi. Gazetadan. Quloqlari jaranglamoq Quloqlariga jaranglagan ovoz eshitilayotgandek tuyulmoq (kuchli hayajon chog'ida). Yo'lchining yuragi qattiq urib, quloqlari jarangladi, taraddud ichida to'xtadi, lekin orqasiga qaramadi. Oybek, Tanlangan asarlar.

JAR II – [a. – baland ovoz bilan, ochiq e'lon qilish]– jar solmoq – 1).) jarchi qo'yib, hammaga xabar bermoq, e'lon qilmoq. Erta bilan Xo'jaorif bozorida bir jarchi yuqoridagi mazmunda jar solmoqda edi. S. – ayn.iy, Qullar. To'da pastga siljidi. Bakovul jar soldi. T. Murod, Ot kishnagan oqshom; 2) ko'chma ovoza qilmoq, gap tarqatmoq, hammaga bildirmoq. Guzarda gap kutib yotgan Mirvali bangiga o'xshash «dostonchilar» mulla Obidning qo'lida ko'rilgan ketmon haqida Tiktepa qishlog'iga jar solib yubordilar. A. Qodiriy, Obid ketmon.

JAVDIRAMOQ – Najot izlab, iltijo bilan qaramoq, termilmoq. Poshsha kampir o'g'lining javdiragan nigohiga dosh berolmadi– ko'z yoshlarini artib, boshini quyi soldi. N. Qilichev, Ustun. Bolalarning javdiragan ko'zlari otada. Ota esa nima qilarini bilmay garang. P. Tursun, O'qituvchi.

JAVOHIR – [a. • – «javhar» s.ning ko'pl. shakli] – 1). q. gavhar. Qutichaning tagida kaptarning tuxumidek keladigan va kapalak rangidek nafis tovlangan ajib bir javohir yarqirab yotardi. O. Yoqubov, Ko'hna dunyo. 2). ko'chma Qimmatbaho boylik. U biladi– ekkani chigit emas, javohir. Uyg'un. Sharq xalqlari musiqa merosi juda qadim tarixga ega, bu meros bebaho javohirlarni o'ziga jamg'argandir. Gazetadan.

JAG'JAG' – Krestgullilarga mansub, mayda oq gulli va xaltacha shaklida qo'zoqli bir xil o't. Jag'jag'ni tog'lik aholi ko'pincha ochambiti deb ham atashadi. Gazetadan. Ariqlar bo'yida o'tlar ko'karib, chuchmomalar gullabdi, qizchalar, ukam tengi bolalar to'p-to'p bo'lib jag'jag', otquloq uzishyapti, ko'k beda terishyapti. X. To'xtaboev, Besh bolali yigitcha.

JAZIRAMA – 1). sft. Juda issiq, kuydiradigan darajada. Jazirama oftob. Iyun oxirlamay, jazirama kunlar boshlandi. Sh. Rashidov, G'oliblar. Yozning jazirama issig'i yeru ko'kni qizdiradi. R. Fayziy, Ona. 2). ot Juda issiq, oftobi kuydiradigan joy.

JOIZ – [a. – ruxsat berilgan, mumkin] Ruxsat etilgan, ijozat berilgan, yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan. Demak, bunday hollarda arxaik so'zlarni ishlatish joizdir. «O'TA». Ilmni Chin-Mochinga borib o'rgansang ham joizdir, deganlar rasuli xudo. M. Osim, Ibn Sino qissasi. Agar ta'bir joiz bo'lsa Agar mumkin bo'lsa. Agar ta'bir joiz bo'lsa, Abdulhaq Abdullaevni zamonamiz Behzodi deyish mumkin. «Sharq yulduzi».

JONIVOR – [f. – joni bor, tirik] – 1). Tabiatdagi hamma jonli narsalar; jon egasi; mavjudot (o'simlikdan tashqari). -Xudoyi taolo insonni hamma jonivorlardan azizu mukarram etib yaratdi, – dedi Me'mor o'rtadagi sukutni yo'qotib. Mirmuhsin, Me'mor. Qishloqda birorta qimir etgan jonivor ko'rinmaydi. T. Rustamov, Mangu jasorat. 2). Narsa, o'simlik, hayvon va sh. k. ga nisbatan erkalash ma'nosida yoki «bechora», «boyoqish», «sho'rlik» kabi ma'nolarda ishlatiladi. Ot sag'risidan loyga – bot.gan, jonivor bor kuchi bilan pishqirib, oldinga intiladi. Oydin, Fonar tagida. Ishkom chetida bir shaftoli bor ekan, jonivor, mevasini ko'tarolmay, shoxlari yerga qayrilib yotibdi. P. Tursun, O'qituvchi. Og'– ayn.i, bu osh degan jonivor kuyib ketmadimi! Sh. Rashidov, G'oliblar. 3). ko'chma Hayvon, maxluq. -Qori Ibod deganing ahmoq bir jonivor ekan, – dedi Qurbon devona. S. – ayn.iy, Jallodlar. -Ammo otangni ham shu jonivorlar orasiga qo'shib o'ltirishing qisqaligingdir! – dedi – [Hoji]. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Ot dam olsin, o'rniga sizni qo'shamiz. Siz undan ko'ra aqlliroq jonivorsiz. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

JO'ShQIN – 1). Mavj urgan, mavjlangan; sho'x. Ey telba, hovliqma, ey jo'shqin daryo, Yastandi yo'lingda poyonsiz sahro. G'ayratiy. 2). ko'chma Jo'sh urgan, q– ayn.oq, otashin; hayajonli. Usmonov ehtiros bilan jo'shqin so'zlardi. Nazarmat, Jo'rlar baland sayraydi. Xolmurod uning jo'shqin ovozini eshitdi. P. Tursun, O'qituvchi.

KAPTAR - [f. ] Rang-barang tusli va turli katta-kichiklikdagi xonaki yoki yovvoyi qushlarning umumiy nomi. Oq kap - tar. Ko'k kap - tar. Chinni kap - tar. Gov kap - tar. Yana qanday deng, eng o'yinchi, serparvoz kaptarlarimdan ajraldim. A. Qodiriy, Obid ketmon. Tinchlik kaptari Tinchlik timsoli bo'lmish oq kap - tar. Qudratimiz, shonimiz darakchilari, Tinchligimiz timsoli kaptar yotibdi. Yo. Mirzo, O'g'il mehri.

KAFT - [a. – qo'l kafti; panja; qo'l] 1 Qo'lning bilak uchidan barmoqlargacha bo'lgan ichki va oyoq panjasining ostki yaxlit qismi. - [Tojiboy] Kaftiga ikki chimdim nos tashladi-da, og'zini osmonga qilib turib chekdi. P. Tursun, O'qituvchi. 2 Qo'lning bilak uchidan barmoqlarning oxirigacha bo'lgan qismi; panja, shapalo - q. Me'mor ikki kaftini yozib, yurt qatori o'ziga ham yaxshiliklar tilab, duo o'qib, yuziga fotiha tortdi. Mirmuhsin, Me'mor. Polvonning rapidadek keng kaftlaridan chiqqan qars-chapak ko'p kishilarning diqqatini jalb etdi. Oybek, Quyosh qoraymas. Bir kaft Kaftga sig'arlik, ozgina; bir siqim (un, don va sh. k. haqida). To'ydan shu bolaga atab bir kaft shirinlik ham keltirmabsan. Oybek, Tanlangan asarlar. ..bir kaft don-dun ekishga ham qurbim yetmadi.. Sh. Toshmatov, Erk qushi. Kaftda ko'tarmoq E'zoz-ikrom bilan munosabatda bo'lmoq, nihoyatda qadrlamoq. Askar bolalarni kaftimizda ko'tarsak arziydi. Oybek, O. v. shabadalar. Sizni yumalatarmidim, ayayman. Faqat kaftimda ko'taraman. S. Anorboev, Oqsoy. Terim mashinasini kaftimizda ko'taradigan vaqt keldi. H. Nuriy.

KAMALAK - 1 Qattiq yog'ochning bir uchidan ikkinchi uchiga ip tortib egib, yarim doira shaklida yasalgan, nayza-o'q solib otiladigan qadimiy ov va jang quroli; yoy, kamon. Afandi yelkasiga kamalakni osib.. uzoq bir ko'lga g'oz ovlagani ketdi. «Latifalar». Ermana polvon kamalagidan devga qarab o'q uzibdi. «Oltin beshik». Kamalak bo'lmoq Kamalak shaklini olmoq, egilmoq. Qoshlar uchadi, ko'zlar kuladi, goh chap qo'l orqa belga o'tib, o'ng qo'l qosh ustida kamalak bo'ladi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Kamalak qilmoq Kamalakka o'xshatib egmoq. Rais.. bir qo'lini orqasiga qo'yib, ikkinchi qo'lini boshi uzra kamalak qilib, ikki-uch yelka qoqdi-da, shunday yo'g'on gavdali bo'lishiga qaramasdan, bedanaday yo'rg'aladi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 2 Quyosh nurining yomg'ir, favvora tomchilarida sinishi natijasida havoda turli rangda yarim doira shaklida ko'rinadigan yo'l; yoy. Daraxtlarning orqasida qizil, ko'k, pushti va zangor chiziqlar bilan tovlanib turgan kamalak ko'rindi. I. Rahim, Ixlos.

KAMAR I - [f. – bel; belbog'] 1 Kiyim ustidan belga bog'lanadigan, odatda ko'ndan qilinadigan, to'qali enli tasma; qayish. Soldatcha kamar. Kamar bog'lamoq. Mingboshi kimxob to'nining chap barini qayirib, boshmaldog'ini kumush kamarga o'tkazdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. - [Piyoda askarlar] Bellarini qayish kamar bilan bog'ladilar. S. Ayniy, Esdaliklar. Pochchaev o'rnidan turib, serbar kamarini tuzatdi-da, tomoq qirib, o'zidan xabar berdi. A. Muxtor, Tug'ilish. 2 Shim, yubka kabilarning (tushib ketmasligi uchun) tepasidan o'tkazib bog'lanadigan (taqiladigan), mato yoki charmdan tayyorlanadigan bog', tasma. 3 ko'chma - esk. kt. - ayn. bel I - 1, 2. Xizmat kamarini bog'lamoq kt. Sidqidildan berilib xizmat qilmoq. Himmat kamarini bog'lamoq kt. Saxiylik qilmoq, himmat ishiga otlanmoq. Boyvachcha, ota orzusiga himmat kamarini bog'layvering. Oybek, Tanlangan asarlar.

KAMAR II - 1 Suv qirg'og'ida, jar chetida, tepalik yoki tog' yonbag'rida yuvilish, o'pirilish va sh. k. natijasida hosil bo'lgan g'orsimon o'yiq joy, yo'l. Akam bilan Tog'kamarga tushib chiqdik. O'sha kamar ichi keng- yuz bosh qo'y soyalashi mumkin. Sh. Xolmirzaev, Og'ir tosh ko'chsa. Qirning o'rkachi narigi chetda yuksalgan tog'ning beliga yetib tugar, undan, tog' bag'rini kesgandek bo'lib, kamar ketgan edi. Sh. Xolmirzaev, Qil ko'prik. 2 Daryo, ariq kabi oqar suvlarda uning aylanib oqadigan joyi, aylanma harakatli chuqur joyi. Suvonjon tol tagidagi kamarga sho'ng'ib kirib ketardi-da, anchadan keyin baliq bilan chiqib kelardi. S. Anorboev, Oqsoy. Po'latjon so'l oyog'i bilan suvni shaloplatib, kamardan chiqishga urinar edi. S. Ahmad, Qadrdon dalalar. 3 anat. Umurtqali hayvon va odamning ayrim bo'g'inlarida, o'zaro tutash ikki suyakning birida bo'ladigan yarimshar shaklidagi o'yiq joy, ko'z. yelka (qo'l) kamari.

KAMBAG'AL - [f.+a. – qashshoq, yo'qsil] 1 Muhtojlikda yashovchi, tirikchilik uchun kerakli narsasi yetarli bo'lmagan; qashshoq, faqir, bechora. Kambag'al dehqon. Kambag'al oila. Kambag'al yigit endi yorug'da hamma otlarni ayrim-ayrim ko'zdan kechirdi. Oybek, Tanlangan asarlar. O'quvchilarning qariyb hammasi kambag'allarning bolalari bo'lgani uchun, G'ulomjon ota-onalar bilan maslahatlashib, ularga har kun issiq ovqat qildirib berib turdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 2 yetarli bo'lmagan; kam, yetishmaydigan. Suvga kambag'al yer. So'zga kambag'al odam. 3 ko'chma - s. t. Mushkul yoki ayanchli ahvolga tushib qolgan kishi; sho'rlik, boyoqish, bechora. Yo'lchi qachon kelar ekan, kelganda ham nima qilardi, bo'zbola, kambag'al. Oybek, Tanlangan asarlar.

KAMOL - [a. – to'liqlik, yetuklik, mukammallik] 1 Har jihatdan to'kislik; mukammallik, yetuklik. Kamtarga – kamol, manmanga – zavol. Maqol. yetimlik ayb emas, inson uchun fazlu kamol lozim. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Bular ikkalasiyam kamtarlik kamol keltirishini bilishadi. S. Karomatov, So'nggi barxan. ..dunyoviy ilmga oshna etadigan maktablar ochib, farzandlarimizning kamolini tilasak. S. Siyoev, Avaz. Kamol top(ing) yoki kamolga yet(ing) Mamnunlikni va muvaffaqiyat, kamolga erishish tilagini bildiradi. Kamol top, uka! Ko'nglingga kelmasin-u, Bo'tavoy, aql yoshda emas, boshda, degan odam bilib aytgan. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. -Kamol toping! – dedi Hasan so'fi xursand bo'lib. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Kamol topmoq yetuklik darajasiga erishmoq, kamolga erishmoq. Kamol topar odamzod, o'ylagani haq bo'lsa. T. Sulaymon. Garchand sochga qo'ndi bemahal qirov, Chiroying, irodang topoldi kamol. Zulfiya. 2 Kamol (erkaklar ismi).

KAMON - [f. – yoy, kamalak; ravoq] 1 - ayn. kamalak - 1. Afandi darrov kamondan - [kiyikka] o'q uzgan edi, o'q xato ketdi. «Latifalar». Mahalliy aholi bu hayvon va parrandalarni kamon, sopqon va boshqa vositalar bilan ovlagan. «Fan va turmush». 2 Kavkaz, Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida g'ijjakning nomi. G'ani aka kamonni oldi-da, g'iyqillatib chala ketdi. Sh. Xolmirzaev, Bodom qishda gulladi. 3 G'ijjak, skripka kabi cholg'u asboblarini chalish uchun ishlatiladigan, bir uchidan ikkinchisiga qil tutami tortilgan tayoqcha; kamoncha. Salohov cholg'uchilarga qaradi; faqat g'ijjakchigina kamon tortar.. karnaychi esa bir chetda mudrab o'tirar edi. S. Ahmad, Muzikali voqyea. 4 poet. Kamalakka o'xshash, egilgan, qayrilma (qosh va qomat haqida). Ismi jismiga xo'p mos, Nomi uning Jinasta. Anor yuzli, qora soch, Kamon qoshlar payvasta. G'ayratiy. Doro kamon qoshlarini chimirib, baland ovoz bilan- -Hay odam, o'zing kimsan – deb so'radi. M. Osim, Karvon yo'llarida. Ohim o'qig'a qadim kamondir, Bu o'qni nishonidur Surayyo. Nodira.

KAMTAR - [f. – ozroq, kamroq; siyrakroq] Maqtanishni istamaydigan, o'zini boshqalardan past oladigan, mag'rurlanmaydigan. Kamtar odam. Kamtarga – kamol, manmanga – zavol. Maqol. Haqiqatda u - [Ahmad Mahmud] juda kamtar bo'lib, savodsiz, oddiy odamlar bilan ulfatchilik qiladi. S. Ayniy, Esdaliklar. Kamtar bo'ling, mag'rur bo'lmang, kekkaymang, Bir kun xijolatdan siz qilmang attang. Habibiy.

KeLAJAK - 1 sft. Hozirgi paytdan keyin keladigan, kelgusidagi. Kelajak avlod. Yo'lchi uning - [Gulnorning] so'zlarini tinglarkan, kelajak umri, orzulari, umid va xayollari bir parcha dog'siz, tutash nur ichida ko'rinib ketdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Go'zalim, baxtimiz oldinda, Kelajak kunlarga nazar sol. T. To'la. Samimiylik qizlarning kelajak hayotlarida eng zarur fazilatdir. «Saodat». 2 ot Hozirgi paytdan keyin keladigan zamon, davr; kelgusi. Kim haqligini kelajak ko'rsatadi. U maktabda hamma fanlardan «a'lo» olib o'qir, har fanning o'z fazilati borligini bilar, lekin kelajakda o'zini qaysi biriga bag'ishlashni bilmasdi. P. Qodirov, Uch ildiz. O'tmishu kelajak bir zum yonma-yon, Gohi past, goh baland bo'lib suringay. A. Oripov, Yillar armoni. Kim moziydan o'girarkan yuz, Yuz o'girar undan kelajak. X. Davron. 3 Kelgusidagi hayot, taqdir, istiqbol. Shaharning kelajagi. - [Gulnor] Ilgari ham ba'zan o'z kelajagini o'ylagan vaqtlarda, baxtli hayot manzarasida Yo'lchining onasini ham ko'rar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Sherobod shahri yil sayin barq urib rivojlanmoqda. Uning kelajagi porlo - q. «Fan va turmush». O'rtoq Ahmedov bu qishloqning tarixini, keyingi bir yil ichida qilingan ishlarni, «Qo'shchinor»ning kelajagini gapirib berdi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 4 Kelgusi, istiqbolning ramzi; istiqbolni belgilovchi shaxs yoki narsa. Yoshlar – kelajagimiz. Turli sohalardan badiiy ijodga otlanib kirib kelayotgan yosh talantlar adabiyotimizning kelajagidir. Gazetadan.

KeLIShMOQ - 1 Kelmoq fl. birg. n. Ular ovdan kecha kelishdi. Odamlar poygada yutib chiqqan chavandozga ergashganday ketimizdan kelishar, bir-birlariga gap ma'qullashardi. M. Mansurov, Yombi. 2 O'zaro maslahatlashib, ma'lum bir fikrga (xulosa, bitim yoki qarorga) kelmoq. Molning narxini kelishib qo'ymoq. Shartlashuvchi tomonlar o'zaro kelishdilar. Bashirjon birpasda shuncha rejani xayolan tuzib chiqqach, sangtarosh bilan kelishib, qo'l tashlashdi. N. Aminov, Suvarak. Davlatimiz biron katta ishga qo'l urar ekan, oldindan otaxonlar bilan kelishadi. «Fan va turmush». 3 Munosib tushmoq; yarashmoq. Bu gaplar ayniqsa siz bilan menga kelishmasa ham, azbaroyi meni tashlab qo'yganingizdan aytdim. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Hamma joyi xo'p kelishgan o'ziga, Ishoninglar menday podsho so'ziga. «Gulnorpari». 4 Ayrim so'zlar bilan qo'llanib, «mos tushmoq», «to'g'ri kelmoq» ma'nosini bildiradi. Ketmon tutishga odatlangan dag'al qo'llar igna ushlashga, qatim tortishga kelishmaganidan diqqati oshgan Oxun, bir ko'zini qisib davom etarkan, tovushi shang'illadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Qachondan beri u gazetxon, gapdon, samovar to'rida o'tirib choy ichadigan va Sidiqjonning tili kelishmaydigan, aqli yetmaydigan gaplarni aytib, hammani og'ziga qaratadigan bo'ldi A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. O'tgan xatlarimda kundoshim bilan murosamiz kelishmay turganini kulgulik tarzida yozgan edim. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 5 - kam qo'll. O'xshamoq. Jamoling o'xshaydi osmonda oyga, Qoshing kelishibdi qo'lingda yoyga. «Bahrom va Gulandom».

