A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

7-MAVZU 
 
 
HUQUQBUZAR SHAXS PSIXOLOGIYASI 
 
7.1. Jinoiy xulq va unda «normadan chetga chiqish» tushunchasi 
 
 Inson xulqi murakkab va ko‘p qirrali hodisa. Har qanday axloqiy 
aktning mohiyati shaxs xulqining umumiy tuzilishidagi o‘rni bilan 
bog‘liq. Individual rivojlanish jarayonida axloqiy tizimlar individual 
axloqiy yo‘nalishning murakkab majmuiga aylanadi, shaxsning axloqiy 
tipini hosil qiladi. 
An’anaga ko‘ra, jinoiy xulq determinantlari ikki guruhga – ijtimoiy 
va biologik determinantlarga ajratiladi. Biroq me’yordan og‘uvchi xulq-
ning ko‘plab ko‘rinishlarini tahlil qilish mazkur muammoni boshqa-
charoq, ya’ni tizimli-integratsiyalashgan (birlashgan) jihatdan qo‘yish 
zarur, degan xulosaga olib keladi. 
Ijtimoiylik yoki biologiklik dilemmasiga «ruhiylik» nomli tizim hosil 
qiluvchi omilni kiritish hamda inson xulqining determinatsiyasi bilan 
bog‘liq barcha muammolar majmuini ijtimoiy-psixologik-biologik deter-
minatsiya deb atash to‘g‘ri bo‘ladi. Bunda «psixologik» jihatning o‘rtada 
joylashgani uning ham ijtimoiy, ham biologik omil uchun birlashtiruvchi 
funksiyaga egaligini anglatadi. 
Jinoiy xulqning determinatsiyasi haqida so‘z yuritishdan avval, 
muammoni tahlil qilishning dastlabki asosiy prinsiplarini ko‘rib o‘tamiz. 
1. Jinoiy xulq, me’yordagi xulq kabi, ko‘p qirralidir, u bir yoki bir 
qancha sabablarning oqibati emas. Biroq alohida olingan individual xulq 
ko‘rinishining ko‘p omillar bilan bog‘liqligi va ehtimolli xususiyati uni 
o‘rganib bo‘lmasligini bildirmaydi. Bu o‘rinda shaxsning tipik individual-
psixologik xususiyatlarini, axloqiy stereotiplarini aniqlash ustun aha-
miyatga ega. Ijtimoiy va biologik omillar o‘z-o‘zicha emas, balki 
jinoyatchi xulqining tipini hosil qiluvchi shaxsiy-psixologik xislatlarda 
birlashgan jinoiy xulqning determinantlariga aylanadi. 
2. Jinoiy xulq ijtimoiy ijobiy xulqdan yo‘nalishining mazmuni 
bo‘yicha ham, psixoregulyatsion xususiyatlari bo‘yicha ham ajralib 
turadi. Inson xulqi, tizim tarzida qaraydigan bo‘lsak, uning ehtiyojlari, 
anglangan va anglanmagan mayllari tizimi, maqsad qo‘yish va unga 
erishish xususiyatlari bilan ajralib turadi. Aksariyat jinoyatchilarning 
xulqiga ijtimoiy qadriyatga moslasha olmaslik va o‘zini boshqarishdagi 

---

 129 
nuqsonlar xosdir. Individning o‘zini o‘zi boshqarish imkoniyatlari past 
darajada bo‘lsa, g‘ayriijtimoiy qarashlari, odatlari nafaqat nazorat qilin-
maydi, balki ularning o‘zlari xulqning maqsad hosil qiluvchi mexanizm-
lariga aylanadi. 
3. Jinoiy xulq individning o‘z ijtimoiy mas’uliyatini himoya (o‘zini 
oqlash) motivatsiyasi, umum qabul qilgan ijtimoiy qadriyatlarning 
qadrsizlanishi orqali olib tashlashi asosida amalga oshiriladi. Inson xulqi 
uning ehtiyojlari va mo‘ljal oladigan sohasi, qabul qilgan qadriyatlar 
tizimi, umuminsoniy madaniyatdan bahramandlik darajasiga bog‘liqdir. 
Inson hayvondan farqli ravishda qandaydir yagona xulq mezonlariga 
mahkum emas, u ko‘p qirralidir. Uning xulqini aniq instinktiv mayllar 
emas, balki ijtimoiylashganlik darajasi yuzaga keltiradi. Shaxsning 
ijtimoiy ijobiy tarzda o‘zini namoyon etishi (realizatsiya qilishi) barbod 
bo‘lishi uchun eng xavfli narsa uning ijtimoiy aloqalar tizimidan «tushib 
qolishi», ijtimoiy o‘zini o‘zi nazorat qilish mexanizmlarining susayishidir. 
4. Jinoiy xulq – mojaroli xulq bo‘lib, doimo jamiyatda, ijtimoiy 
guruhlarda, shaxs bilan ijtimoiy guruh, ayrim shaxslar o‘rtasidagi va, 
nihoyat, shaxsning o‘zidagi ziddiyatlarga asoslangan. Inson xulqida tashqi 
holatlar tizimi unda shakllangan ichki shart-sharoitlar tizimi orqali 
namoyon bo‘ladi. Ushbu ichki shart-sharoitlarga quyidagilar kiradi: 
qadriyatli mo‘ljallar tizimi, axloqiy yo‘nalishlar, xatti-harakatning 
umumlashgan usullari, o‘zini o‘zi tartibga solishning psixodinamik 
xususiyatlari. 
5. Inson xulqida na obyektiv, na subyektiv omillarni alohida ajratish 
mumkin. Hech bir tashqi yoki ichki holat o‘z-o‘zicha axloqiy aktni 
yuzaga keltirmaydi. Axloqiy akt – tashqi va ichki jihatlarning «tu-
tashuvi». Odamlar ijtimoiy shart-sharoitlarga passiv bog‘liq emasdirlar. 
Ijtimoiy omillar odamlar xulqiga bevosita emas, balki ko‘plab ichki 
shaxsiy, ichki individual hodisalar orqali ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy ta’sir-
lar individual tabiiy asosga turlicha ta’sir qiladi (va bu ba’zan «jinoiy 
tabiat» illuziyasini yuzaga keltiradi). 
6. Shaxs qanchalik kam ijtimoiylashgan bo‘lsa (bu, odatda, jinoyatchi 
shaxsining o‘ziga xos xususiyatidir), biologik omillarning avtonomlashuv 
ehtimolligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Insonning ruhiy rivojlanishi 
qanchalik cheklangan bo‘lsa, uning xulqida iyerarxik jihatdan quyi 
turadigan motivatsiya darajalari shunchalik katta rol o‘ynaydi. 
7. Ammo «biologik» tushunchasi ham insonda hayvoniy instinktlar-
ning ko‘rinishi sifatida talqin etilmasligi kerak. Inson hayvondan farqli 
ravishda mavjudlik usullarida tabiat tomonidan belgilab qo‘yilmaydi. 

---

 130 
Insonning biologik meros bo‘lib o‘tgan xislatlari uning muayyan ruhiy 
xislatlari rivojlanishining kichik tizimi sifatida tushunilishi kerak. 
Ruhiy anomaliyalar, irsiy (genetik) ildizlarga ega bo‘lgan asabiy-
ruhiy buzilishlar faqat noqulay muhit ta’siridagina jinoiy xulqning sababi 
bo‘lishi mumkin.