A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Kelib chiqishiga ko‘ra tartibsiz ravishda yuzaga keladigan yoki 
atayin o‘ylab topiladigan mish-mishlar bo‘ladi. Oraliq turlari ham bo‘lishi 
mumkin. Ba’zan mish-mish o‘z-o‘zidan yuzaga keladi, ammo muayyan 
zaminga tushgach, axborotni o‘z manfaatlaridan kelib chiqib o‘zgarti-
rishga tayyor, uning tarqalishidan manfaatdor shaxslar topiladi. Dastlab 
mish-mish atayin tarqatilgan, ammo stixiyali ravishda amal qiluvchi 
ijtimoiy-psixologik mexanizmlarga tushib, ular tufayli ko‘p bora kuchay-
gan hollar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, dushmanlarning mamlakati-
mizga qaratilgan radio eshittirishlarida mavjud bo‘lgan ba’zi mish-
mishlarni siyosiy  va axloqiy jihatdan yetarlicha yetuk bo‘lmagan odamlar 
eshitib, o‘z harakatlarining oqibatlarini o‘ylamay uni yana tarqatgan 
hollarda ana shunday bo‘ladi. 
Odamlar ongiga ta’sir kuchiga ko‘ra mish-mishlar quyidagi turlarga 
bo‘linadi. Ijtimoiy fikrni qo‘zg‘atuvchi,  ammo aniq ko‘rinib turgan 
g‘ayriijtimoiy xulq sohasiga kirmaydigan mish-mishlar; aholining 
muayyan qismida g‘ayriijtimoiy xulqni keltirib chiqaradigan mish-
mishlar; odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalarni buzuvchi va jamoat 
tartibini guruh bo‘lib buzishga (masalan, stadionlardagi tartibsizliklar, 
tabiiy ofat sharoitidagi sarosimalar va boshqalarga) aylanuvchi mish-
mishlar mavjuddir. 
Mish-mishlar muayyan p s i x o l o g i k   sharoitlar mavjud bo‘lganda 
yuzaga keladi. Ushbu sharoitlarni tushunish uchun taniqli olim 
P. V. Simonov his-hayajonlar (emotsiyalar) axborot nazariyasiga qiziqish 
uyg‘otadi
1
, degan fikrni bayon qilgan. 
Ushbu nazariyaga ko‘ra, vaqtning har bir muayyan daqiqasida 
dolzarb bo‘lgan ehtiyojlarni qanoatlantirish uchun inson aniq harakatlar 
sodir etishi kerak. Lekin u doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi ehtimolli 
muhitda harakat qilgani bois, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun unga 
ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi narsalar va shart-sharoitlar haqidagi 
axborot kerak bo‘ladi. Ehtiyoj qanchalik keskin bo‘lsa, insonning zarur 
axborotni izlashga qaratilgan faoliyati ham shunchalik jadal bo‘ladi. Agar 
inson xatti-harakati (xulqi)ni tashkil qilish uchun yetarli axborotga ega 
bo‘lsa, his-tuyg‘ular (emotsiyalar) amalda yuzaga kelmaydi, yuzaga kelsa 
ham juda sust ko‘rinishga ega bo‘ladi. P. V. Simonovning yozishicha, 
agar raqibni yengish usullari yaxshi ma’lum bo‘lsa va unga qarshi 
kurashayotganlar ana shu usullarni bilsalar, g‘azabning keragi yo‘q; 
himoya vositalari mavjud bo‘lsa va samaradorligi shubha uyg‘otmasa, 
                                         
1
 Qarang: Симонов П. В. Что такое эмоции. – М., 1966. – С 57.
 

---

 115 
tashvish va qo‘rquv uchun sabab yo‘q. Inson tasarrufidagi axborotning 
yetarli emasligi natijasida aniq vaziyatlarda salbiy hissiyotlar yuzaga 
keladi. Axborotga bo‘lgan ehtiyojni qanoatlantirish uchun zarur deb 
bashorat qilinayotgan hajmdan ortib ketganida insonni ijobiy hissiyotlar 
chulg‘ab oladi. 
P. V. Simonov matematik simvollardan foydalanib quyidagi ifodani 
keltiradi:  
 
H=E (Z–M), 
 
bunda H – hissiyotlar; E – ehtiyojlar; Z – ehtiyojni qondirish xulqini tashkil 
qilish uchun zarur hisoblangan axborot; M – mavjud bo‘lgan, ya’ni inson 
tasarrufidagi axborot. 
 
Bizning mavzuga tatbiq etganda mazkur ifodani quyidagicha talqin 
etish mumkin. Agar ehtiyoj nolga teng bo‘lsa (masalan, u yoki bu voqea 
insonni aslo qiziqtirmasa), u holda shaxs axborotga muhtoj bo‘lmaydi va 
bu masalada hissiyotlar yuzaga kelmaydi. Binobarin, mish-mishlar 
yuzaga kelishi uchun ham asos bo‘lmaydi. Ehtiyojni qondirish uchun 
zarur deb hisoblangan axborot  (Z) mavjud axborot (M)ga teng bo‘lganida 
ham ular yuzaga kelmaydi. Agar muayyan sababga ko‘ra odamlarning 
bunday axborot bilan to‘liq ta’minlangan jamoasiga tashqaridan mish-
mishlar kirsa, bundan keyin ular tarqalmaydi, balki uning ichida barham 
topadi. 
M nolga teng bo‘lganida, ya’ni inson o‘z xulqini tashkil qilish va 
dolzarb ehtiyojini qanoatlantirish uchun zarur bo‘lgan hech qanday 
axborotga ega bo‘lmasa, hissiyotlar maksimal ahamiyatga ega bo‘ladi, 
mish-mishlar uchun esa eng qulay zamin yuzaga keladi. Bir tomondan, 
ehtiyojlarni qondirish uchun harakat qilishdek keskin zarurat, ikkinchi 
tomondan, buning uchun kerakli har qanday axborotning yo‘qligi insonni 
axborot manbalarini baholashda ularning farqiga yetmaydigan qilib 
qo‘yadi. 
Mish-mishlar nafaqat hech qanday rasmiy axborot bo‘lmagan 
sharoitda, balki bunday axborot odamlarning qiziqishlarini qondirmagan, 
yetarlicha ishonchli bo‘lmagan yoki shubhali bo‘lgan hollarda ham 
yuzaga keladi va tarqaladi. 
Inson unga kelayotgan axborotni beparvolik bilan qabul qilmaydi. U 
ushbu axborotni o‘z qarashlari va e’tiqodlari, yanglishuvlari va xuro-
fotlari, mayl va xush ko‘rmasliklari bilan solishtiradi. Shaxs agar 
norasmiy yo‘llar bilan boshqa xabar olgan bo‘lsa, rasmiy axborotga 

---

 116 
tanqidiy munosabatda bo‘ladi. Bunday vaziyatda nafaqat axborot berish, 
balki qayta ishontirish talab etiladi. Bu esa yanglishayotgan odamning 
o‘zi uchun ham, uni qayta ishontirayotganlar uchun ham juda qiyin 
bo‘ladi. 
Psixologiya fanida axborotni odamlar aynan o‘z ehtiyojlarini 
qondirish uchun tarqatadilar va o‘zlashtiradilar deb to‘g‘ri ta’kidlanadi
1
. 
Ushbu ehtiyojlarni ularning mish-mishlar bilan qondirilishi nuqtai nazari 
bilan ko‘rib chiqamiz.