KeSMOQ - 1 Tig' bilan tanasi, etini tilmoq, tilib ichiga kirmoq. Betini ustara kesmoq. Tovonini shisha kesmoq. Qo'lingizga nima qildi, Shokirbek – Pichoq kesib ketdi.. – Yomon kesdimi A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 2 Tig'li asbob bilan bo'laklarga ajratmoq, bo'laklamoq; qirqmoq. Nonni kesmoq. Qovunni kesmoq. Qazini kesmoq. Har vaqt maqtaydigan pichog'ini qinidan sug'urib, tarvuzni kesdi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ziyodaxon shitob bilan ugra kesar ekan, unga - [Sidiqjonga] bir qarab qo'ydi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 3 Ortiqcha, keraksiz qismni tig' bilan olib tashlamoq. Tok kesmoq. Gul kesmoq. Odatda, kuchuk bolaning qulog'ini, dumini kesishadi. Chunki buning ularga foydasi bor. Sh. Xolmirzaev, Og'ir tosh ko'chsa. Cho'loq bo'lib yurtimga qaytganimdan qaytmaganim beriroq emasmi. Qarorim shu- oyog'imni kesmaysizlar. N. Safarov, Olovli izlar. Og'risa ham, yarani o'z vaqtida kesib tashlagan yaxshi. A. Muxtor, Bo'ronlarda bordek halovat. 4 Kanal, yo'l va sh. k. qurish uchun yoki yer ochish maqsadida balandlikni kovlab, qazib, yorib, orasini ochmoq. Adirni kesib, yo'l qurmoq. Oqbo'ra olislik qilsa, tog'ni teshib o'tirmay, kesib o'tkazardik - [suvni]. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 5 ko'chma Biror joyning o'rtaroq qismidan, orasidan tikkalab yo'l olmoq, yo'nalmoq. Hushi o'ziga kelgan Bo'ta, birovning qo'rg'oniga bemahal mo'ralab turganidan xijolat bo'lib, tolzorni kesib, orqasiga qaytdi. S. Ahmad, Hukm. Bular - [jangchilar] shag'al to'kilgan katta yo'lni kesib o'tib, adirga tomon chiqib ketayotganda, botayotgan quyoshning horg'in nuri ro'paradagi qorli tog' cho'qqisini.. bir lahza qizartirdi-da, so'ndi. A. Qahhor, Oltin yulduz. 6 Badanga (uning biror a'zosiga) qattiq ta'sirini o'tkazmoq (asosan, sovuq haqida). Kuchli izg'irin.. quloqlarni kesadi, sovuqdan oyoqlarning barmoqlari uvushadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Keyin Yigitali, badanlarini suv kesib yubordi shekilli, erinibgina qirg'oqqa chiqib.. chalqancha tushib yotdi. D. Nuriy, Osmon ustuni. 7 ko'chma Oraga luqma tashlab, gapni bo'lmoq, to'xtatmoq. Yo'lchi hali gapini bitirmagan edi, Mirzakarimboy uni kesdi- -Bir terining ichida qo'y necha ozib, necha marta semiradi, – dedi salmoqlanib boy. Oybek, Tanlangan asarlar. 8 - s. t. Belgilamoq (mas., narxni). Ulgurji savdogarlarga sotiladigan mollarning narxini Hoji Hamdam kesib berardi. M. Osim, Elchilar. 9 - s. t. Jazoga hukm qilmoq. Sud o'g'rini besh yilga kesdi. - [Amaki Fotimaga-] Endi eshikdan bir qadam nari jilma, pichoqni to'rt joyingga uraman.. Keyin, mayli, hukumating meni kesadimi, osadimi, nima qilsa qilaversin! P. Tursun, O'qituvchi. Prokuror, otib o'ldirilsin, degan edi, sud.. yetti yilga Sibirga kesdi. Cho'lpon, Kecha va kunduz. - 10 ko'chma Pasaytirmoq, qaytarmoq, yo'q qilmoq. Kun misday qizib ketgan, faqat adir va soylardan kelgan shabada kunning taftini kesib, odamlarga orom berib turmoqda. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. Achchiqni achchiq kesadi degandek, dadasining bu so'zlari tashqaridagi sovuqni kesdi shekilli, Suvonjon eshikni kuch bilan ochib, o'zini bo'ronning quchog'iga otdi. S. Anorboev, Oqsoy. - 11 - etn. - kam qo'll. - ayn. kestirmoq 2. Lekin mahallamizda gazeta o'qiydigan bir «shumtaka» bor, u haromi- -Sultonbekdek bir davlatmand o'z o'g'lini mavlud to'yi bilan kesdi, deb gazetaga yozaman, – deydi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bir kesar Bir marta aytadigan, aytganini qiladigan yoki qildiradigan, bir so'zli. -Juda bir kesar ekansiz-ku! – Qobilovning so'zini bo'ldi Farmonqul aka. S. Mahkamov, Dala tongi. Yo'lni kesmoq To'sqinlik qilmoq, g'ov bo'lmoq. -Faqat tog'ni teshib chiqarasanlar, – deb hokim yo'limizni kesib qo'ydi.. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Tutgan joyini (yoki joyidan) kesmoq O'ta o'jarlik qilmoq, aytganida turib olmoq. ..Zulfiya Ziyaeva ham mana shunaqa, tutgan joyini kesadiganlardan. «Mushtum». Otasi o'z bilganidan qolmadi, onasi tutgan joyini kesdi. I. Ahmedov, O. Tolipov, Kim aybdor Qo'lini kesmoq ko'chma Yordamchisidan (imkoniyatidan) mahrum qilmoq. Bu g'amlar yetmaganday, uning yagona ko'makchisi bo'lgan shogirdini yaqinda boshqa bir usta aynitib olib, bechora cholning qo'lini kesdi. Oybek, Tanlangan asarlar.

KeZMOQ - 1 Aylanib yurmoq; sayr qilmoq. Cho'llarda kezmoq. Shaharni kezib chiqmoq. Dengiz sohilida kezmoq. Dunyoni kezmoq. Shukurjon qishloqda bir kun turdi, paxtazorlarni kezdi, onasi bilan buvisining qabrini ziyorat qildi. O. Yoqubov, Ota izidan. Oydin oqshomlarda, qishloqning sokin kechalarida Mansur bilan jimgina kezishlar ham, kechalari toliqib.. dong qotib uxlashlarning ham ajib bir gashti bor edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 2 ko'chma (jonsiz narsalarga nisbatan) Shunday (aylanish, yurish) harakatda bo'lmoq. Zulmat quyuqlashib borar, pastak bulutlar qop-qora etaklarini sudrab, shahar ustida kezib yurar, hamon o'sha sovuq, loqayd tomchilarini purkar edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Achigan may isi kezgan hovlilarda shamol-daydi, Nimanidir go'yo izlab, xumlar girdin aylanadi. X. Davron.

KITOBXON - [kitob + f. – o'quvchi, o'qiydigan] Kitob o'quvchi. Kitobxonlar konferensiyasi. Tog' kabi.. uy ichi liq to'la kitob. O'qish zalida jim, kitobxonlar behisob. - Q. Muhammadiy. Yozuvchi oltin so'z izlab, kitobxon qalbiga yo'l oladi. S. Karomatov, Oltin qum.

KIYIK - Quvush shoxli sutemizuvchilar oilasining ohu, bug'u va hokazolar kabi katta bir guruhining umumiy nomi. Tog' cho'qqisida o'tlab yurgan kiyik sharpani eshitib, bosh irg'atganday bo'ldi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.

KIShMISh - Mevasi maydaroq bo'ladigan urug'siz uzum va shu uzumning mayizi. Bizning yorning yemishi katta bog'ning kishmishi. «Qo'shiqlar». Ishkomlarda husayni.. dilikaptar, kishmish, shivirg'onilarning boshi yerga tegay deb engashgan. S. Abdulla, Bir shingili tomoqni yoradi. Patnusdagi kishmishdan bir qism olib, uni tozalamasdanoq og'ziga soldi, keyin javobsiz qolgan gapni ulashtirdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.

KON - [f. – ma'dan qazib olinadigan yer] 1 Foydali qazilmalarni olish uchun qurilgan yer osti inshootlari, shuningdek, bunday qazilmalarni olishni amalga oshiruvchi tog' sanoati korxonasi. Ko'mir koni. Konda ishlamoq. Konlar injenerni, tog'lar Farhodni, Ustasin chaqirar tonggi gudoklar. G'. G'ulom. G'ozg'on marmar koni so'nggi yillarda keng rivoj topdi. Gazetadan. 2 Foydali qazilmalar to'plangan joy va shu qazilmalar to'plami. O'lkamiz tabiiy boyliklarini o'rganish, yangidan-yangi konlarni aniqlash ishida nufuzli olimlarimiz salmoqli ulush qo'shmoqdalar. Gazetadan. yeru ko'kni qoplasin mevazor bog', o'rmonlar, yer ostida yotmasdan, yuzaga chiqsin konlar. - Q. Muhammadiy. 3 ko'chma Biror narsaga juda mo'l, serob joy. Oq oltin koniga aylatirilgan qo'riq va bo'z yerlar. Men onaman, mening yuragim Farzandlarim quvonchiga kon. Zulfiya.

KON - [r. kon – ot] sprt. Gimnastika mashqlari uchun mo'ljallangan, kozyoldan uzun, to'rt oyoqli asbob, sport anjomi.

KULFAT - [a. – zo'riqish, mehnat] Qiynaydigan, azob beradigan holat; qiynoq, azob-uqubat. Birovga kulfat bermoq. Birovning boshiga kulfat solmoq. Kulfat tortmoq. Hamjihatlik – davlat, yolg'izlik – kulfat. Maqol. Donoga ish – shonu shuhrat, nodonga ish – g'amu kulfat. Maqol. -Biz u kishining dastidan o'z yurtimizdan begona bo'lib, juda ko'p kulfatlar tortganmiz, – dedi Abdurasul. P. Tursun, O'qituvchi.

KUMUSh - 1 Mendeleev davriy sistemasining I - guruhiga mansub kimyoviy element, oq-ko'kish rangli yaltiroq, asl metall. Analitik ishlarning talaygina qismi ruda materiallaridan oltin, kumush, rux va boshqa nodir elementlarni aniqlash bilan bog'liqdir. «Fan va turmush». 2 Kumushdan ishlangan, kumush ishlatilgan. Kumush tanga. Kumush barkash. Mehmonxonasidagi ikki kumush qandil porillab yonib turibdi. K. Yashin, Hamza. 3 ko'chma Kumushga nisbat bildiradi. Kumush tola. Tashlandiq tegirmonning chirik novidan suv mayda kumush tomchilarni sachratib, guvullab otiladi. Oybek, Tanlangan asarlar. 4 Kumush (xotin-qizlar ismi).

KUNLIK - Bir kunga mo'ljallangan, bir kunda bo'ladigan, bir kunga oid. Ikki kunlik to'y. O'n kunlik oziq-ovqat. Kunlik o'sish besh-olti foiz va undan ham osha boshladi. «O'zbekiston qo'riqlari». Kunlik topishim yaxshi bo'lib qoldi. S. Siyoev, Yorug'lik. Besh kunlik dunyo Tez o'tib ketadigan, qisqa hayot haqida. -Iching, Salimjon, iching, Abdishukur! – xitob qildi Jamolboy. – Besh kunlik dunyoni kayfichog'lik bilan shiringina o'tkazish kerak. Oybek, Tanlangan asarlar.

KURAMOQ - Kurak bilan sidirmoq, surmoq; to'plamoq. Bahorni kutmang. Qor kurang, samovarchilarga suv tashing. Oybek, Tanlangan asarlar. Xudoyqul odamning qo'lidan keladigan har qanday ishga qobil edi. Ot-molga qaraydi, go'ng kuraydi, jodi bilan pichanpoya qirqadi. P. Tursun, O'qituvchi.

KURAShMOQ I - 1 Bir-birini yiqitish, g'olib chiqish uchun ma'lum qoida bo'yicha olishmoq, o'zaro bellashmoq, kurash (ga) tushmoq. Ular bir-birlarining belbog'laridan mahkam ushlab, uzoq kurashdilar. Kurashmay, quvvatim qaydan bilasan, Og'zing bilan shuncha polvon bo'lasan. «Tohir va Zuhra». 2 Sportning biror turi bo'yicha bellashmoq, musobaqalashmoq. Futbol komandalari o'zaro astoydil kurashmoqda. Ertaga eng zo'r shaxmatchilar kurashadilar. Suron zo'raydi, - [tortishuvchilar] yana turib, hansirab, tortishuvni davom ettiradilar. Kuch sinashda har ikki tomon astoydil kurashdi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 Biror narsaga erishish, biror maqsadni ro'yobga chiqarish uchun harakat qilmoq, faoliyat ko'rsatmoq. Ochilgan qo'riqlar yana ham ko'rkam va muhtasham bo'lishi uchun kurashaylik. «O'zbekiston qo'riqlari». Fabrikamizda ilg'orlar juda ko'p, ular ham mahsulot ko'lami uchun, ham sifati uchun kurashadilar. Gazetadan. 4 Biror kimsa yoki narsaga faol qarshilik ko'rsatmoq, uni yengish yoki yo'q qilish uchun chora ko'rmoq, harakat qilmoq, tirishmoq, olishmoq. Jabr-zulmga qarshi, huquqsizlikka qarshi kurashmoq kerak. Oybek, Nur qidirib. Bo'ron vaqtida ham, bo'ron to'xtaganda ham bitmas-tuganmas g'ayrat va jasorat namunalarini ko'rsatib, tabiat ofatiga qarshi kurashdilar. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Jinoyatlarga qarshi kurashish va ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni tugatish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Gazetadan. 5 Jang qilmoq. To'pchilarimiz sarosimaga tushmay, o'z pozitsiyalarida mahkam turib, qahramonlarcha kurashdilar. Gazetadan.

KURAShMOQ II - Kuramoq fl. birg. n. Bolalar kun bo'yi tomlardagi va hovlidagi qorlarni kurashdi.

KOMPYuTeR - [ingl. computer < lot. computare – hisoblamoq, hisoblab chiqmoq] Murakkab qurilmaga ega bo'lgan elektron hisoblash mashinasi. Tig'iz va g'oyat mas'uliyatli uchastkalarda kompyuter va avtomatlar keng joriy etilyapti. Gazetadan.

KO'K - 1 Tiniq osmon rangidagi; moviy, zangori. Ko'k ko'z. Ko'k bo'yo - q. Qo'limizda tovlanar jajji-jajji bayroqlar, Osmonda ko'k, qizil shar yengil uchib o'ynoqlar. I. Muslim. 2 Kul rangidagi, kulrang. Ko'k bo'ri. Ko'k kap - tar. Qamchi ko'k ot bilan saman toyni yetaklab, daryo tomonga ketdi. H. G'ulom, Mash'al. 3 - s. t. Yashil, sabza. Ko'k o't. Qarshimda tebranar ko'k barglar har on.. Yu. Hamdam. 4 yer ustida gumbaz shaklida ko'rinib turadigan havo qatlami; osmon. Enkayganga enkaygin, boshing yerga tekkuncha, Kekkayganga kekkaygin, boshing ko'kka yetguncha. Maqol. Martning oxirgi kunlari. Ko'k yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz kuyga solyapti. A. Qahhor, Ming bir jon. 5 O'sayotgan o't-o'simlik, o't-o'lan; maysa, ko'kat. Yomg'irlar yog'ib, yerda o't-o'lanlar ko'rina boshladi, hayvonlarning og'zi ko'kka tegdi. M. Muhammadjonov, Turmush urinishlari. Mening brigadamga qarashli yerdan uch gektariga misr paxta ekdim. Ko'ki juda yaxshi. G'. G'ulom, Tirilgan murda. 6 Bahorda yangi chiqqan, somsa, chuchvara kabi ovqatlarga ishlatiladigan otquloq, yo'ng'ichqa, jag'jag', ismaloq kabi ko'katlarning umumiy nomi va shunday ko'katlar qo'shib tayyorlangan ovqat. Ko'k somsa. Ko'k sho'rva. Ko'k terish bahonasi bilan dalalarni tusay boshlagan edi. Cho'lpon, Kecha va kunduz. Ko'k somsa Ichiga yangi o'sib chiqqan jag'jag', yo'ng'ichqa, ismaloq, yalpiz kabi o't-o'lanlar bargini piyoz bilan qiymalab, oshirma yoki oddiy xamirga o'rab tayyorlangan somsa. 7 Kashnich, janbil, ukrop kabi ovqatga qo'shib yeyiladigan rezavor o'simliklar, ko'kat. Ko'k solib qatiqlangan mastavaning lazzatli hidi keldi. A. Muxtor, Opa-singillar. 8 - s. t. (3-sh. birl. shaklida – ko'ki ) Dollar. Bir pachka ko'ki bilan qo'lga tushibdi, ish chatoq. Boshi ko'kka yetdi - q. bosh. yeru ko'kka ishonmaslik O'ta darajada ehtiyotlamoq. Qizim bechora uni - [Yodgorani] yerga ham, ko'kka ham ishonmaydi. E. Raimov, Ajab qishlo - q. Kulini ko'kka sovurmoq - q. sovurmoq 3. Ko'kka ko'tarmoq Ta'rif, tavsifini juda oshirmoq, o'ta maqtamoq. -Mushtoqman, ammo bir oz sabr et, – dedi lablaridan meva shirasini artib Ahmad Hus - ayn. – Qani, sen hali ko'kka ko'targan ta'limot qaysi Oybek, Nur qidirib. Tutuni ko'kka chiqmoq O'ta darajada xafa bo'lmoq, xunob bo'lmoq. O'zbek oyim o'g'lining «o'lganni ustiga chiqib tepish» qabilidan bo'lgan bu harakatidan tutuni ko'kka chiqib, borliq qahr-g'azabini eri ustiga to'kadi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar.

KO'L - Quruqlikning suvga to'lgan (suv qoplagan), atrofi berk, chuqurlikdan iborat tabiiy suv havzasi. Katta ko'l. Cho'lda yurgan qo'ng'ir g'oz, ko'l qadrini ne bilur. Maqol. Toma-toma ko'l bo'lar. Maqol. - [G'ulomjon] Oy yorug'ida kumush tovlab turgan ko'lning chap qirg'og'i bilan pastga tushib bordi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Daryo bo'yida katta-kichik ko'llar, to'qayzorlar ko'p edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

KO'R - [f. – ko'rmaydigan (odam)] 1 Ko'rish qobiliyati yo'q; so'qir. Ko'r odam. Bir ko'zi ko'r. Ko'r hassasini bir yo'qotadi. Maqol. Ko'r ko'rni qorong'ida taniydi. Maqol. Bektemir qorong'ida, ko'r singari tusmol bilan yurib, daraxtga boshini qattiq urib oldi. Oybek, Quyosh qoraymas. 2 ko'chma Narsa, voqyea, hodisa va sh. k. ning mohiyatiga tushuna olmaydigan; ongi yetilmagan, ongsiz, bilimsiz. Siyosiy ko'r. Ko'zim ilgari ochilgan bo'lsa edi, man o'z yuragimni bo'rilarga yedirarmidim Qizim, kechir, bu adashgan, ko'r dadangni kechir! Oybek, Tanlangan asarlar.

KO'RShAPALAK - [f. – ko'rmay tunda uchuvchi] Qo'lqanotli sutemizuvchilarga mansub, tunda faol hayot kechiruvchi, ko'zi yaxshi ko'rmaydigan, eshitish a'zosi rivojlangan jonivor. Qorong'i somonxona, molxonalarning shiftida yashirinib yotgan ko'rshapalaklargina endi yayrashar, uchishar, pashsha ovlashar edi. S. Anorboev, Oqsoy.

KO'ZA - Suv solish, tashish uchun ishlatiladigan qorni keng, bo'g'zi ingichka, bir tomonida dastasi bor idish. Suv keltirgan xor-zoru ko'za sindirgan aziz. Maqol. Sopol ko'za bir zumda sinib, suvlari yerga singdi, mis ko'za esa terlagan qo'ldan chiqib ketdi-yu, toshdan toshga urilib, pastga yumaladi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Har kuni erta bilan ikki mesh suvni «Chashmai Hizr»dan olib kelib, birini Me'mor xonadonidagi, ikkinchisini o'z kulbasidagi mis ko'zalarga to'ldiradi. Mirmuhsin, Me'mor.

KO'ZMUNChOQ - «Ko'z tegmasin» uchun (odatda, yosh bolaning qo'li, kiyimi va sh. k. ga) taqib qo'yiladigan muncho - q. Bola emib to'yib, chachvon tagidan chiqdi, uning tumor va ko'zmunchoq taqilgan qizil do'ppisi tagidan kokili dikkayib chiqib turardi. A. Muxtor, Opa-singillar. Shu zamonning qizlari hammasini qo'yib, ko'zmunchoq taqarmidi Oydin, Do'ndiqdan ham yosh ekan.

KO'ZOYNAK - Odatdagi me'yorda ko'rish yoki ko'zni himoya qilish uchun taqiladigan, ikkita shisha ko'z o'rnatilgan maxsus asbob; oynak. Saqlagich ko'zoynak. Ko'zoynak tutmoq. Ko'zoynak tutib olib, sandalning bir chetida allanarsa yamab o'tirgan Xosiyat buvi Adolatni ko'rib hayron bo'ldi. S. Zunnunova, Gulxan. U qora ko'zoynagini olmay, ko'kragini g'oz qilib o'tirardi. F. Musajonov, Himmat.

LAZZATLI - 1 Mazasi (ta'mi) juda yaxshi; shirin, totli. Lazzatli sho'rva. Lazzatli meva. Mehmonlar lazzatli ovqatlarni xo'p yeyishdi, ichishdi. P. Tursun, O'qituvchi. 2 ko'chma Huzur-halovat bag'ishlaydigan; huzurli, nash'ali, zavqli. Lazzatli hayot. Lazzatli suhbat. Lazzatli onlar. Bu daqiqalar unga ham lazzatli, ham azobli tuyulardi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

LOChIN - 1 Yirtqich qushlar turkumining chaqqon harakatli bir turi; ovchilar uni qo'lga o'rgatib, qush ovlaydilar. Porillab uchadi cho'lning lochini. «Oysuluv». Makoni ikki lochinning: Biri qoya, biri osmon. Qanoti ikki shoirning: Biri o'lka, biri ochun. E. Vohidov, Muhabbat. 2 ko'chma Shu qushga nisbatli belgini bildiradi; epchil, chaqqon; shijoatli. Mamajon lochin yigit, Serharakat, betinim. - Q. Muhammadiy. Uning orqasidan «lochinlari» ham ot qo'yishdi. K. Yashin, Hamza.

MAFTUN - [a. – berilgan, shaydoyi bo'lgan, aqldan ozgan] Birovga yoki biror narsaga ishq, havas bilan, yurakdan berilgan; shaydo. Devonov oq yuzli, qora ko'zli, qoraqosh, tabiatan muloyim bo'lganligidan, unga ko'p qizlar maftun edi. J. Sharipov, Xorazm. E'tibor Oxunova tabiat maftuni, uni jondan sevadi. X. Yodgorov, Hayot to'lqinlari. Maftun qilmoq (yoki etmoq) Ishq-sevgi, zavq-havas tuyg'usi bilan o'ziga jalb etmoq, mahliyo qilmoq. Saodat Qobulova va Botir Zokirovlarning sho'x qo'shiqlari, o'zbek raqqosalarining jozibador o'yinlari hammani maftun qildi. N. Safarov, Olovli izlar. Yulduzxonning nozli ko'zlaridagi sirli ma'no Muhiddinni maftun etdi. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi.

MAHAL I - [a. – muhlat, fursat; zamon, vaqt] 1 (faqat aniqlovchi so'z bilan) Payt, vaqt. Tong mahali. Chopiq mahali. Tushlik mahali. Hyech mahal. Har mahal. - [Oyimxon:] Ertaga o'qish mahalida qo'lingiz tegsa, bir kelib xabar oling. P. Tursun, O'qituvchi. Shu yo'sin ikki sho'rpeshona uzoq mahalgacha bir-biridan ayrilmadi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 2 Marta, bor (payt e'tibori bilan). Har kuni ikki mahal ovqatlanmoq. Uch mahal dori ichmoq.

MAHAL II - [a. – joy, o'rin; xona] Chekka, atrof joy (markazga nisbatan). Mahallardan kelgan vakillar. Mahallardan olingan xabarlar.

MAHKAM - [a. • – mustahkam, mukammal; aniq, ishonchli] 1 Buzilish, o'zgarish kabilarga chidamlilik darajasi yuqori: puxta, mustahkam. Mahkam imorat. Eshikni mahkam berkitmoq. G'azal to'laligicha o'z qalbiga ko'chib, xotirasida mahkam o'rnashib qolganidan, o'zida yo'q sevinib, og'zining tanobi qochdi. K. Yashin, Hamza. 2 ko'chma Turg'un, o'zgarmas, sabotli. Mahkam iroda. G'ulomjon fikrida, qarorida mahkam edi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 3 Zo'r kuch bilan, qatti - q. Qo'lni mahkam qismoq. Mahkam ushlamoq. Yugurib borib, mahkam quchoqlab oldi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 4 Mahkam (erkaklar ismi).

MAJMUA - [a. – to'plam; to'plash; bir butun narsa; turkum] 1 Ma'lum tartibda to'plangan matnlar, ma'lumot va sh. k. yig'indisi; to'plam. Qonunlar majmuasi. U jinoyat qonunlari majmuasining hamma moddalari bilan ayblanadi. A. Qahhor, Sarob. 2 - esk. To'plam shaklida chiqariladigan nashr. Shoirning - [Ogahiyning] yubileyi munosabati bilan G'afur G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti uning olti jildli asarlari majmuasini nashr etishga kirishdi. Gazetadan.

MAKON - [a. • – joy, hudud; daraja; martaba] 1 fls. Vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan nuqtalarning o'zaro joylashish tartibini aks ettiruvchi, materiyaning masofa va hajm bilan belgilanadigan asosiy ob'ektiv yashash shakllaridan biri. 2 Turarjoy, yashash joyi; maskan, vatan. Birga-birga makonima boraylik, Sendayin miskinning ko'nglin olaylik. «Shirin bilan Shakar». Umrim bino bo'ldi Ozarbayjonda, Kechdi bolaligim u gul makonda. M. Shayxzoda. Ular - [uch og'ayni botirlar] tushgan to'qayning narigi tomonida bir sherning makoni bor edi. «Ertaklar». Otaginangning chaylasiga yur. Sen ketgandan beri makonim shu yer. H. G'ulom, Mash'al. 3 Biror narsa to'plangan yoki ko'p bo'lgan joy; kon. Kampirning mish-mishlariga ko'ra, ajina va alvastilar makoni bo'lgan bu ovloq joy obod bir sayilgoh bo'lib qoldi. P. Tursun, O'qituvchi. Bag'ring keng, yering oltin, orombaxsh, go'zal, obod, Bag'ringni, orzuyim bor, kuylarga makon etsam. T. To'la. Makon qilmoq (yoki etmoq, topmoq, tutmoq) O'ziga joy, makon qilib olmoq. Sen bechora, notavon kimsa – makon qilding gullar yurtini. Sh. Rahmon. Turmush ostonasin hatlab o'tdilar, Sevgi qo'rg'onida makon etdilar. M. Alaviya. Makon tutsam endi qaerda, Qayon boshlar esa iqbolim. E. Vohidov.

MANMANSIRAMOQ - Manmanlikka berilmoq. Odamlarga yaxshilik tilash, qilish hazratning odatiga aylanib qolgan. Biroq shunday manmansirash ham uning odati. Sh. Xolmirzaev, Qil ko'prik. Kamtar bo'laman.. manmanlikka berilib ketmayman. X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati.

MANZIL - [a. – maskan; turarjoy; uy, xonadon] 1 Safarda, yo'lda to'xtab o'tiladigan, qo'nib turiladigan yoki yetib borish mo'ljallangan joy. Bir necha minutdan keyin qiz bilan yigit manzilga yaqinlashdilar. S. Ayniy, Doxunda. Shahristonga hozirgina kirib keldim. Tunamoqqa manzil istayman. - Q. Mirzo, Olam go'zal. 2 ko'chma Kurash, harakat natijasida erishilishi mo'ljallangan marra. Manzilga yaqinlashgan sari, sezgimiz o'tkir, qilichimiz keskir bo'lishi lozim. Uyg'un, Navbahor. 3 Yo'lning bir to'xtash joyidan ikkinchi bir to'xtash joyigacha bo'lgan masofa. Bir manzil, ikki manzil yo'l yurib borayotir edi, oldidan bir kampir chiqdi. «Ravshan». 4 Turarjoy, istiqomatgoh. Birdan pastdan, tog' qazuvchilar manzilidan shodiyona qichqiriqlar ko'tarildi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.

MAQOL - [a. – maqola, kichik asar; so'z, nutq] Hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda pand-nasihat mazmuniga ega bo'lgan ixcham, obrazli, tugal ma'noli va hikmatli ibora, gap. O'zbek xalq maqollari. Maxdum.. Anvarning biror kambag'al bilan «ezilishib» o'tirganini ko'rsa.. «Sut bilan kirgan, jon bilan chiqar» maqoli ko'p to'g'ri so'z, deb o'ylar va ensasi qotib, chetga ketar edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.

MA'QUL - [a. – oqilona; mantiqiy; tushunarli] 1 Talab-istakka to'g'ri keladigan; maqbul. Ma'qul ish. Ma'qul gap. Ma'qul fikr. Kompleks loyihalar hozir serob. Ma'qulini tanlaysiz, quraverasiz. «O'zbekiston qo'riqlari». Nizomiddinov ishni bir yoqlama olib boryapti. Shu odamning ishi menga unchalik ma'qul emas. S. Ahmad, Hukm. 2 (kesim vazifasida yoki tarkibida) Yaxshi, durust. Yoki o'zini ko'rmasdan, g'oyibona sevib yurganim ma'qulmikan X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. Nonushta qilayotganimizda, mana bu cho'qmorni unga aytib qo'yganimiz ma'qul. Mirmuhsin, Me'mor. 3 Ma'qullash, rozilikni bildiradi: yaxshi, durust, xo'p. Ma'qul, ma'qul, boy ota, soyai davlatingiz kam bo'lmasin! Oybek, Tanlangan asarlar. ..Erta bilan yo'lga chiqaylik. -Ma'qul, – dedi Me'mor. Mirmuhsin, Me'mor. 4 Gap-so'zni qaytarmaydigan; yuvosh. Bashorat xola qarshisida opasini xunob qiladigan yengiltak Olimjon emas, balki og'ir tabiatli, mo'min, ma'qul va es-hushli, butunlay boshqa bir bola turganday edi. A. Mirahmedov, Kulgan chechaklar. Ma'qul bo'lmoq (yoki kelmoq, tushmoq) Maqbul deb qabul qilmoq. Gapim ikkoviga ham ma'qul bo'ldi, shekilli.. u yog'i ko'ngildagidek bo'ldi. X. To'xtaboev, Shirin qovunlar mamlakati. Bu gap zalda o'tirganlarga ham ma'qul tushdi. «Yoshlik». Karomat xola, hatto biror narsa o'ziga haddan tashqari ma'qul kelsa ham, o'sha narsani qarg'ab-qarg'ab maqtardi. Yu. Shomansur, Qora marvarid. Ma'qul qilmoq Ma'qul deb tan oldirmoq; ma'qullatmoq. U do'stlariga tunov kungi she'rini ma'qul qila olganiga quvonardi. S. Siyoev, Yorug'lik.

MARD - [f. – odam; erkak; botir, jasur] 1 Qo'rqishni bilmaydigan; qo'rqmas, botir, jasur. Tantiboyvachcha bobilladi: -Dev poylagan tilsimdan uni qaysi mard olib ketadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Mard kishidan o'lim ham qo'rqadi. I. Rahim, Chin muhabbat. 2 Er kishiga xos ijobiy fazilatlarga ega, aytganining ustidan chiqadigan, tanti, hotam. Va'daga vafo qilmoq – mardlarga xos fazilat. G'ayratiy. Mard bo'lsangiz, buni bo'yningizga oling. P. Qodirov, Uch ildiz. Mard odam imzosini ochiq qo'yadi. S. Siyoev, Otliq ayol. Qizim, akang mard yigit edi, nomusli yigit edi. Nomus bilan, mardlik bilan o'ldi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 - s.t. Umuman, biror ishni qila oladigan, biror ish qo'lidan keladigan kishi. Bularga o'z vaqtida issiq choy damlab berib turadigan mardning o'zi yo' - q. Oydin, Bechora. Dutor qo'lma-qo'l bo'ldi, lekin uni, nomiga bo'lsa-da, ting'illatadigan mard topilmadi. «Mushtum». Mardi maydon Jang qahramoni yoki kurash qahramoni. Tashlagil qadam olg'a, o'zni mardi maydon qil. Qontalab fashistlarning ikki diydasin qon qil. G'ayratiy.

MAROQLI - Maroq bag'ishlovchi, zavq beruvchi, rohatbaxsh, zavqli. Maroqli leksiya. Maroqli hikoya. Maroqli suhbat. Qiz-yigit to'yi – baxt, muhabbat to'yi bo'lgani uchun, uni har jihatdan maroqli, umrbod esda qoladigan qilib o'tkazmog'imiz kerak. N. Safarov, Olovli izlar.

MASKAN - [a. • – turarjoy, o'rin] kt. - 1 Turarjoy, yashaydigan joy, makon. - [Qozikalon:] Madrasadan asar ham yo'q, dinsizlar maskani bu. J. Sharipov, Xorazm. 2 Umuman, joy, makon. Hademay, bilim maskanlarida birinchi qo'ng'iroq jaranglaydi. Gazetadan. Ajab ekan san'at maskani, Suratlarga bo'ldim mahliyo. «Guldasta». Maskan qurmoq (yoki tutmoq) Joy (makon) qilmoq. Mana bu yerda abadiy maskan qurgan mo'minlarning ichida takabburi yo'qmi, S. Siyoev, Avaz. Cho'lga ilk ketmon urilganidan beri shu yerni maskan tutganlar ham bor. Gazetadan.

MATONAT - [a. – mustahkamlik, qat'iylik; salobat] kt. Qattiq bardosh, sabot, chidam. Janglarda matonat ko'rsatmoq. Matonat bilan kurashmoq. Ziyomat Husanovning qilgan janglari, matonati, jasorati kishilarga ibratli edi. N. Safarov, Olovli izlar. - 1978 yil cho'lquvarlar mahorati, tadbirkorligi.. matonatini zo'r sinovdan o'tkazdi. «O'zbekiston qo'riqlari».

MAYDA-ChUYDA - 1 Turli-tuman va mayda. Mayda-chuyda bolalar. 2 Arzimas, ahamiyatsiz. Mayda-chuyda gaplar. Mayda-chuyda ishlar. Mayda-chuyda narsalar. O'z ishingizni do'ndirib yura bering, mayda-chuyda narsalarga aralashmang! H. G'ulom, Mash'al. 3 - s. t. Mayda buyumlar, u-bu narsalar. Mayda-chuyda olmoq. Mayda-chuydaga pul sarf qilmoq. Erta bilan Hasanali aravani qo'shib tayyorlagan, mayda-chuyda aravaga tashilar edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar.

MAYDA - [f. – oliy nav un] 1 Bir turdagi kichik bo'laklardan iborat bo'lgan, yirik emas. Mayda tosh. Mayda qor. Mayda qum. Tashlandiq tegirmonning chirik novidan suv mayda kumush tomchilarni sachratib, guvullab otiladi. Oybek, Tanlangan asarlar. Qora qoshlari chimirildi, sadafday mayda tishlari bilan ustki labini chaynadi. S. Anorboev, Oqsoy. 2 Unchalik katta bo'lmagan; kichik. Mayda jonivorlar. Mayda bolalar. Traktorlar gurullab-varillab.. mayda daraxtlarni tag-tomiri bilan qo'porib tashlar edi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 3 Mavqyei, ijtimoiy, iqtisodiy ahamiyati jihatdan katta o'rin tutmaydigan. Mayda burjuaziya. Mayda savdogar. Bunaqangi mayda, xashaki boylarning puli ham mayda.. bo'ladi. K. Yashin, Hamza. 4 Miqdor, son jihatdan kam bo'lgan; bir necha narsa yoki kishidan iborat bo'lgan; kichik. Mayda otryadlar. Mayda millatlar. 5 ko'chma Ahamiyatsiz, qiymat jihatidan arzimas. Mayda gaplar. Mayda ishlar. Orada birmuncha mayda so'zlar so'zlangach, kimningdir «uf» deb yuborgani eshitildi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 6 Tanga-chaqa va umuman yirik bo'lmagan; kichik pul. Mayda pul. Besh so'mga maydangiz yo'qmi Mayda qadam Orasi uncha katta bo'lmagan, lekin tez-tez tashlangan qadam. Anna Ivanovna.. yosh qizlardek mayda qadam bilan dikillab kelardi. Shuhrat, Shinelli yillar.

MAYIZ - Quritilgan uzum. Qora mayiz. Bolalarning qo'llarida non, turshak, mayiz solingan xaltachalar.. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. Tut mayiz - q. tut 2. Shoxida mayiz bo'lmoq Turmush qilmay umri o'tgan, qarigan ayolga nisbatan qo'llanuvchi ibora. Ellikboshining.. er olmay, shoxida mayiz bo'lib qolgan qari qizi bor edi. S. Ahmad, Hukm. ..bordi-yu, Latofatxon degani suvi qochib, shoxida mayiz bo'lgan kampirsimon bir xotin bo'lsa-chi A. Qahhor, Asarlar.

MAYSA - Yangi ungan o't-o'lan. Ariq bo'ylarida, qir etaklarida o'tgan yilgi o'tlarning tomirlaridan nozik maysalar unib chiqa boshlagan. S. Anorboev, Oqsoy. Kuzda ekilgan bug'doy va arpalarning maysalari qora yerning yuzini qoplab, zangori duxoba yopilganday edi. S. Ayniy, Esdaliklar.

MAG'RUR - [a. – aqldan ajralgan, aldangan; o'ziga bino qo'ygan, kekkaygan] 1 O'z qadr-qimmati, g'ururini saqlagan; g'ururli. Qosimbek yalt etib Avazga boqdi. Unga yigitning o'zini erkin, hatto jinday mag'rur tutishi yoqdi. S. Siyoev, Avaz. Unsin xizmatkorxona eshigida mag'rur, lekin o'ychan holda turgan akasini ko'rishi bilan yugurib borib, uni quchoqladi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Asossiz yoki ortiq darajada g'ururli bo'lgan, o'zini shunday tutadigan; kekkaygan; manman; zid. kam - tar. Kamtar bo'ling, mag'rur bo'lmang, kekkaymang. Habibiy. Gap kamtarlik haqida borar ekan, ko'z o'ngimda ajoyib fazilatli kishilar, shu bilan birga, gerdaygan, mag'rur, kalondimog' ba'zi kimsalar gavdalanadi. Gazetadan. U ilgarigi mag'rur va «manman» Tojiboy emas, xiylagina hovuridan tushgan va ancha muloyimlashib qolgan edi. P. Tursun, O'qituvchi. 3 ko'chma Turish-tuzilishi, ko'rinishi viqorli. Havorang tog' mag'rur yastanib yotar.. Yu. Hamdam. Jo'raqul vagon derazasidan bahor libosiga burkangan yam-yashil dalalarga, ko'kka bo'y cho'zib, mag'rur qad ko'targan o'rmonlarga iftixor tuyg'ulari bilan qarab borardi. Nazarmat, Jo'rlar baland sayraydi.

MASh'AL - [a. – chiroq, shamchiroq; mayoq] 1 Uchiga latta yoki biror boshqa yonuvchi narsa o'ralgan, yoritish yoki o't yoqish uchun ishlatiladigan tayo - q. Mash'al yoqmoq. Mash'al ko'tarib olmoq. Hokimning odamlari mash'allarni yondirib, qo'rg'onning ichini va tevaragini yorug'lantirib, bir qismlari qo'rg'onga bostirib kirdilar. S. Ayniy, Esdaliklar. 2 ko'chma Yo'l ko'rsatib turadigan, namuna bo'lgan narsa; mayo - q. Sharqda mash'al Toshkent shahri necha-necha buyuk voqyealar, ulkan shodiyonalarning shohidi bo'lgan. «Fan va turmush». 3 ko'chma Mehnat-faoliyatda o'rnak bo'lgan ilg'or shaxs, xo'jalik va sh. k. Biz ilg'or mash'allarning tajribasini ommalashtirishimiz kerak. F. Musajonov, Himmat. Respublikamizda.. paxta hosildorligi yil sayin oshsin, mash'al xo'jaliklarimiz tobora ko'paysin. Gazetadan.

MAShINA - [fr. machine < lot. machina – inshoot, qurilma] 1 Energiyaning bir turini boshqa turdagi energiyaga aylantiruvchi, materiallar yoki axborotlarni to'plash, saqlash va o'zgartirish, aloqa o'rnatish, yuk va odamlarni tashish uchun mo'ljallangan mexanizm yoki mexanizmlar majmui. Bug' mashinasi. Tikuv mashinasi. Qishloq xo'jalik mashinalari. Kir yuvadigan mashina. yengil mashina. Yuk mashinasi. Stansiyaga olib boradigan bu yo'l serqatnov! Arava, mashinadan ko'pi yo' - q. I. Rahim. Chin muhabbat.

MeHR I - [f. – sevgi, muhabbat; moyillik] 1 Insonning o'z tug'ishganlariga, yaqin kishilariga va umuman, odamga, narsaga bo'lgan samimiy muhabbati; yaxshi ko'rish tuyg'usi. Onalik mehri. Mehrini qozonmoq. Vatanga bo'lgan mehr va muhabbat. Mehr bilan o'qimoq. Ishga mehr qo'ymoq. To'satdan vujudini qamragan onalik mehri g'olib kelib, tortgan azobi ham esidan chiqdi. P. Tursun, O'qituvchi. Ikki yor sevgisi ham mehri shunda. Shoirning ilhomi, she'ri ham shunda. M. Alaviya. Yoshlar o'rtasida dehqonchilik kasbiga mehr uyg'otishga e'tiborni kuchaytirish kerak. Gazetadan. Bu o'rik bir vaqtlar Murotalining otasi tomonidan ekilgan va mehr bilan parvarish qilingan edi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. 2 Shafqat, rahmdillik. Odamning yuragida mehr bo'lishi kerak. Kerakli vaqtda ko'maklashish kerak. Oybek, Tanlangan asarlar. Mehr qo'ymoq Mehrini bermoq, mehr bog'lamoq. Men faqat o'zim chizgan suratga – o'z ijodimga mehr qo'yganman, xolos! P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Mehri tovlanmoq Mehri qo'zg'almoq, mehri jo'sh urmoq. Onasi o'g'lini podshoh bo'lmasidan oldingi nomi - [Botirjon] bilan atab, mehri tovlanib gapirgani Boburga juda yoqimli tuyuldi. P. Qodirov, Yulduzli tunlar.

MeHRIBON - [f. – yoqimtoy, muloyim; rahmdil, iltifotli] 1 Mehr-shafqat ko'rsatuvchi, mehr bilan munosabatda bo'luvchi. Mohlar oyimning Anvar bilan muomalasi xolis va samimiy bo'lib, u Anvarga o'z bolasiday mehribon edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Bolalarining baxti uchun har qanday jafolarga o'zini otgan, mehribon, shafqatli ona! Oybek, Tanlangan asarlar. 2 - ayn. g'amxo'r. Bu yerda bir mehribonim yo'qki, menga ko'maklashsa. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 ko'chma Mehr (mehribonlik) ifodalovchi. Hamisha kulib turadigan mehribon chehrasi.. hozir jiddiy edi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Elmurodning qanday ahvolga tushganini sezgan Gulsum uni mehribon so'zlari bilan yupatmoqchi bo'lib kelgan edi. P. Tursun, O'qituvchi.

MeNSIMASLIK - E'tiborsizlik va past nazar bilan qarash, nazar-pisand qilmaslik. U - [Luqmoncha] yaqinlashishga yurak qilolmay, uzoqroq o'tirib qoldi.. Sadbar buni mensimaslik deb bildi, shekilli, birdan turib, eshikka otildi. A. Muxtor, Tug'ilish.

MeROSXO'R - [a.+ f. – meros yeyuvchi; voris, meros egasi] 1 Meros olishga haqi bo'lgan kishi; voris. Chol-kampirning shu boladan boshqa merosxo'ri yo' - q. A. Qahhor, Asarlar. Oq tunuka tomli, ichkari-tashqarili hovliga Dilbardan boshqa merosxo'r yo' - q. S. Ahmad, Uf - q. 2 ko'chma s. t.. Davom ettiruvchi, voris. O'zbek adabiy xalq og'zaki ijodining.. an'analarini ijobiy o'zlashtirib, davom ettiruvchi haqiqiy merosxo'ri va davomchisi hamdir. Gazetadan. Akromxon o'z otasining birdan-bir ma'naviy merosxo'ri edi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli.

MeTRO - [fr. metro] yer ostiga qurilgan shahar elektr temir yo'li. Bugungi kunning yirik qurilishlaridan bo'lgan metro tobora kengayib bormoqda. Gazetadan.

MILLAT - [a. – xalq; din, mazhab] 1 Kishilarning yagona tilda so'zlashishi, yaxlit hududda istiqomat qilishi, mushtarak iqtisodiy hayot kechirishi, umumiy madaniyat va ruhiyatga ega bo'lishi asosida tarixan tashkil topgan barqaror birligi. O'zbek millati. Rus millati. Yoshlar, keksalar.. qizlar, juvonlar orasida turli millat vakillari: qozoq, qirg'iz, arman va yahudiylar ham ko'rinar.. edilar. P. Tursun, O'qituvchi. 2 Davlat, mamlakat. Birlashgan Millatlar Tashkiloti.

MINMOQ - 1 Biror narsaning ustiga (odatda ot-ulovga) oyoqlarni ikki yoqqa solintirib o'tirib olmoq. Tuyaga minmoq. Mototsiklga minmoq. Ot kimniki – minganniki. Maqol. Yormat aravaning har qismiga razm solib, keyin chaqqonlik bilan otga mindi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bo'taboy azim tup yong'oqqa tirmashib, bog' devoriga mindi. S. Ahmad, Hukm. 2 - shv. Transport vositalariga chiqmoq, o'tirmoq. Aravaga minmoq. Tramvayga minmoq. Mashinaga minmoq. U yerdan odatda kemaga minilar, Chorjo'yda o'taravaga o'tirish kerak edi. S. Siyoev, Avaz. Boboqul ota Qaynardan qaytishda To'lamat mo'ylovning pichan ortilgan avtokachkasiga minishga majbur bo'ldi. S. Anorboev, Oqsoy. 3 - shv. Transport vositalarining biror turini boshqarmoq, haydamoq. Mashina minmoq. Arava minmoq. Jonfig'on bundan besh-olti yil burun qaysi bir idoraning izvoshini minar ekan, kirakashlik qilib, qo'lga tushgandan keyin haydashibdi. A. Qahhor, Jonfig'on. Arslon chiroyli kostyumlarini garderobga ilib, kombinezon kiyib, universal mindi. Mirmuhsin, Yashiringan kuch. 4 ko'ma. O'tirmoq, inmoq. Bulbul ketib, bog'da navosi tindi, Yulduz yelkasiga go'yo tog' mindi. B. Boyqobilov, Sadoqat. 5 Amal, mansab mazmunli so'zlar bilan qo'llanib, shu so'z bildirgan vazifa, lavozim, mansabni egallamoq ma'nosini bildiradi. Nodon Anvar o'rdadan quvlanish yerida sarmunshiylik masnadiga minmoqchi! A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Amalga yangi mingan hovliqma odamdek burnini ko'targan. Oybek, Tanlangan asarlar. A'zam Mirahmedov bosh vrachlik lavozimiga mindi-yu, xo'mrayib kirib, chimirilib chiqadigan bo'ldi-qoldi. «Mushtum». 6 Avj, g'azab kabi ayrim so'zlar bilan qo'llanib, shu so'zlar bildirgan holatning yuz berishi ma'nosini bildiradi. Beo'xshov cho'lning daydi shamoli avjga mingan. F. Nurullaev, Bo'z yigit. -To'xtat deyapman senga! – lablari pirpirab, jahlga minib baqirdi rais. «Mushtum». Sovuq chunon qahriga minganki.. tishimiz tishimizga tegmay qaltiraymiz. O. Husanov, Qo'shiqchining taqdiri. yelkasiga (yoki bo'yniga) minmoq Ixtiyorini («tizginini») o'z qo'liga olib, istagan hukmini o'tkazmoq, o'z yo'liga yuritadigan bo'lmoq. Salimboyvachchaning yelkasiga minish uchun Gulnor qurbon bo'lishi kerak. Oybek, Tanlangan asarlar. Kelinim o'lgurning burnini bir yerga ishqab bermasangiz, bolaginamning bo'yniga minib oldi. S. Ahmad, Saylanma. yerni minib olmoq yerni o'z hukmiga bo'ysundirmoq; undan xohlagancha foydalanmoq. Tangriqul hoji katta hamyonini – uzangi, chorakor batraklarni – jilov qilib, yerni ma'lum darajada minib olgan edi. G'ulom aka yerni minolmas edi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari.

MIRIQMOQ - Nihoyat darajada qonmoq, qoniqmoq, to'ymoq. Choyga miriqmoq. Hikoyani miriqib eshitmoq. Miriqib uxlamoq. Parvarishi yetgan g'o'zalar ona sutiga miriqqan boladek gurkurab o'sardi. Sh. G'ulomov, Tashabbus. Toza havodan miriqib simirmoq bahonasida Rasuljon tezroq hovliga chiqa qoldi. J. Abdullaxonov, Xonadon.

MISOL - [a. – namuna; o'xshashlik; andoza] 1 Tushuntirish uchun yoki dalil, isbot va sh. k. tariqasida bir turli narsa, hodisa va sh. k. dan olingan ayrim namuna; o'rnak. Misol keltirmoq. Misolga olmoq. Misol uchun gapirmoq. - [Hakimboyvachcha] Yomonlarning ko'paygani haqida shikoyat qildi. Misol uchun Yo'lchini oldi. Oybek, Tanlangan asarlar. Shayboniyxon mirzolarning insofni, imonni unutganlari, el-ulusni vayron qilganlariga yana bir talay misollar keltirdi. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. 2 yechish, mashq qilish uchun beriladigan matematik ifoda. Misol ishlamoq. yechilishi oson misol. 3 - kam qo'll. - ayn. misoli. Oq paxtamiz taronasi yoyilsin tong misol! T. To'la. Kunlarim ham endi tiyiqsiz Oqar ko'zim yoshlari misol. Sh. Rahmon.

MITTI - Juda kichkina; jimit. Oramizda yotgan emish chaqaloq, Mitti oyoqchasi oy kabi oppo - q. X. Davron. Kelin shunday mitti chuchvara tugadiki, uning to'rttasi bitta qoshiqqa sig'adi. «Mushtum».

MOHIR - [a. • – mahoratli, malakali, usta; chaqqon] Yuksak mahoratga ega bo'lgan, mahorat qozongan; usta. Mohir suvchi. Mohir yozuvchi. Mohir tashkilotchi. Shogird qancha mohir bo'lsa, quvonar ustod. G'. G'ulom. To'g'ri, keksalarimiz dehqonchilikda juda mohir.. Oybek, O.v. shabadalar.

MOMIQ - 1 Paxtaga ishlov berish jarayonida tolasi ajratib olingan chigitda qoladigan kalta toladan tayyorlanadigan mayin paxta. Paxtaning momig'ini askar bolalarning yarasiga bosishibdi. «Yoshlik». Sobira opa ko'zgu oldida bir tutam momiq paxta bilan yuz-ko'zlarini artayotgan qiziga qarab urisha ketdi. M. Xayrullaev, Tilla marjon. 2 Umuman, ochilgan, terilgan paxta. Hozir chevar qo'llar ham, mashina bunkerlari ham lo'ppak momiqlarni miriqib qamraydigan damlar. Gazetadan. Chanoqlarda ko'pirib turgan oppoq momiqlar.. quyoshning zarrin nurida misoli olmosdek tovlanadi. Gazetadan. 3 Yumshoq yung, tivit. Nazokat qorako'l yoqali palto, momiq ro'mol o'rab olgan. S. Ahmad, Qadrdon dalalar. 4 ko'chma Paxtaday oppoq, yumshoq, lo'ppi, momiqday. Yigitali torting degan ma'noda La'lining bilaklaridan ushladi. D. Nuriy, Osmon ustuni. Guppa-guppa yog'ar edi momiq qor. J. Jabborov.

MOS - [a. – bir-biriga teginuvchi, urinuvchi, aloqador] 1 Bir-biriga to'g'ri; o'xshash, monand. Ikki sevguchi qalbning orzulari, o'ylari, qarashlari har masalada g'oyat mos kelar.. edi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Munosib, loyi - q. Kelin bilan kuyov bir-biriga juda mos. Mos nomzod(lar). 3 To'g'ri keladigan; loyiq, bop. Kombinezon bilan rezinka etik juda katta edi, unga - [Luqmonchaga] mosini ombordan topisholmadi. A. Muxtor, Tug'ilish. 4 Muvofiq, uyg'un. Har tomondan «vit-vit», «chig'i-chig'i» deb sayragan qushlarning turli qo'shiqlari soyning nash'asiga mos bir muzika hosil qilgan. P. Tursun, O'qituvchi. Ko'kraklar oyoqlarning ohangdosh uchishiga mos dirkillaydi. Oybek, Quyosh qoraymas. 5 Bir turdagi (o'yin qartasi haqida). Qarta mos keldi. Mos tushdingiz

.MUDOM - [a. – doimo, hamisha; doimiy] kt. Doim, hamma vaqt, hamisha, to'xtovsiz. Mudom mehnat uchun paydo bu qo'llardir, bu qo'llardir. E. Vohidov. Ziyokor o'qituvchi mudom porlab nur bermog'i, o'z ziyosidan yosh avlodni bahramand qilishi lozim. R. Usmonov, Odobnoma. Sharqdan, g'arbdan, janubdan mudom «Salom», deya kelar mehmonlar. M. Shayxzoda.

MUNAJJIM - [a. – yulduzshunos, astrolog] 1 - esk. Munajjimlik bilan shug'ullangan, yulduzlarga qarab fol ko'rgan kishi; astrolog. - [Navoiy Husayn Boyqaroga:] Xalqning taqdirini munajjimlarning shubhali qur'alariga qarab emas, balki aql va idrokning talabiga ko'ra hal etmak zarur. Uyg'un va I. Sulton, Alisher Navoiy. 2 - esk. kt. - ayn. astronom. Samarqand-Kitob yo'lida hazrat Navoiy va buyuk munajjim Ulug'bek zamonasidan qolgan ming yillik chinorlar hali ham shovullab turibdi. «O'zbekiston qo'riqlari».

MUNDARIJA - [a. – mazmun, ma'no; tarkib] 1 Kitob yoki qo'lyozmaning boshida yoki oxirida uning fasl va bo'limlarini, odatda betlari bilan ko'rsatuvchi ro'yxat. Kitobning mundarijasiga qaramoq. 2 - kam qo'll. - ayn. mazmun. Maqolaning mundarijasi. Ishning mundarijasi. G'anisher Yunusovning hayot mundarijasi – g'o'za parvarishi va qo'riq yer ochganligidir. «O'zbekiston qo'riqlari».

MUNOSABAT - [a.– munosiblik, muvofiqlik; joizlik; qarindoshlik; aloqadorlik] 1 Kishilar o'rtasidagi aloqa, muomala. - [Elmurodga] Eshonning munosabati ham o'zgardi. Ilgarigiday qattiq so'kmay qo'ydi. P. Tursun, O'qituvchi. U Navoiy bilan Binoiyning o'zaro munosabatlari haqida ba'zi bir gaplar eshitgan.. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. 2 Kishilar, tashkilotlar, davlatlar o'rtasidagi bordi-keldi, oldi-berdi muomalalari; tirikchilik, moddiy va ma'naviy hayot bilan bog'liq bo'lgan aloqa. Oilaviy munosabat. Savdo munosabatlari. Ishlab chiqarish munosabatlari. Munosabat bog'lamoq. Diplomatik munosabatlarni uzmoq. U banklar orqali o'z raqiblariga qarshi olib bormoqchi bo'lgan «sirli ishlari»ni, o'z qarzdorlariga qanday muomala va munosabatda bo'lishini o'ylar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 Kishining voqyelikka, voqyelikdagi narsalarga, hodisalarga qarashi, yondashish prinsipi. Ayol kishining fazilati bola bilan bo'lgan munosabatda ochiladi. F. Musajonov, Himmat. Inson moddiy boylikni, madaniy obidani yaratar ekan, o'zining mehnatga bo'lgan munosabatida ma'naviy go'zalligini namoyon etadi. Gazetadan. 4 fls. Muayyan tizimdagi elementlarning joylanish xarakteri va ularning o'zaro bog'liqligini ifodalovchi falsafiy tushuncha. Tafakkurning borliqqa munosabati. Men, odatim bo'yicha, so'zlarning ma'nolarini va nomlarning nomlangan narsalar bilan munosabatini bilishga qiziqqanimdan: -U qishloqni nega Tezguzar deb ataganlar – deb so'radim. S. Ayniy, Esdaliklar. 5 Biror ish, harakat, gap va sh. k. ga daxli bo'lgan narsa, tegishli asos; bois, daxl. Bu ishga sizning gapingizning hyech qanday munosabati yo' - q. Tantiboyvachcha anchagina mast bo'lib, og'ziga kelganini valdirashga boshladi. Har munosabat bilan o'zini maqtadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Tavhidiy bir munosabat tug'dirib.. piyolaga yozib bergan she'ri haqida gapirdi. A. Qahhor, Millatchilar.

MUNOSABAT - [a.– munosiblik, muvofiqlik; joizlik; qarindoshlik; aloqadorlik] 1 Kishilar o'rtasidagi aloqa, muomala. - [Elmurodga] Eshonning munosabati ham o'zgardi. Ilgarigiday qattiq so'kmay qo'ydi. P. Tursun, O'qituvchi. U Navoiy bilan Binoiyning o'zaro munosabatlari haqida ba'zi bir gaplar eshitgan.. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. 2 Kishilar, tashkilotlar, davlatlar o'rtasidagi bordi-keldi, oldi-berdi muomalalari; tirikchilik, moddiy va ma'naviy hayot bilan bog'liq bo'lgan aloqa. Oilaviy munosabat. Savdo munosabatlari. Ishlab chiqarish munosabatlari. Munosabat bog'lamoq. Diplomatik munosabatlarni uzmoq. U banklar orqali o'z raqiblariga qarshi olib bormoqchi bo'lgan «sirli ishlari»ni, o'z qarzdorlariga qanday muomala va munosabatda bo'lishini o'ylar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 Kishining voqyelikka, voqyelikdagi narsalarga, hodisalarga qarashi, yondashish prinsipi. Ayol kishining fazilati bola bilan bo'lgan munosabatda ochiladi. F. Musajonov, Himmat. Inson moddiy boylikni, madaniy obidani yaratar ekan, o'zining mehnatga bo'lgan munosabatida ma'naviy go'zalligini namoyon etadi. Gazetadan. 4 fls. Muayyan tizimdagi elementlarning joylanish xarakteri va ularning o'zaro bog'liqligini ifodalovchi falsafiy tushuncha. Tafakkurning borliqqa munosabati. Men, odatim bo'yicha, so'zlarning ma'nolarini va nomlarning nomlangan narsalar bilan munosabatini bilishga qiziqqanimdan: -U qishloqni nega Tezguzar deb ataganlar – deb so'radim. S. Ayniy, Esdaliklar. 5 Biror ish, harakat, gap va sh. k. ga daxli bo'lgan narsa, tegishli asos; bois, daxl. Bu ishga sizning gapingizning hyech qanday munosabati yo' - q. Tantiboyvachcha anchagina mast bo'lib, og'ziga kelganini valdirashga boshladi. Har munosabat bilan o'zini maqtadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Tavhidiy bir munosabat tug'dirib.. piyolaga yozib bergan she'ri haqida gapirdi. A. Qahhor, Millatchilar.

MUNChA - 1 - s. t. Buncha, shunchalik, bu darajada, bu miqdorda. Muncha ham chiroylisan, aziz Vatanim. G'. G'ulom. Bir muncha, birmuncha Bir oz, bir qadar, ma'lum darajada. - [Kumush] Boyagiga qaraganda anchagina yengillashib, ichkariga kirdi. Harakatlari ham birmuncha o'zgargan edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 2 - und. s. vzf. Harakatning haddan oshiqligini, ortiq hayajon, ta'sirlanganlikni va sh.k. ni bildiradi. - [Xotini eriga:] Ha, muncha!.. Turtmasdan gapira bering. A. Qahhor, Anor.

MUNChOQ - Qimmatbaho va rang-barang shisha, tosh va sh.k. narsalardan yasaladigan, asosan ziynat uchun ipga tizib, bo'yinga, qo'lga (bilakka) taqiladigan dumaloq yoki boshqa shakldagi donalar. Shisha muncho - q. Ipga munchoq tizmoq. Do'lana munchoq - 1) yirik sariq rangli xoldor munchoq; 2) do'lana danagidan tizilgan muncho - q. Ko'z munchoq, ko'zmunchoq - etn. «Yomon ko'z»dan asrash uchun ko'zga yaqin bolalarga taqiladigan oq xolli qora muncho - q. Eshak munchoq - 1) ot va eshakka taqiladigan yirik munchoq; 2) ko'chma hyech narsaga arzimaydigan, yaramas narsa haqida.

MUROD - [a. – tilak, istak, maqsad] 1 Erishish, amalga oshirish ko'zda tutilgan orzu; maqsad, muddao. Botir yorim, bilaman, siz qayg'u daryosiga mandan chuqurroq botgandirsiz. Endi yolg'iz murodim: sizni bir ko'rmoq, siz bilan ikki og'iz so'zlashmoqdir. Oybek, Tanlangan asarlar. Murod hosil bo'ldi Maqsad amalga oshdi, orzu ushaldi. Xotirjam bo'ling, begim.. Xudo xohlasa, murodingiz hosil bo'lmay qolmas. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. 2 Murod (erkaklar ismi).

MUROJAAT - [a.– ko'rib chiqish; taqqoslash, solishtirish; biror narsa so'rash; ishni qayta ko'rish] Birovga qarata aytilgan gap, qilingan da'vat, chaqiriq va sh. k. Mexanizatorlarga murojaat bilan chiqsam.. taniqli, tajribali, qat'iyatli mexanizatorlarni cho'lga chorlasam. «O'zbekiston qo'riqlari». Yaqinda matbuotda respublika ilg'or chorvadorlarining murojaati e'lon qilindi. Gazetadan. Murojaat qilmoq (yoki etmoq) - 1) biror ish, iltimos, chaqiriq va sh.k. bilan birovga qarata og'zaki yoki yozma so'z aytmoq. Iltimos bilan murojaat qilmoq. O'rdaga ariza bilan murojaat qiladigan har kim, hatto rasmiy kishilar ham, avval maslahat so'rash uchun Anvarning yoniga kelar edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. -Podshoh hazratlari, – nazokat bilan murojaat etdi Navoiy. Oybek, Navoiy; 2) ma'lumot olish uchun qaramoq. Ensiklopediyaga murojaat qilmoq. Tarixiy manbalarga murojaat qilmoq.

MUSAVVIR - [a. – rassom; tasvirga, suratga oluvchi] Turli tasvirlar ishlovchi, rasm chizuvchi ijodkor. Rang izlaydi musavvir ko'zi, Daraxtlarga bargdek qo'shilib. X. Davron. Tasviriy san'atda ijodkor kishilar obrazini yaratish musavvirdan katta tajriba talab etadi. «Guliston». Musavvirning eng sara bo'yoqlari, eng qimmatli onlari ko'klam tarovatini suratga muhrlashga ketadi. Gazetadan.

MUSTAHKAM - [a. •– mahkam, kuchaytirilgan, kuchli] 1 Buzilish, uzilish, qulash va sh.k. jihatdan chidamli; pishiq-puxta, mahkam. Mustahkam imorat. Mustahkam poydevor. Andijon qal'asi mustahkam. Bobur mirzo u yerda bo'lsa, qal'a yanada mustahkam bo'lur. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Mustahkam temir ustunlarga tortilgan po'lat arqon kuchli motorlar yordamida bir maromda harakatga kelib turibdi. Gazetadan. 2 ko'chma O'z xususiyati, mohiyati va sh.k. jihatdan o'zgarishga, buzilishga, aynishga chidamli; barqaror, aynimas. Mustahkam intizom. Mustahkam do'stlik. Mustahkam aloqa. Mustahkam iroda. Asabi temirdan va ruhiyati nihoyatda mustahkam kishilardan akvanavtlar tayyorlanadi. «Fan va turmush». Imoniga, diniga mustahkam, pokiza odam bor joydan ajina yuz chaqirim nariga qocharmish. S. Ahmad, Hukm.

MUSTAQIL - [a. – erkin, ozod; tobe bo'lmagan, alohida] 1 Ixtiyori o'zida bo'lgan; tobe, qaram bo'lmagan. Mustaqil davlat. Normuhammad qushbegi Qo'qondan bosh tovlab, o'z oldiga mustaqil hukumat e'lon qilgan bo'ldi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 2 O'zganing yordamisiz yoki rahbarligisiz ish qila oladigan, o'zicha fikr yurita oladigan, yashay oladigan. Do'stlarining jilmaygan yuzlari.. uning - [Elmurodning] hyech qachon xayoliga kelmagan bir fikrni shivirlayotgandek bo'ldi: «Biz endi jiddiy va mustaqil odamlarmiz».. deyayotganday tuyuldi. P. Tursun, O'qituvchi. Endi u o'zini mustaqil hayot yo'liga qadam qo'ygan mustaqil bir kishi deb hisobladi. S. Ahmad, Hukm. 3 Faqat o'ziga taalluqli, o'zgalar ishtirokisiz, ta'sirisiz bo'ladigan. O'zining qiziqib, mustaqil shug'ullanishi natijasida bu tilni o'qituvchisi bilan gaplasha oladigan darajada bilib oldi. Mirmuhsin, Umid. Mening gapim shu: mustaqil fikringiz bo'lsa, yana o'ylab ko'ring. R. Fayziy, Cho'lga bahor keldi. ..uchala shogirdidan ham mingdan-ming rozi ekanini aytdi, endi mustaqil ish qilaverishlaringiz mumkin, deb fotiha ham berdi. Mirmuhsin, Me'mor. Mustaqil so'z Lug'aviy ma'noga, nomlash vazifasiga ega, ya'ni predmet, belgi, harakat kabilarni nomlaydigan yoki unga ishora qiladigan va gapning mustaqil bo'lagi vazifasida kela oladigan so'zlar. Mas., gul, chiroyli, sayramoq, besh, bu, qachon so'zlari mustaqil so'zlardir.

MUSTAQILLIK - Mustaqil holat; bog'liq, qaram bo'lmagan holat; davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatga qaram bo'lmay faoliyat ko'rsatishi. Siyosiy mustaqillik. Milliy mustaqillik. Mustaqillik e'lon qilmoq. Hirotu Samarqandga bo'ysunmay, mustaqillik da'vo etayotgan Amirak Ahmadni yo'qotib, o'rniga o'g'illaridan birini qo'ymoq.. Shohruh saltanati mavqyeini ko'tarishda g'oyatda muhim masala edi. Mirmuhsin, Me'mor. Bu xushhol va ochiqko'ngil ayolda ko'zga yaqqol tashlanadigan kuchli iroda va mustaqillik yashirin edi. F. Musajonov, Himmat.

MUZ - 1 Suvning nol darajagacha sovishi natijasida qotgan holati; yax. Muz parchasi. Muz yormoq. Qahraton qishda yalang oyoq muz bosib, saratonda qizg'in qum kechib.. obdan pishgan bizning yigitni ham.. kun xiyla betoqat qilgan edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ufqqa tutash muz qatlamlarini tilimlab, atom muzyorar kemasi suzib borayotir. Gazetadan. 2 Muz kabi sovu - q. Uning boshiga muz yugurib, asablari tirishdi. H. G'ulom, Mash'al. Yo'lchi qotgan qorni g'arch-g'urch bosib, toza, muz havoni qamrab, keza boshladi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 ko'chma - s. t. Juda sovuq, yoqimsiz narsa, odam va sh. k. haqida. Suhbat muz bo'lib ketdi. Mehmonlar ichkilikka zo'r berishdi. S. Ahmad, Gugurt. 4 ot Sovu - q. ..ellikka yaqin kishi besh-o'ntadan navbat bilan kirib-chiqquncha, oyog'imdan muz o'tib ketdi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Muz davri yer tarixidagi qattiq sovuqlar bo'lib, quruqlik yuzini qalin muz qoplagan davr. Muz ko'chdi Ish o'rnidan siljidi; yurishdi. Muz ko'chdi, o'rtoq Safarov, o'rta dehqon qimirlab qoldi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari.

NAFIS I - [a. – qimmatbaho] 1 Go'zal va nozik, latif. Nafis gazlama. Shamol nafis yaproqlarni uzadi, havoda, erkinlikda birpasgina ular bilan o'ynashib, erkalab, so'ng yerga tashlaydi. Oybek, Quyosh qoraymas. Uning - [Kumushning] nafis qora sochlari orqa-o'ngiga to'zg'ib, ajib bir manzara berdilar. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 2 Nozik va yoqimli. Ikkovining ko'zlarida ehtiros chaqmoq chaqar, ulardan go'yo bahor gullarining nafis hidi anqirdi. S. Anorbo-yev, Oqsoy. 3 Badiiy jihatdan juda yuksak, go'zal va nozik. Nafis ish. Shoirning nafis she'rlari hozir uning uchun tuzsiz so'zlar yig'indisidan boshqa bir narsa ham emas edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 4 - esk. ayn. badiiy. O'rtoq Baqoev o'ylab turib so'radi: -Nafis adabiyot darsini sizlarga kim beradi A. Qahhor, Adabiyot muallimi.

NAFIS II - Olmaning erta hosilga kiradigan qishki navi.

NAJOTKOR - [a. + f. – qutqaruvchi, xalos etuvchi] Najot beruvchi, xalos etuvchi, qutulish yo'lini ko'rsatuvchi; qutqaruvchi. O'sha go'zal qizcha Boburni o'z najotkorini kutganday kutadi – buni ham Boburga kelib aytuvchilar bor. P. Qodirov, Yulduzli tunlar. Jasur najotkorlar safqatorida O'zbek yigitining nomi ham kushod. A. Oripov, Yurtim shamoli.

NAQ - [a. – bor, mavjud, qo'ldagi pul] - rvsh. 1 Aytilganning, ko'zda tutilganning o'zginasi; xuddi, ayni. -Otangizga rahmat, Yusvali tog'a! – dedi boshini qimirlatib Meli polvon. – Gapning naq onasini aytdingiz-qo'ydingiz! P. Tursun, O'qituvchi. 2 Qoq, ayni, xuddi. Naq yarim kechada. Naq shu paytda. 3 Oz bo'lmasa; deyarli. Naq yiqila yozdim. 4 Rosa, obdan. Bahorda chunonam qo'sh tortdiki, jonvor qorabayirni naq.. terga tushirib yubordi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 5 Bo'lmasa, aks holda. - [Samovarchi] Tovushini baland qo'yib, o'zicha valdirar edi: -Hoy, aravakash bola, otingni tort, naq tezagini do'ppingga solib beraman! Oybek, Tanlangan asarlar.

NAVBAT - [a. – qator, ketma-ketlik] 1 Birin-ketin sodir bo'ladigan voqyea-hodisalar, bajariladigan ishlar tartibi; gal. Tegirmon navbati bilan. Maqol. O'zR Oliy Majlisining navbatdan tashqari sessiyalari. 2 Qatorda ishg'ol etilgan o'rin; gal. Navbat olmoq. Navbat kutmoq. Erga navbat – sherga navbat. Maqol. To'lamat mo'ylov Nigora tomonga ko'z qirini tashlab, Sherbekning qulog'iga shivirlaydi: -Endi, ukam, Suvonning to'yidan keyin navbat seniki. S. Anorboev, Oqsoy. Ravshan tushlikda sho'rvaga navbat oldi. Sheriklari tandirdan yangi uzilgan somsani stolga uyib.. Ravshanni kutib turishdi. «Yoshlik». 3 Almashinib bajariladigan ish; navbatchilik, smena. Lastochkin batalon shtabida postda turardi. Navbati tugagach, kim bilandir gaplashib qoldi. I. Rahim, Chin mu-habbat. 4 Ma'lum bosqich; bajarilgan ishning ma'lum qismi, bo'lagi. Urganch broyler fermasining birinchi navbatini foydalanishga topshirish to'g'risidagi hujjat imzolandi. «Yoshlik». 5 (“bu”, “shu”, “har”, “bir” kabi s. bilan) Marta, gal. Bir navbat Birinchi navbatda - ayn. birinchi galda - q. birinchi 5.

NAVRO'Z I - [f. – yangi kun] 1 Shamsiya yil hisobida yangi yilning birinchi kuni (mart oyining 21-kuniga to'g'ri keladi). 2 Bahor chog'i, bahor. Navro'z yomg'iri Navro'z bayrami - Eski sana hisobidagi yangi yil va bahorning boshlanishi munosabati bilan o'tkaziladigan bayram. Navro'zi ajam O'zbek mumtoz kuylaridan birining nomi. 3 Navro'z (erkaklar ismi).

Ne'MAT - [a. – baxtli, farovon hayot; in'om, hadya] 1 Tabiat in'om etgan yegulik narsalar; noz-ne'matlar. Shirin mevalarga o'rgangan og'izlariga bu yerning nordon ne'matlari yoqmadi. Oybek, Quyosh qoraymas. 2 Ezgu ish, yaxshi narsa. Bo'lakka ne'mati vasling farovon aylading ketding. Muqimiy. Mana, ilm qandoq aziz ne' - mat. Dunyoda ilmdan ortiq ham lazzatli shirin ne'mat bormi Hamza, Tanlangan asarlar. 3 Ne'mat (erkaklar ismi).

NIHOL - [f. – yangi o'tqazilgan, o'stirilgan daraxt; qalamcha] 1 Yosh novda yoki ko'chat. Yosh niholga ustalik bilan qilingan payvand tez amal oladi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 2 Yangi unib chiqqan o'simlik, ekin. G'o'za nihollari. Daraxtdan meva olaman desang, niholidan parvarish qil! Maqol. Bolani yoshdan asra, niholni boshdan asra. Maqol Nozik nihol - 1) yosh novda yoki ko'chat. Nozik nihol daraxtlar; 2) - ko'chma nozik qomat va shunday qomatli kishi. Bejirim, kelishgan nozik niholing, Beqasam kamzuling yarashibdi xo'p. X. Rasul. 3 - ko'chma yetilmagan yosh narsa; murg'ak, kurtak. G'ulomjonning ko'ngli sindi, yo'q, ko'ngli emas, umr orzusining niholi sindi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Ishdan qaytgan chog'imda Qiyqiradi o'g'ilcham, – Hali nihol bog'imda, Bargin yozmagan g'uncham. Yo. Mirzo.

NIYaT - [a. – maqsad, o'y, mo'ljal, o'ylab qo'yilgan ish] Ko'ngildagi istak-orzu, ahd, maqs - ad. Yaxshi niyat – yorti mol. Maqol. Ojizamiz bilan mirzo Anvarning to'ylarini qilmoq niyatimiz bor edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. - [Oxun:] Besh-o'n qog'ozni belimga tugib, ust-boshimni but qilib, yurtimga jo'nab ketay degandim, niyatga yeta olmay turibman. Oybek, Tanlangan asarlar.

NIShONLAMOQ - 1 Bayram, qutlug' kun va sh.k. ni tantana bilan o'tkazmoq, munosib sovg'alar bilan kutib olmoq. Temir-tersak buyumlari zavodining direktori ellik yoshga to'ldi. Mana shu qutlug' marosimni nishonlash uchun zavod faollari klubga yig'ilishdi. S. Ahm - ad. Saylanma. 2 Belgi, nishon qo'ymoq, belgilamoq. yer yetilgandan keyin otam jo'yaklar joyini nishonlab berdi. S. Ayniy, Esdaliklar.

NODON - [f. – bilmaydigan, xabarsiz; johil, ilmsiz; kaltafahm, befarosat] 1 Ilm-ma'rifatdan xabari yo'q, ongi, tushunchasi past; o'qimagan, bilimsiz; qoloq. Nodon odam. So'zlaguvchi nodon bo'lsa, eshitguvchi dono bo'lsin. Maqol. Nahotki mana shu yerda o'tirgan studentlar Yunusov o'ylaganchalik nodon bo'lsa! O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 2 Fahm-farosati kam; tushunmaydigan, tentak. Ajab bo'ldi! Oyog'ining tagiga o'ligingni tashlagin endi, o'z qadrini bilmagan nodon. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

NOHAQ - [no.. + haq] 1 Qonunga xilof, zid; g'ayriqonuniy. Tunov kun unga - [O'rmon polvonga] borib, “bizning g'allalarimizni nohaq va zo'r bilan bosib oldilar”, deb arz qilgan oyoq yalang dehqon, cho'pon va o'tinkashlar kirib keldilar.. S. Ayniy, Qullar. Ko'ngil to'la armon, yo'qdir darmon, Oh, har kun nohaq qurbon, mudhish qon. S. Abdulla. 2 Haqqoniy bo'lmagan, adolatsiz, noto'g'ri. Nohaq hukm. Nohaq ishga rivoj yo'q. Maqol. Nohaq ishga kuyaman.. Boy, kam-bag'al, mulla, eshon demasdan, hammaning bolasiga bir tekis qaralsa, otamga la'nat, o'g'limni yubormasam. Oybek, Tanlangan asarlar. Mahkam.. nohaq gaplardan qattiq norozi bo'lib, yana yuzining qoni qocha boshladi. P. Qodirov, Uch ildiz. 3 kesim vzf. Haqli emas. Kim haq, kim nohaq – aniq bo'ldi. Bu masalada siz nohaqsiz.

NOMA'QUL - [no.. + ma'qul] 1 Ma'qul emas, ma'qul kelmaydigan; nodurust. Hoji bir necha vaqt so'zlaguvchini o'z og'ziga tikiltirib o'tirgandan so'ng, agar ma'qul tushsa, “xo'p” deydi.. noma'qul bo'lsa, “durust emas” deydi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Keyin u odam noma'qul chiqsa, darhol amaldan olib tashlaydi. Sh. Xolmirzaev, Qil ko'prik. 2 Aql-idrok bilan qilinmagan; nojo'ya, bema'ni, ahmoqona. Shunda men kecha beixtiyor qilgan noma'qul ishimning qanchalik fojiali ekanini birato'la angladim. A. Muxtor, Tug'ilish. Noma'qul buzoqning go'shtini yemoq - Bekor, behuda aytmoq, noto'g'ri gapirmoq; noto'g'ri xatti-harakat qilmoq. -Bilib qo'yingki, xotinim halol! Tuhmat qilganlar noma'qul buzoqning go'shtini yebdi! – dedi Qambar. Uyg'un. Asarlar.

NONUShTA - Ertalabki non-choy, xo'rak. Sidiqjon ertalab nonushtadan keyin jo'namoqchi bo'lgan edi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari Nonushta qilmoq - Ertalabki xo'rakni yemoq. Har kun ertalab bir vaqtda – bir minut kechikish yo oldin ketish yo'q, nonushta qilmasdan, do'konga ketadi, oqshom, albatta, uyga qaytib, oila bilan ovqatlanadi. Oybek, Tanlangan asarlar.

NOXOSDAN - rvsh. Bexosdan, qo'qqisdan, kutilmaganda. Nega bunday noxosdan shahar bormoqchi bo'ldingiz S. Ayniy, Esdaliklar.

NOZIK I - [f. – ingichka, yengil; yumshoq, muloyim; mo'rt, bo'sh; nafis] 1 Yuksak mahorat va san'at bilan juda bejirim qilib ishlangan; nafis, latif. Iskandaro havas va taajjub bilan binolarga, boy jihozlarga, ayniqsa, nozik san'at buyumlariga, eshik va derazalarga nazar tashlab qo'yardi. Oybek, Nur qidirib. 2 Ingichka; yupqa, harir. Nozik ip. Dutorning nozik torlaridan.. chiqqan “Navo” kuyi o'z nolasiga tushunguvchi Otabekdek yigitlarga juda muhtoj edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 3 Yupqa, harir. U gunafsha gulli nozik batis ko'ylak kiyib, choyshabni tomog'igacha tortib, jurnal o'qib yotardi. Oydin, Hikoyalar. 4 Bejirim, latif; xipcha. Momiq paxtalar uning nozik barmoqlariga o'zi ilashib chiqar, chanoqlar hayratdan og'iz ochib, silkinib qolardi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Yigit mahbubasining nozik qo'llaridan tutib, o'ziga tortardi. S. Anorboev, Oqsoy. Murzin uning parishon sochlarini, nozik bo'yniga yopishgan mayin, jonsizgina soch tolalarini tomosha qilardi. Shuhrat, Shinelli yillar. 5 Zaif, nimjon. Nozik maysa. Ukamni durustroq joyga o'rnashtiring, o'zi nimjon, nozikroq bola.. shamollab-netib qolmasin. P. Tursun, O'qituvchi. Nozik, rang-barang parvonalar, kapalaklar lampa atrofida aylanar.. edilar. Oybek, Tanlangan asarlar. 6 Muloyim, mayin va yoqimli, nazokatli. Nozik tabassum. “Dilxiroj” o'zining mayda qadami, nozik harakatlari bilan davraga kirib keldi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Xalq ko'nglini ovlagan, Ulfatda doim. Ovozi jonga yoqar, Nozik, muloyim. - q. Muhammadiy. U kuyning sehriga berilib, intizor ko'zlarini nozik yumdi, boshini quyi soldi. Shuhrat, Shinelli yillar. 7 Salga sinadigan, uziladigan, yirtiladigan; bo'sh, mo'rt. Nozik buyum. Olimovning qo'lidagi yuklar hammanikidan og'irroq, nozikroq edi. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. 8 - ko'chma O'ziga xos qiyinchiliklari bo'lgan, alohida mahorat, malaka, bilim talab etadigan. G'o'za sug'orish – nozik ish. Oybek, O. v. shabadalar. 9 - ko'chma O'z ishini mayda ikir-chikirlarigacha yaxshi biladigan; usta. Sekretarning otasi.. nozik gulchi edi. Oybek, O. v. shabadalar. 10 - ko'chma Alohida ehtiyotkorlik talab etadigan; qaltis. Nozik masala. Nozik payt. Nozik ahvol. Asrora o'ylab qarasa, ko'ngil ishi nozik narsa ekan. S. Ahmad, Ufq. -Keyingi paytda zamon nozik bo'lib qoldi, – afsus bilan bosh chayqardi O'sar buxgalter. A. Ko'chimov, Halqa. Bo'lmasa, selpo raisligiday nozik lavozimda o'n-o'n besh yil muqim ishlash osonmi! O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 11 - ko'chma Alohida e'tibor, mulozamat, takalluf talab etadigan, izzattalab. Nozik mehmon. -Xo'jayin band, oldilarida nozik odam bor. Majlis qilishyapti, – dedi sekretar. S. Abduqahhor, Sanamay sakkiz dema. 12 - ko'chma Qichiqli; injiq. Boboqulning ko'zlaridagi nozik kinoya uning izzat-nafsiga xanjardek qadaldi. Oybek, Navoiy Nozik tabiat (noziktabiat) yoki tabiati nozik - Ko'ngli har narsani yoqtiravermaydigan, ko'taravermaydigan; injiq, erka. Shu qadar ziq, nozik tabiat bo'lib qolgani uchun Begimxon ko'p dakki eshitdi. I. Rahim, Chin muhabbat. Ko'ngli nozik - ayn. nozik tabiat. Nozik did yoki didi nozik Juda ham sezgir, nafosatni teran his qiluvchi; tuyg'un. Nozik didli rassomlarni ham hayratda qoldiradigan oynadagi naqsh - [Elmurodning] xayolini band etdi. Shuhrat, Shinelli yillar. Nozik joyi Kamchiligi, aybi. Aziza Yodgorning nozik joylarini yaxshi biladi. Shuncha ko'rgiliklari evaziga eridan qasos olishga ahd qildi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 13 Nozik (xotin-qizlar ismi).

NUR - [a. – yorug'lik, yog'du] 1 Yorug'lik manbaidan taralgan va ingichka tola ko'rinishida tasavvur etiladigan ziyo, yog'du. Quyosh nuri. Oy xira nur sochmoqda. 2 - fiz. Musbat yoki manfiy zarralar, elektromagnit tebranishlar oqimi. Rentgen nurlari. Katod nurlari Nur kasalligi (yoki kasali) - Radioaktiv nurlarning organizmga ta'sir etishidan yuzaga keladigan kasallik. Chernobil avariyasini bartaraf etishda ishtirok etgan ko'pchilik vatandoshlarimiz nur kasalligiga chalinmasliklari uchun profilaktika ishlari amalga oshirildi. Gazetadan. Natijada yaponlarning bir qismi nur kasaliga mubtalo bo'lib qolgan. H. Hasanov, Ekvatordan o'tganda. 3 Umuman, yorug'lik, ziyo; yorug'lik energiyasi. Elektr nuri. Baliq tirik suv bilan, Giyoh yashar nur bilan, Dengiz ravshan dur bilan, Inson erkin u bilan. - q. Muhammadiy. 4 - ko'chma Haqiqat, baxt-saodat, erkinlik, ma'rifat ramzi. Bilim nuri. Ko'cha jangi boshlangandi. Zulmat bilan nur to'qnashgan, hayot-mamot urushi bormoqda. Sh. Toshmatov, Erk qushi Ko'z nuri - Ardoqli, ko'z qorachig'iday aziz kishi (asosan farzand haqida). U - [ona] Gulnor kabi sevikli qizini, ko'z nurini olovga otib, yana uning baxt va saodati to'g'risida nasihat qilishi kerak. Oybek, Tanlangan asarlar. Ko'z nurini to'kib Uzoq vaqt ko'z uzmay, kuchini ayamay, qunt bilan. Ko'z nurini to'kib ishlamoq. Nur alo (yoki ustiga) nur Yana ham yaxshi, ko'ngildagidan ham a'lo. Ixtiyor o'zingizda, qutlayman desangiz aytib ko'ring, xo'p desa – nur alo nur. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. Nuri diyda - q. diyda. 5 Nur (erkaklar ismi).

OBIDA II - kt. - 1 Qabr ustiga o'rnatilgan yodgorlik. Ukrainaning bu qishlog'ida vatandoshlarimiz xotirasini abadiylashtirish uchun ramziy qabr ustiga obida o'rnatilgan. Gazetadan. 2 Arxeologik yodgorlik, uzoq o'tmishdan qolgan moddiy yodgorlik. O'rta Osiyo naqqoshlari qoldirgan va hozir davlat muhofaza qilayotgan obidalarda asrlar yodgorligi-ning izi bor. «Guliston». Yodgor Charosga g'olibona qarab qo'ydi: -Esingizdami, yangi yil kuni qadimiy obidalarni zamonaviy qurilishlarga qanday tatbiq etsa bo'ladi, degan edingiz. O'. Hoshimov. Qalbingga quloq sol. Zero, bu obi-dalarni topish va o'rganish tufayli o'zbek xalqining ibtidoiy davr tarixi.. - [xalqning] urf-odati va e'tiqodiga oid yangi ma'lumotlar bilan boyitildi. Gazetadan.

OBRO'(Y) - [f. – shon, sharaf or-nomus, qadr-qimmat; iftixor] 1 Kishining tutgan ishi va yaxshi xislatlari tufayli jamoatchilik qoshida topgan e'tibori; hurmat, nufuz. Direktorimizning obro'yi baland. Obro'yini ko'tarmoq (oshirmoq). Obro'(ni) saqlamoq. - [O'zbek oyim:] Axir, mening ham o'zimga yarasha obro'yim bor: Toshkentda kimsan – Yusufbek hojining ko'chiman. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Obro' ko'rmoq - Jamoatchilik o'rtasida e'tibor, hurmat qozonmoq. Shunday obro' ko'rgan bir kishi kelib-kelib, nahotki o'z qudasidan va kelinidan munchalik obro'sizlik ko'rsa! A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Obro' olmoq Hyech narsasi yo'qligiga qaramay, bor imkoniyatdan foydalanmoq, mehmondo'stlikni joyiga keltirmoq (sir boy bermaslik uchun). Obro' orttirmoq - ayn. obro' ko'rmoq. Obro'yi bir (yoki uch) pul bo'ldi - ayn. obro'yi ketdi. Obro'yi ketdi (yoki tushdi, to'kildi) Obro'sizlandi, hurmat-e'tibori ketdi. Shavla ketsa-ketsin, obro' ketmasin! Maqol. Obro'yini ketkazmoq (yoki to'kmoq, tushirmoq) E'tiborini, hurmatini yo'q qilmoq, beobro' qilmoq. Shoqosimning mushtumi yo'g'on, urushqoq, obro'si to'kilishidan qo'rqmaydigan, bezbetroq yigit ekanini ham bilardi. Mirmuhsin, Umid. 2 Shunday hurmat sohibi. Uning - [mehmonning] yonida yotgan katta bir qora muqovali daftar bu kishi shubhasiz Qamishkapaning obro'laridan ekaniga dalolat berib turardi. P. Tursun, O'qituvchi. 3 Sharaf, iftixor; faxr; shuhrat, nufuz. Rais bo'lar kolxozchining kattasi. Obro' bo'lar yerga ekkan paxtasi. Fozil shoir. Toshkent – o'zbekning san'ati, tovushi, Quvnoq muzikasi, kuyi, obro'yi. G'. G'ulom.

ODOBLI - ayn. adabli. Umid juda odobli yigit ekan, bir ryumka ham ichkilik ichmadi. Mirmuhsin, Umid.

ODAT - [a. – udum, taomil; o'rganish; malaka, odatlanish] 1 O'rganish bo'lib qolgan harakat, qiliq. Yaxshi odat. Yomon odat. Sening odating menga ma'lum. Bu otning tishlaydigan odati bor. Odat qilmoq. Tarki odat – amri mahol. Maqol. Hasanalining ortiqcha berilib o'ylagan kezda soqolini qayirib tishlaydigan bir odati bo'lib, hozir ham soqolini yamlash bilan mashg'ul edi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Har qanday yerga so'ramay-netmay kirib boraverish oqsoqolga odat edi. P. Tursun, O'qituvchi. 2 Ota-bobodan qolib kelayotgan va kishilarga singib ketgan yoki yangidan singib borayotgan rasm-rusum, udum, tar - tib. Eski odat. Yilni o'n ikki hayvon nomi bilan atash odati va 12 yillik davr bilan vaqt hisoblash an'anasiga Qadimgi Xitoyda asos solingan. «Fan va turmush». Ertalab, odat bo'yicha, Nuri to'r ro'mol yopinib, beshikdagi boladan to keksalarga qadar – hammaga salom qilar ekan. Oybek, Tanlangan asarlar. Hatto shunday bir odat borki, kimdir vafot qilsa, uning tobutini ko'tarish oldidan, albatta, ko'pchilik o'rtasida, mar-humning olgan-bergani bormi, deb so'raladi. Shukrullo, Saylanma.

Ofat

OID - [a. – qaytuvchi, qaytib keluvchi] ko'm. Tegishli, taalluqli, doir. Ishq-muhabbatga oid she'rlar. Tarixga oid kitoblar. Orada o'tgan shu ikki oy ichida Ahmadjon.. harbiy texnikaga oid ko'p narsalar o'rgandi. A. Qahhor, Oltin yulduz.

OILA - [a. – bola-chaqa, xonadon; urug', avlod] 1 Er-xotin, ularning bola-chaqalari va eng yaqin tug'ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui; xonadon. Ahil oila. San'atkorlar oilasi. Oila boshlig'i. - [Eshvoy] Kambag'al bo'lishiga qaramay, Yo'lchining oilasiga.. yordam ko'rsatar edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Oilaning har bir a'zosi o'z ishi, yumushi bilan mashg'ul. H. G'ulom, Mash'al. Birovga qiziqish, oila qurish.. Bu gaplar Zamirani cho'chitar, Ochil uni yomon yo'lga boshlayotganday tuyulardi. P. Qodirov, Uch ildiz. Oilani buzmoq - Er-xotinlikka barham bermoq, ajralmoq. Jahl ustida urishib qolgan bo'lsangiz, ehtimol, yarashib qolarsiz. Qaynatangiz, qaynanangiz kelib qolishar Oilangizni buzmang! Mirmuhsin, Umid. 2 ko'chma Bir maqsad, maslak bilan birlashgan ko'p kishilar, xalqlar, mamlakatlar. O'zbekistonda turli millat vakillari bir oila bo'lib yashamoqdalar. Gazetadan. -Butun askarlar bir oila, ahil, mehribon va qalin do'stmiz, – dedi Bektemir. Oybek, Quyosh qoraymas. 3 O'simliklar va hayvonlar sistematikasida tuzilish jihatidan bir-biriga o'xshash, kelib chiqish jihatidan ham o'zaro yaqin bir necha urug'ni o'z ichiga olgan guruh. Dukkaklilar oilasi. O'rdaktumshuqlilar oilasi. Turp butaguldoshlar oilasiga mansub ikki yillik, ildizmevali ko'kat o'simligi deyishadi botaniklar. K. Mahmudov, Qiziqarli pazandalik. 4 Qardosh tillar guruhi. Oltoy tillar oilasi. Som-hom tillari oilasi. 5 - s.t. Rafiqa, xotin. Oilam maktabda o'qituvchi.

OLAM - [a. – dunyo, jahon; koinot; xalq, omma] 1 Butun mavjudot, borliq, koinot, dunyo. -Ayb mening o'zimda, – dedi u - [boy] zardasi qaynab. – Olam bino bo'lgandan beri yaxshilikka – yomonlik, xizmatga – tuhmat bo'lib kelgan. S. Ayniy, Doxunda. O'n sakkiz ming olam - esk. Butun koinot, butun borliq, butun dunyo. 2 Butun jahon, dunyo, yer yuzi va undagi insonlar, xalqlar Paxtamizning shuhrati butun olamga mashhur. Hakimboyvachchaning ovozasi olamni tutadi. Oybek, Tanlangan asarlar. 3 Tabiatda mavjud bo'lgan narsalarning alohida bir to'pi, dunyosi. O'simliklar olami. Titrash o'simlik olamiga ham halokatli ta'sir etadi. «Fan va turmush». 4 O'ziga xos xususiyatlari, maqsadi, maslagi bilan ajralib turadigan ijtimoiy guruh, jamiyat. Yangi olam - 1) biror ijtimoiy formatsiya o'rnini olgan ikkinchi, yangi formasiya. Yangi olamga kirgan odamlarning hammasi oyog'ida eski olamning loyi bilan kirgan. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari; 2) ko'chma yangi sharoit, yangi muhit. Umrini shaharda, shovqinli sexlarda o'tkazgan bu yigit uchun qishloq mutlaqo yangi olam edi. S. Ahmad, Hukm. 5 Odamning ma'naviy, ichki dunyosi; o'ziga xosligi. Inson ruhiy olamining eng nozik nuqtalarini his etib, voqyea va hodisalarning eng dolzarb jihatlarini badiiy aks ettirmog'im lozim bo'ladi. «O'TA». 6 Biror soha, jabha. Ilm olami. Siyosat olami. U endi.. Salimxondan ko'p so'zlaydi, hatto Salimxonni siyosat olamiga sudraydi. A. Qahhor, Sarob. Fan olamida yangilik yaratish istagi uning qalbini qamray boshladi. S. Karomatov, Oltin qum. 7 - din. Bu dunyo; mavjud dunyo. Olamdan o'tmoq. Qutbinisa onasi olamdan o'tgandan buyon endi ohorli kiyim kiyishi edi. S. Ahmad, Ufq. Bir olam - 1) o'ziga xos bir dunyo. - [Normat] 1940 yili - [Moskvadagi] qishloq xo'jalik vistavkasini ko'rgandayoq: -Vistavkaning o'zi bir olam, – degan edi. I. Rahim, Chin mu-habbat; 2) juda ko'p, behad ko'p, ko'pdan-ko'p, son-sanoqsiz. U Moskavadan bir olam taassurotlar bilan qaytdi. T. Ashu-rov, Oq ot. Boshqa olam Xulq-atvori bo'lak, boshqacha. Ot esa tamom boshqa olam, ayniqsa mening qorabayirim. H. G'ulom, Mash'al. Jumla(i) olam Olamdagi hamma odam yoki narsa. Oltin tuprog'ingda jumla olam bor. H. G'ulom. Ikki olamda Hyech vaqt, hyech qachon. Olam guliston - q. guliston. Hammasiga o'sha moshak sababchi. «Keling», deb telefon qil-maganda, olam guliston edi. N. Aminov, Qahqaha. Olam hodis Mabodo, ehtimol, bo'lishi mumkin, balki. Olam hodis, qo'lga tushib qolsang, so'roq kezida aybni faqat o'z bo'yningga olib, oraga meni qotishtirmaysan! A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Olamga sig'may ketdi Behad xursand bo'ldi. Ko'rmaysizmi: suvning sharpasini eshitib, bechora - [dehqon]lar olamga sig'may ketdi. M. Ismoiliy, Farg'ona t.o. Parvardigori olam Olloh; olamning yaratuvchisi, xalloqi olam, xudo. Parvardigori olam duolarimizni mustajob qilgay. Podshohi olam - esk. Zo'r podshoh, ulug' podshoh. Xalloqi olam - q. xalloq. Husn olami Husndor kishilar, nozaninlar toifasi. Bu uzatish (to'y) majlisini jonli, ruhli o't-kazmoq uchun barcha qizlar o'zlarining eng asl, eng nafis kiyimlarini kiyib, favqulodda husn olamini yana bir qat, yana bir qayta bezabdilar. A. Qodiriy, O'tgan kunlar.

OLIY - [a. – yuqori, yuksak, baland] - 1 Mavqyei, martabasi, rahbarlik roli va sh.k. jihatidan eng yuqori; bosh. Oliy Majlis. Oliy sud. Oliy bosh qo'mondon. 30 oktyabr kuni O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasi o'z ishini davom ettirdi. Gazetadan. Janobi oliylari - 1) - esk. oliy tabaqaga mansub yoki oliy mansabga ega bo'lgan kishi (podshoh, xon, amir, bek va sh.k.) va ularning nomini ulug'lab aytiladigan murojaat shakli. -Erta bilan janobi oliyga ariza va sovrinimizni tortiq qilgandan keyin, agar ruxsati oliy bo'lsa, so'ngra savdoga kirisharmiz, – dedi karvonboshi. S. Ayniy, Qullar. Zoti oliylariga podshoh hazratlarining iltifotlari baland emish. Oybek, Navoiy; 2) hozirda: oliy darajadagi yozishmalarda hukumat yoki davlat boshlig'iga hurmat yuzasidan bevosita yoki uning nomiga qo'shgan holda murojaat shakli. Prezident janobi oliylari. Bosh vazir janobi oliylari. Farmoni (yoki amri) oliy yoki oliy farmon Eng yuqori tashkilot, davlat organi yoki boshliqning farmoni. - [Salimboyvachcha:] Xo'sh, ayting-chi, podshoning mardikor olishiga nima deysiz Mana, farmoni oliy chiqdi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Sifat jihatidan eng yuqori, eng yaxshi. Oliy nav. Oliy sifat. Bog'da hovuz bo'yiga shinam shiyponlarga yozilgan dasturxonlar yozilganicha, besh yulduzli oliy nav konyaklar ochilganicha, so'yilgan bo'rdoqilar so'yilganicha qolib ketdi. O. Yoqubov, Diyonat. 3 Eng yuqori darajali, eng yuqori, yuksak. Oliy maqsad. O'zbek adabiyoti haqiqatan har jihatdan barkamol, tahsinga loyiq, xalqimizning oliy maqsadi uchun kurashda katta kuch bo'lib qoldi. K. Qahhorova, Chorak asr hamnafas. 4 Taraqqiyotning eng yuqori darajasiga erishgan, barkamol. Tashkilotning oliy formasi. 5 Ta'lim tizimidagi yuqori bosqich. Oliy o'quv yurti. Ba'zan oliy ma'lumotli kishilar o'z tarjimai hollarini bir varaqqina yozib berishga og'rinadilar. Shukrullo, Saylanma. 6 Eng kuchli, eng yuqori. Sirasini aytganda, mavsum boshidayoq oliy ligaga berila-yotgan qo'sh yo'llanmadan birini qo'lga kiritish oson bo'lmasligi ko'zga tashlanmoqda. Gazetadan. 7 Yuqori, murakkab. Oliy matematika. 8 Yuqori, so'nggi. Oliy jazo.

OLIM - [a. – bilimli, ilmli, dono; ma'lumotli] 1 Fanning biror sohasi bo'yicha maxsus bilimga ega bo'lgan kishi. O'zbekiston olimlari. Yosh olim. Tilshunos olim. 2 Umuman, bilimli kishi. Olim bo'lsang, olam seniki. Maqol. Oz-ozdan o'rganib, olim bo'lur. Maqol. Aflotun ham, Arastu ham zamonasining ko'p dono, ko'p aqlli olimlari bo'lgan, shubhasiz. P. Tursun, O'qituvchi. 3 Olim (erkaklar ismi).

OLIYJANOBLIK - Oliyjanob xususiyatlarga egalik. -Bu yirtqichlarning dahshatli gunohlaridan kechish uchun ham yurak kerak, oliyjanoblik kerak, – dedi keksa soldat. A. Muxtor, Asarlar. Hayotda shunday yaxshi odamlar borki, ularning oliyjanobligiga, kamtarligi va kishilarga beminnat xizmat qilishlariga chin dildan tahsin aytging keladi. Gazetadan.

OLMAXON - O'rmonda daraxtda yashovchi, uzun baroq dumli kichkina kemiruvchi hayvon.

OMON - [a. – xavfsizlik; xotirjamlik; rahm-shafqat] 1 Sog'-salomat, eson-sog'. Bosh omon bo'lsa, do'ppi topilar. Maqol. Qorategindan keldingmi, opang omonmi A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Bu bosh bevafo dunyoda nimalarni ko'rmadi deysiz. Ko'p to'polonlardan omon qoldi. S. Anorboev, Oqsoy. Tohir omon, hyech bir shikast yegan yo'q. S. Abdulla, Tohir va Zuhra. Omon bermay - Ayamay, shafqatsiz ravishda. Sen qo'lima tushib bo'lding gunohkor, Omon bermay o'ldiraman muqarrar. «Rustamxon». 2 Tinch, osoyishta. Ona yurting omon bo'lsa, rang-ro'ying somon bo'lmas. Maqol. Dunyodagi barcha tinchliksevar kishilar ona zaminning omon qolishi uchun hamjihatlik bilan o'z xohish-irodalarini namoyish etmoq-dalar. Gazetadan. 3 Omon (erkaklar ismi).

ON II - [a. – vaqt, davr, payt] Qisqa bir zamon: lahza, payt. Bir on. Shu onda. Bir onning bahosin o'lchamoq uchun Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz. G'. G'ulom. Umid Hafiza bilan bo'lgan shirin onlarini xayolidan o'tkazardi. Mirmuhsin, Umid.

ONT - Muqaddas narsalar yoki kimsalarning nomini aytib, ularni o'rtaga qo'yib berilgan qat'iy va'da; qasam. Ont ichmoq. Basharti shu xizmatni bajarib berishni bo'yningga olsang, ont bilan aytamanki, davlatimning yarmisi seniki bo'lsin! A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Ont ichmoq - ayn. qasam ichmoq - q. qasam. Oshno ont ichdi. Otasini, onasini, uyda qolgan uchta ukasiyu ikkita singlisini o'rtaga qo'yib ont ichdi. M. M. Do'st, Lolazor.

OQIM - 1 Ma'lum bir tomonga oqayotgan suv, suyuqlik yoki gaz jarayoni. Issiq oqim. Sovuq oqim. Gaz oqimi. Rashid qayiqni oqim ixtiyoriga qo'yib yubordi. Shuhrat, Shinelli yillar. 2 Shunday jarayon yo'nalgan tomon, yo'nalish. Azizxon ariqqa tushganda, besh-olti yigit oqimga qarshi suvni shaloplatib suzib yurishardi. S. Ahmad, Ufq. Chavandoz otini orqaga burib, suv oqimiga qarab ketdi va yuz qadamcha yurgandan keyin yuganini tortib, qamchi urdi. H. G'ulom, Mash'al. 3 fiz. Berilgan sirtdan vaqt birligi ichida o'tayotgan to'liq energiya miqdori. Yorug'lik oqimi. Elektronlar oqimi. Magnit oqimi. 4 ko'chma Ma'lum bir tomonga yo'nalgan kishi yoki narsalar jarayoni. Odamlar oqimi. Xatlar oqimi. Maydon atrofidagi ko'chalarda, parklarda xalq oqimi toshar, chayqalar edi. Oybek, Nur qidirib. Pul oqimini Aliqulning o'zi boshqarardi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Yomg'ir sharros quyar, ko'chadagi yo'lovchilar soyabon ostida shoshilib qadam tashlar, ulkan mashinalar oqimi yomg'ir selini shirillatib kesib borardi. A. Nurmurodov, Urush. 5 ko'chma Ijtimoiy faoliyat, ilm-fan, nazariya va sh. k. ning biror sohasidagi yo'nalishi; qarash. Reaksion oqim. Siyosiy oqim. Zamon oqimi. Yoshlar hali oqim sifatida o'zlarini namoyon qila olganlari yo'q. Gazetadan. Gapning oqimi - Gapning yo'nalishi, borishi, omadi. Saidg'ozi buni darrov payqadi, gapning oqimini o'zgartirdi. S. Anorboev, Oqsoy. Oqimga qarshi yurmoq (yoki suzmoq) Jamiyatda ustun yo'nalishga qarshi harakat qilmoq.

OQIBAT I - [a. – natija, yakun, samara; iz, asar; ergashish, ta'qib qilish] Qadrdonlik, do'stlik tuyg'usi, mehr, muhabbat va shundan kelib chiqadigan yaxshi munosabat; muruvvat. Insonning insonga oqibati uzoq safarlarda bilinadi. Gazetadan. Ha, shumi hali, Bo'taboy aka, oramizda puldan ham kattaroq narsa – mehru oqibat bor edi-ku. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. -Munavvarxon, qoqindiq, sizdan kelgan oqibat shumi Boqqa bir bordingiz-u, badar ket-dingiz,– deb ginaxonlik qilib ko'rishdi amma. S. Anorboev, Mehr.

Oqkoʻngil

OQQUSh - G'ozlar oilasiga mansub, patlari oq, bo'yni uzun yirik suv qushi; quv. Eskidan saqlanib qolgan yodgorlik – oqqushlar suzib yurgan ko'llaru daraxt tagida nay chalib o'tirgan yigit-qizlarning suratlari. M. M. Do'st, Lolazor.

ORLANMOQ - Or-nomus qilmoq, uyalmoq; tortinmoq, o'ziga munosib ko'rmaslik. Bilmaganni so'rab o'rgangan olim, orlanib so'ramagan o'ziga zolim. Maqol. -Men shu choqqacha, – dedi Xushro'y, – bandasiga bosh egishni va bandasi oldida tavba qilishni or bildim va shu orlanishim orqasida har kimning ustida yurdim. A. Qodiriy, O'tgan kunlar.

OROM - [f. – tinchlik, xotirjamlik; dam olish, hordiq] Jon-tan rohati; dam olishdan, tinchlikdan, osoyishtalikdan topiladigan rohat, huzur. Orom bermoq. Orom olmoq. - [Navkarlarning] Hayqiriq va so'kinishlari.. beva-bechoralarning oromini buzar va cho'chitardi. Sh. Toshmatov, Erk qushi. Suv jildirab oqar, uning salqini kun bo'yi issiqdan pishgan qizlarga orom bag'ishlardi. S. Zunnunova, Gulxan. Nafsi orom oldi - Nafsi qondi. Asror muzdek suvdan simirib, nafsi orom oldi. «Yoshlik». Oromi buzilmoq Osoyishtaligi, tinchligiga xalal yetmoq. Normo'min bo'la boshlaganimni bilaman, uydagilarning oromi buzildi. M. M. Do'st, Lolazor. 2 Tinchlik, osoyishtalik. Sokin tun oro-mini onaning nolasi buzdi: -Yolg'izimdan judo qildinglar-ku, qon qusgurlar. Gazetadan.

OROMGOH - [f. – daxma, maqbara; dam, orom olish xonasi] 1 Kishilar dam oladigan, rohat qiladigan joy. Rahimaga hamroh bo'lib kelganlarning ko'pi yo'lning narigi betida – yong'oqzordagi mehmonlar uchun qurilgan oromgohda qolishdi. S. Ahmad, Jimjitlik. 2 Maktab o'quvchilarining yozgi ta'tilda dam olishi uchun qurilgan joy. «Sog'lom avlod yili»da 26 mingdan ziyod o'g'il-qizlar viloyatimiz yozgi oromgohlarida dam olib, yangi kuch-g'ayrat to'pladilar. Gazetadan. Yoz faslining jaziramasida ta'tilni mazmunli o'tkazishni istagan bolajonlarning aksa-riyati turli oromgohlarga oshiqadilar. Gazetadan.

ORT - 1 Kimsa yoki narsaning yuz, bet, old tomoniga teskari tomon; orqa, ket. Ortga qaramoq. Ortga tisarilmoq. Ortda qolmoq. Ortidan bormoq. Yuk mashinaning ortidagi pritsep. Yormat boshini ortga, xotini tomonga burib, o'qraydi. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Biror narsadan narigi tomon; narigi, u yoq. Devor ortida bir odam bor. Quyosh oltin barkash bo'lib, ufq ortiga yashirinishi bilan salqin tushadi. Gazetadan. 3 3-sh. egalik va j.k., o'.-p. k. va ch.k. qo'shimchalari bilan ko'makchi vazifasida qo'llanadi (q. ortiga, ortida, ortidan). Muammoni hal qilish uchun bu ish ortidan ko'p yugurdi. Bormagan tashkiloti qolmadi. Gazetadan.

ORZU - [f. – xohish, intilish; istak] Dildagi istak; ezgu umid; intilish. Orzu qilmoq. Orzuga yetmoq. Orzuga erishmoq. Orzuga ayb yo'q. Maqol. Har yerni qilma orzu, har yerda bor tosh-tarozu! Maqol. Umid orzu qilgan turmush sarob bo'lib qolayotganga o'xshardi. Mirmuhsin, Umid.

Ovchi

OYDIN - 1 sft. Oy chiqib, hamma yoq oy nuri bilan yorigan, yorug'. Oydin kecha. Kecha oydin, qabriston tip-tinch. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Ko'r (yoki xira) oydin - Bulutlar orasidan o'tib tushayotgan oy yog'dusi va shunday yog'du bilan yorishgan kecha. Xira oydinda qop-qora haykalday bo'lib bir otliq ko'rindi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. Sutdek oydin Beg'ubor, yop-yorug' oy yog'dusi va shunday yog'du bilan yorishgan kecha. Mengliboy chakmonini yelkasiga tashlab, qo'ylardan xabar olgani tashqariga chiqqanda, sutdek oydin edi. S. Ahmad, Yulduz. 2 Oy nuri, yog'dusi. - [Otabek] Ichidan taqingan xanjarini qinidan sug'urib oldi-da, damini oydinga solib boqdi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Olisdagi uylarning tomlari oydinda yiltiraydi. Oybek, O.v. shabadalar. Oydinda oyog'im qiladi - Menga hyech qiyinchiligi yo'q, ko'zimni yumib ham qila olaman. 3 ko'chma Aniq, ko'rinib, bilinib turgan, ravshan. Bu masala hamma uchun oy- din. - [Nor:] Hammaga qorong'i bo'lsa ham, menga oy- din. Hamza, Paranji sirlari. Bular bari, og'a, oftobday oydin gaplar, lekin shularni Yaxshiboevning ham o'ylagan-o'ylamaganligi meni bir oz taajjubga soladi. M. M. Do'st, Lolazor. 3 Oydin (xotin-qizlar ismi).

OZOD - [f. – erkin, hur; asoratdan qutulgan; g'am-tashvishdan xoli; oliyjanob; saxovatli] 1 O'z erki, haq-huquqi o'z qo'lida bo'lgan, ozodlikka erishgan; erkin, hur. Ozod o'lka. Ozod mamlakat. Ozod mehnat. Toza havo, toza suv, Ozod Vatan seniki. G'. G'ulom. Bu ayollar teng huquqli, erkin, ozod, hur bir mamlakatda o'smoqdalar. «Saodat». 2 Qullikdan ozod etilgan, erkinlikka chiqqan, asoratdan qutulgan. Oryol, Belgorod shaharlari dushmandan ozod qilinganda, Moskvada birinchi marta berilgan salyut odatga aylandi. S. Zunnunova, Olov. 3 O'z holiga, mayliga qo'yilgan, bo'shatib yuborilgan, hyech qanday majburiyat bilan bog'lanmagan; bo'sh. Eshonning zaharxanda ta'nasini Elmurod yerga tikilganicha, indamay tingladi. Bu gap unga: «Sen ozodsan, keta ber!» bo'lib eshitildi. P. Tursun, O'qituvchi. Majlisga qatnashishdan o'zlarini ozod hisoblagan kishilar bu majlis va uning belgilangan vaqtidan oldin boshlanganiga ham o'zlaricha ma'no berishdi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. 4 Xoli. Tashvishdan ozod kishilar. Qalamni ham bu g'idi-bididan ozod qilishni muvofiq ko'rdim. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. 5 - rvsh. vzf. Erkinlik bilan, bemalol, dast. Yigit.. bilagimdan ozod ko'tarib, tandirdan sug'urib oldi. G'. G'ulom, Shum bola. G'aybarov, qo'lida ma'buda qizni - [haykalni] yerdan ozod ko'tardi, mahkam bag'riga bosdi-da, yuzu ko'zidan o'pdi. «Yoshlik». 6 - rvsh. vzf. Tik, tikka, ko'krakni kerib. Ingichka, uzun oyoqlarini chaqqon bosib, chiroyli boshini ozod ko'tarib kelayotgan qashqa saman birdan paxsa devor tomonga burildi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o.

OZODLIK - 1 Erkinlik, hurlik; hyech qanday majburiyat bilan bog'lanmaganlik. Milliy ozodlik. Baxt ozodlik va farovonlikdir. Gazetadan. ..Chunki ozodlikni hamma ham chapak chalib, xursandchilik bilan kutib olmasligi tabiiy. Gazetadan. Ahmad Husaynning butun dili, fikri, e'tiqodicha, haqiqat ozodlik demakdir. Oybek, Nur qidirib. Ozodlikdan mahrum qilish - Jinoyat sodir etgan shaxsni maxsus ajratilgan tarbiyaviy muassasalarda majburiy saqlashdan iborat jazo turi. Ozodlikka chiqarmoq Asoratdan, qullikdan chiqarmoq, erkinlikka erishtirmoq, erk bermoq. Ozodlikka chiqmoq Asoratdan, qullikdan chiqmoq qutulmoq; erkinlikka erishmoq; qamoqdan chiqmoq, ozod bo'lmoq. Bahrombekning ko'z oldi qorong'ilashib ketdi. Olti yarim yil! Ozodlikka chiqsam ham, shuncha yil umr ko'rarmikanman Bu yerda qolsam, qaerlarda xor-zor bo'ladi jasadim. «Yoshlik». 2 - tar. Eski maktabda har payshanba kuni domlaga yoki otinbibiga o'quvchilar tomonidan keltiriladigan haq; payshanbalik (pul, non, don kabi). -Domlagayam ozodlik opkeldingmi – dedi bola dam dasturxonga, dam tugunga tikilib. P. Tursun, O'qituvchi. -Buvingga borib ayt! Agar ozodlik keltirmasang, yangi saboqqa tushmaysan! – dedi domla. N. Safarov, Sulton bo'zchining nevaralari.

OG'IRLIK - Vaznning ortiqligi; qiyinlik, mushkullik. Ishning og'irligi. Masalaning og'irligi. Ahvolning og'irligi. Kerakli toshning og'irligi yo'q. Maqol. Karvon jo'nadi. Yukning og'irligidanmi, yoki gupchaklari yog'siragandanmi, aravalar g'irchillab, o'z muzikasi o'zi bilan jadal bormoqda. I. Rahim, Chin muhabbat. Toshkentdan uylanganimdan so'ng, yolg'iz boshimga ham Toshkentdan, ham Marg'ilondan ikki xotin ushlab turish og'irlik qila boshladi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Kallang og'irlik qilyaptimi - Joningdan umiding yo'qmi, o'lging kelyaptimi. 2 fiz. Jismlarning yerga tortilish kuchi. 3 ko'chma Tashvish, malollik. Sizlarga og'irligim tushayotgani yo'g'u.. Uyda nima bor menga A. Ko'chimov, Halqa. Har kuni ertalab ishga ketayotganingda, - [bolani bog'chaga] eltib qo'yasan, qaytganingda – olib ketasan. Shundoq qilsang, o'zingdan boshqa hyech kimga og'irligi tushmaydi. A. Qahhor, Qo'shchinor chiroqlari. - [Birovga] og'irligini ortmoq - 1) birovga osilmoq, ustiga chiqib (minib yoki opichlab) olmoq; 2) ko'chma boqindi, qaram bo'lib olmoq, o'z tashvishini birovning zimmasiga yuklamoq. Munavvar, Yo'ldoshga og'irligini ortmaslik uchun, o'ziga ish ham topdi: tug'ruqxonaga doya bo'lib kirdi, S. Anorboev, Mehr. 4 ko'chma Mushkul, qiyin, noqulay ahvol; qiyinchilik; azob-uqubat. Sokinaning bir o'ziga ikki bola bilan yurish og'irlik qiladi. M. M. Do'st, Lolazor. Momo u kunlarning og'irligi, tashvishi haqida ko'pam so'ylayvermaydi. «Saodat». Ular bir-birlariga qarashib, iljayishdilar. Nigor oyim ham og'irlikdan chiqdi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. 5 ko'chma O'zini tuta bilish, sipolik; bosiqlik, vazminlik. Kimning nomusi, kimning aqli, kimning sabri, og'irligi uni sharmandalikdan qutqarib qoldi Oybek, Tanlangan asarlar. Botirali og'irlak bilan onasiga qaradi. «Yoshlik». U, qo'llaridagi narsalarni stol ustiga qo'ygach, og'irlik va bosiqlik bilan Tursun xola yoniga bordi. Gazetadan. O'zini og'irlikka solmoq yoki og'irlik qilmoq - O'zini bosmoq, o'zini qo'lga olmoq, sabr qilmoq. U o'zini og'irlikka solib, xotinining bosh-ko'zini siladi, erkalatdi. Oydin, Ko'ngli to'ldimi, yaxshi yigit. Yuragi orqasiga tortib ketgan Jo'mard o'zini og'irlikka soldi. Mirmuhsin, Ildizlar va yaproqlar.

OG'RIQ - 1 Kasallanish, shikastlanish, jarohat yoki charchash natijasida seziladigan jismoniy azob, dard. Oyog'ining og'rig'i bosildi. Yaram yana og'riqqa kirdi. Bir ozdan keyin Malik muallimning biqinidagi og'riq xiyol bosildi. A. Ko'chimov, Halqa. U o'z azobiga, kuyuk og'rig'iga chidab, bardosh qilib, o'ziga-o'zi dalda berardi. N. Safarov, Vodillik qahramon. 2 Kasallik, xastalik, dard. Bel og'rig'i. Ko'z og'rig'i. Oyoq og'rig'i. Og'riqqa chalinmoq. Og'riqning birinchi kuni Kumush hyech kimga sezdirmay yurdi. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Yurak og'rig'i - 1) dil kasalligi, yurak xastaligi; Ko'k choy bosh, yurak og'rig'iga, qon bosimiga duchor bo'lganlar uchun foydali. «Fan va turmush»; 2) - s. t. me'da buzilishi, ich ketishi; 3) ko'chma - s. t. lanj odam. -Qorangni ko'rsatmay qo'yding. Nima bo'ldi, shunaqa yurak og'rig'imiding – dedi qoraqosh yigit o'spiringa. H. Nazir, O'tlar tutashganda. 2 Bemor, kasal, xasta. O'lar og'riqning o'lgani yaxshi, uydagilarning tingani yaxshi. Maqol. Og'riqning tuzalgisi kelsa, emchi o'z oyog'i bilan kelar. Maqol. Bu voqyeaning uchinchi kuni Kumushbibi yillab yotuvchi og'riqlardek sarg'ayib ozgan. A. Qodiriy, O'tgan kunlar. Har ikkala og'riqning nomi bit-ta – muhabbat. E. Samandar, Daryosini yo'qotgan qirg'oq. Biron joyda ishlash u yoqda tursin, «ko'chaga chiqay» degan o'yning o'zi uning uchun og'riq ko'z bilan oftobga qarashday yoqimsiz edi. A. Qahhor, Sarob. 3 ko'chma Ruhiy azob, dard, alam. Elmurod Fotima bilan tenglashib olgach, bir entikdi-da, go'yo qalbini jizillatib turgan og'riqni bittalab olib tashlayotganday gapirdi. P. Tursun, O'qituvchi. Cholning qalbini allaqanday sovuq bir qo'l ombur orasiga olib siqar, og'rig'i yuziga urib borar edi. M. Ismoiliy, Farg'ona t. o. 4 - kam qo'll. Tashvish, g'am. -Ajabo, makkajo'xoridan boshqa og'rig'im yo'qmi,– dedi rais o'ziga-o'zi. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli. Mo'minlar bir-birlarining og'rig'iga sherik bo'lishi kerak. «Fan va turmush». 5 ko'chma Illat, kamchilik. -Bu og'riq yangigina tuzilgan kolxoz sharoitida yuqumli bir ofat. A. Qodiriy, Kichik asarlar. Bosh og'rig'i - q. bosh. Bosh og'rig'i qilmoq - s. t. Ichkilikdan keyingi karaxtlikni tar-qatish uchun yana bir oz ichmoq, zahar bosdi qilmoq.

PALLA I - - [f. – pog'ona, bosqich; daraja, martaba] 1 Muayyan davr, vaqt, payt. Yoz pallasi. Yoshlik pallasi. Shu pallada. Dehqon tong pallasi safarga chiqdi, Yurtim deb bir yo'li hasharga chiqdi. M. Yusuf, Uyqudagi qiz. Arpa o'roqqa kirgan palla edi. Matpano o'rog'ini yo'qotib qo'yib diqqat bo'ldi. S. Siyoev, Avaz. Dalada yoz pallasida yoyilib o'tirish – rohat. Oybek, Tanlangan asarlar. 2 Bosqich, pog'ona, davr. Tarixiy taraqqiyotning yangi pallasi. El bilan birga uzoq yo'l bosdim, bunday pallalarni yaxshi bilaman. Xalqning qismatida tarixiy kunlar boshlanmoqda. «Sharq yulduzi».

PALLA II - [f. – tarozi kosa(cha)si] 1 Tarozining narsa yoki tosh qo'yiladigan har bir taqsimchasi. Tarozi pallasiga tosh qo'ymoq. Tarozi pallalarini muvozanatga keltirmoq. Tarozi pallasiga qarab ish tutadigan odam. Peshtaxta oldiga borib, savatdagi uzumdan bir bosh tanladi-da, tarozi pallasiga qo'ydi. K. Yashin, Hamza. Dunyo tarozisining ikki pallasi: birida quvonch, birida g'am; birida nur, birida zulmat bo'lsa, Nazokat endi faqat bitta-sini – quvonch bilan nurga to'lasini ko'rardi. Shuhrat, Umr pog'onasi. 2 Yumaloq narsaning teng ikkiga bo'lingan qismlaridan biri, yarmi. Yormat.. tarvuzni kesdi. Bir pallasini Yo'lchi va O'roz oldiga qo'ydi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ko'zim ichga botib ketgan, xuddi quruq ikki yong'oq pallasi. T. Fattoh. Tarvuzning bir pallasida suzar yuzlab chumoli. «Yoshlik». 3 - bot. Urug'ning mustaqil murtakli har bir bo'lagi. Pallasi bosmoq Ustun bo'lmoq, zo'r chiqmoq. Eshonning pand-nasihatlari zo'r keldi. Eshonning pallasi bosdi. S. Ahmad, Saylanma.

PALOV - [f. / – palov] Asosiy masallig'i guruch, yog', go'sht va sabzidan iborat, qovurib, qaynatib va damlab tayyorlanadigan quyuq ovqat; osh. No'xatli palov. Mayizli palov. Xotinlar palovni damlagan vaqtda boy kelib qoldi. Oybek, Tanlangan asarlar. Nigor oyim sopol laganda palov keltirib, hammalari birga oshga o'ltirdilar. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Ivitma palov Oldindan ivitib qo'yilgan guruchdan tayyorlangan yumshoqroq palov. Samovar palov Choyxonada cara masalliqlardan yaxshi pazanda tayyorlagan palov. Uning ilgarigi choyxo'rlari, birga samovar palov yeyishgan ulfatlari Yovariq bo'yida to'kin dasturxon atrofida o'tirishibdi. I. Rahim, Ixlos. Xalta palov Guruchi alohida xaltada suvda qaynatib, pishirib olingan palov. Choyxona palov - ayn. samovar palov. Yigitsiz o'choqda olov qaydadir, Xilvatda choyxona palov qaydadir. E. Oxunova, Qulog'ingizga gapim bor. Qovurma palov Masallig'i obdan qovurib, guruchi ivitmay tayyorlanadigan palov.

PARDA I - - [f. – darparda, eshik yoki deraza pardasi; yopinchiq; tovush, ohang, nota] 1 Xonani quyosh nuri, shamol va hokazolardan to'sish yoki bezak uchun deraza, eshik va sh.k. ga tutiladigan gazlama, mato. Eshik pardasi. Duxoba parda. Chiy parda. Chimildiq pardasi. Parda tutmoq. Pardani ochmoq. Anvarmurod keng derazalarning shohi pardalarini ko'tardi. Oybek, Nur qidirib. Xodimlarga xonalarni beruxsat tark etish, eshik va derazalarni ochish man etildi. Derazalarga qalin parda va qora qog'ozlar tutildi. «Yoshlik». Chimildiq pardasi tushirilib, ikkovi yolg'iz qolgach, qiz uning pinjiga suriladi. S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi. 2 ko'chma Borliqni ko'zdan berkitib, to'sib turgan narsa, mas. qorong'ilik, tuman, bulut, ko'z yoshi. Chimyon tog'ining cho'qqilari parda orasida turgandek, xiragina tuman ichra ko'zga tashlanadi. Mirmuhsin, Umid. Ana, ko'kka tutashgan cho'qqilarni palaxsa-palaxsa bulutlar qoplab, butun olam kulrang pardaga o'ralganday bo'ldi. H. Nazir, So'nmas chaqmoqlar. -Uyatsiz! – U ko'z o'ngini to'sgan yosh pardasidan hyech nimani ko'rolmay, tusmollab, stol yoniga bordi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. 3 - s.t. Ekran, kino ekrani. 4 anat. Organizmda ayrim a'zolarni qoplab, o'rab yoki bir-biridan ajratib turadigan yupqa to'qima. O'pka pardasi. O'rdakning panjasidagi suzish pardasi. Yurak pardalari. Quloq pardasi. Yoshgina yigit barvaqt olamdan o'tdi. Ichkilik tufayli uning o'pka pardalarini zardob o'rab, sil xastaligiga duchor etdi. Gazetadan. 5 Sahna asarining yoxud filmning mus-taqil voqyelikdan iborat tugal bir qismi. Pesaning uchinchi parda oltinchi ko'rinishi. «Shohi so'zana» pesasi to'rt pardadan iborat. Dramaning birinchi pardasi boshlandi. S. Ahmad, Saylanma. 6 Teatrda tomosha boshlangunga qadar sahnaga ilingan mato. U sahna chekkasiga surib qo'yilgan parda oldiga borganda, konsert qizib ketgan edi. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Parda ochilgandan to tomosha tugaguncha zal kulgidan larzaga tushdi. S. Ahmad, Yulduz. 7 ko'chma Biror holatni yashirish vositasi, to'sib turuvchi niqob. Din ilm-fan yuziga parda tortmaydi. «Qanotli so'zlar». Nusratbekning yuzlaridagi shuncha yillar niqob bo'lib kelgan ziyolinamo yumshoqlik pardasi yirtilib, jag' paylari, yonoqlari qizarib bo'rtdi. S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi. ..ba'zan kimgadir yaxshi ko'rinish ilinjida vijdonning ko'zini nafs pardasi bilan pana qiladi. «Yoshlik». Yana bir narsani aytib qo'yay: er-xotin o'rtasida parda bo'lishi shart. «Yoshlik». 8 - ayn. tovush paychalari. - q. paycha. Men seni kuylamoq istayman. Ammo shunday kuylasamki, yirtilib ketsa ovoz pardalarim. A. Oripov, Yillar armoni. 9 Parda (erkaklar ismi).

PARDA II - mus. - 1 Torli cholg'u asboblari dastasini bo'g'inlarga ajratuvchi to'siqlar. O'tkinchi bir musofir Tor qorong'u hujrada O'qirdi yangi doston, O'ynab qo'li pardada. G'ayratiy. Shodlik kuychisisan, baxt bulbulisan, Ayni avj pardada jaranglar sozing. Uyg'un. 2 Sharq musiqa nazariyasida: muayyan balandlikdagi tovush. U hamma vaqt boshqa qo'shiqlarga qaraganda bir-ikki parda balandda yuradi. S. Ahmad, Yulduz. Tursunoy qo'shiqlari, nafis ovozi qalbning intim hissiyotlariga monand, kuy pardalariga uyg'un. «Saodat».

PATIR I - - [a. – oshirilmagan, ko'ptirilmagan (non)] Ko'pincha yog' aralashtirilgan, oshirilmagan xamirdan chekichlab tayyorlanadigan yupqaroq non. Sho'rvaga patir to'g'ramoq. - [Jondor] Xamiri nuqul qaymoqqa qorilib, og'izda erib ketuvchi oppoq patir nonlarni.. ushatib tashladi. Oybek, Tanlangan asarlar. U - [Pahlavon] yosh shoirning g'amini yeb, patir non, qatlama, sharbat olib kelgan edi. M. Osim, Karvon yo'llarida. Patir ushatish - etn. Unashish, unashtirish marosimi. Xadicha kelin Shakarxonning sochini o'rib turib: -Ha, nima gap, yana patir ushatish bo'lyaptimi – dedi. Oydin, O'zi monand. Xamir(ning) uchidan patir Katta narsaning, ishning boshla(n)masi, dastlabki kichik bir qismi, ulushi. Bu o'tirish xamir uchidan patir, katta ziyofat keyin bo'ladi. Bu xamirning uchidan patir, o'z qo'lim bilan ekkan handalakning to'ng'ich hosili. Sh. Rashidov, Bo'rondan kuchli.,

PATIR II - taql. s. Keskin qanot qoqish, tez aylanish va sh.k. harakat va ulardan chiqadigan tovush. Kaptar patir etib qo'ldan chiqdi.

PARVOZ - [f. – uchish, uchib borish] 1 Osmonga ko'tarilish, uchish. Qushlarning parvozi, yellarning nozi, Baxmal vodiylarda, qirlarda bahor.. «Saodat». Boshlaridan uchar oq to'sh qaldirg'och, Parvoz qilarmidi, bo'lmasa qanot Shukrullo. Parvoz qilmoq (yoki etmoq) ko'chma Yoyilmoq, tarqamoq, taralmoq. Yangi orzu, yangi umidlar qanot yozib parvoz qilardi. N. Safarov, Olovli izlar. Yong'oqzor bog' ustida har sahar uning yangroq, dilbar ovozi parvoz etar, u qo'shiq boshlaganida, tabiatning o'zi ham tan berib, quloq solganday bo'lardi.. O'. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.

PAR II - [r. para < nem. Paar < lot. par – bir xil; teng] 1 - ayn. juft 3. Bir par etik. Kechqurun.. par otli izvosh ko'chaning boshida to'xtab, undan tergovchi tushdi. A. Qahhor, Sarob. Uyda oyoq kiyimi bir necha par: chuvak, mahsi, sandal, kalish, tuflilar. G'. G'ulom. 2 Birga ishlatiladigan ikkita bir xil narsaning biri, bittasi. Pari yo'q paypo - q. 3 O'z xislatlari bilan bir-biriga mos, teng ikki kishining biri. Bu yigit senga par emas. Qizim bor edi yakka, ismi Qa-mar, Oz erdi husn bobida unga par. S. Abdulla, Tohir va Zuhra. Ta'rifu tavsifingiz qilsam agar, afandim, Badjahllik bobida yo'q sizga par, afandim. «Guldasta».

PAR III - [r. par < lot. vapor – bug'; bug'lanish; issiqlik] 1 - s.t. - q. bug'. Suyuqlikning parga aylanishi. Xonani par bilan isitmoq. 2 Qattiq moddalarning bug'ga aylangan holati. Kamfara pari. Simob pari.