A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

6-MAVZU
 
 
 
JAMOADAN TASHQARI AXLOQ PSIXOLOGIYASI 
 
6.1. Jamoadan tashqari axloq psixologiyasi va  
uni belgilovchi omillar 
 
Jamoadan tashqari xatti-harakat shaxsning qonun doirasidan chetga 
chiqishi va jamiyatda o‘rnatilgan tartib-qoida va qonunlarni bilib-
bilmasdan ularga qarshi zid xatti-harakatlarni sodir etishidir.  
Shu sababli har qanday jamoadan tashqaridagi xatti-harakatlar, ya’ni 
ommaviy ijtimoiy tartibbuzarliklar ijtimoiy qo‘rquv, vahima ostidagi 
delikvent xulq o‘zgarishlarini yuzaga keltiradi. Delikventlik – tartib, 
tarbiyaning izdan chiqishi, ya’ni tartibsizlik, tarbiyasizlik, konfromlilik 
(tashqi ta’sirlarga berilish), madaniyatsizlik kabi psixik kamchiliklarni 
namoyon etadi. Inson xulq-atvorida konformlik darajasining kuchayishi 
oqibatida noadekvat (nomunosib) xatti-harakatlar yuzaga keladi va tashqi 
ta’sirlarga beriluvchanlik holatlari kuzatiladi. Natijada shaxs xatti-
harakatlarining ma’lum ma’noda qolipdan chiqishi va jamiyatdagi mavjud 
qonunchilikka mos kelmaydigan, jamiyat uchun zid bo‘lgan jamoadan 
tashqaridagi xulq-atvor yuzaga keladi.  
Insonlarning jamoadan tashqaridagi salbiy xatti-harakatlariga oid 
jinoyatlar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 244, 277-
moddalari asosida huquqiy jihatdan tartibga solinadi.  
Insonning jamoadan tashqaridagi xatti-harakatlari doirasi keng bo‘lib, 
biz shundan faqat  mish-mishlar  va  olomon psixologiyasiga to‘xtalib 
o‘tamiz.  
Turli jamoalarni harakatga keltiruvchi omillardan bo‘lmish mish-
mish gaplar hamda olomon doimo huquqshunoslar, psixologlar va 
sotsiologlar diqqat-e’tiborida bo‘lgan. Jamoadan tashqari axloq 
psixologiyasi haqida bir qator olimlar o‘z qarashlarini bayon etgan. 
Masalan, fransuz psixologi Le Bon Gyustavning fikriga ko‘ra, «insonning 
ma’lum bir guruh yoki jamoa orasida o‘ziga bo‘lgan ishonchi, irodaviy 
kuchining ortishini va intellektual ongining susayishini kuzatamiz. 
Aksariyat hollarda olomondagi odamda o‘z xatti-harakatiga nisbatan 
nazoratning yo‘qolganligini ko‘rish mumkin»
1
. 
                                         
1
 Qarang: Ле Бон Гюстав. Психология масс и народов. – М., 2000. – С 56. 
 

---

 111 
Rus olimi F. N. Plevako insonlarning jamoadan tashqaridagi xatti-
harakatlarini psixologik jihatdan tahlil etgan va umumiy xulosaga kelgan. 
Muallifning fikricha, olomon – katta bir devor, undagi odamlar esa ushbu 
devor elementlaridir. Olomon orasida bo‘lish, undagi instinkt belgila-
ridir
1
. Insonning jamoadan tashqari xatti-harakatlardagi zarur element-
lardan biri unda liderning mavjudligidir. 
 Shu nuqtai nazardan «insonning jamoadan tashqari xatti-harakati»  
tushunchasi ijtimoiy psixologiya va yuridik psixologiyada muhim 
ahamiyatga ega bo‘lib, inson xulq-atvorining ma’lum ma’noda huquqiy 
normadan chiqishi, unda inpulsiv (shartsiz refleks) harakatning namoyon 
bo‘lishi bilan izohlanadi. Bundan  tashqari, inson ruhiyatida kuchli qo‘z-
g‘alishni, hissiy muvozanatsizlikning ortishini va idrok etish ko‘lamining 
torayishini sezish mumkin. Jamoadan tashqari xatti-harakatda asosiy 
rolni, ya’ni dominantalik (ustunlik)ni insonlarga rahbarlik, tashkilotchilik 
qilayotgan yo‘lboshchilar bajaradi. Shuning uchun ham insonlarning 
jamoadan tashqari xatti-harakatlariga jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan 
baho berilganda yo‘lboshchilar jamoaning tashkilotchisi va rahbari 
hisoblanadi. Ular asosan mish-mishlarni tarqatishda hamda olomonni 
harakatga ketirishda katta rol o‘ynaydi. Ijtimoiy psixologiyada  shaxsning 
ijtimoiy munosabatlarga kirishishi, turli ijtimoiy ko‘rinishlardagi xatti-
harakatlarining ijtimoiy psixologik qonuniyatlari o‘rganiladi. Chunki 
insonlarning bir-birlarini idrok etishi munosabatlar mexanizmini yaratadi.  
Shu nuqtai nazardan insonlarning jamoadan tashqaridagi xatti-
harakatlarini tartibga solishda bevosita olomon psixologiyasini o‘rganish, 
ya’ni inson xulq-atvorini huquqiy jihatdan tartibga solish va me’yorlash 
maqsadga muvofiqdir. 
Chunki har bir jamiyatda jamoatchilik fikri, kayfiyati va ichki 
ma’naviy-ruhiy dunyoqarashi  asosida  ijtimoiy psixologik ko‘rinishlar, 
hodisalar, voqealar namoyon bo‘lib, bu dinamik xarakterga ega. Ya’ni 
olomondagi insonning  xatti-harakatlariga ham biologik, ham ijtimoiy 
omillar dominantlik (ustunlik) qiladi. Natijada insonda tashqi hodisalar 
ta’siriga berilish ichki irodaviy boshqaruv va o‘zini o‘zi nazorat 
qilishning susayishini kuzatish mumkin.  
Bu borada atoqli rus olimi M .I. Yenikeyevning «aksariyat jinoiy 
xatti-harakatlarning zamirida odamlarning ayrim ijtimoiy ko‘rinishlarga 
bo‘lgan dezadaptatsiyalashuvi (moslasha olmasligi) sabab bo‘ladi»
2
, 
degan fikrlarida qaysidir ma’noda haqiqat mavjud.  
                                         
1
 Qarang: Плевако Ф.Н. Избранные речи. – М., 1993. – С. 74.
 
2
 Qarang: Еникеев М. И. Юридическая психология. – СПб., 2005. – С. 65. 
 

---

 112 
Shu nuqtai nazardan ichki ishlar idoralari xodimlari o‘z kasbiy 
faoliyatlarida asosiy ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlar (mish-mishlar, 
olomon)ga qarshi kurashishda olomonning ijtimoiy va etnopsixologik 
xususiyatlarini va geografik shart-sharoitlarini chuqur o‘rganishi hamda 
tahlil qilishi muhim o‘rin tutadi. Inson hayoti davomida urf-odatlar, etnik 
va ijtimoiy qadriyatlarga rioya etishga majbur. Bu, o‘z navbatida, uning 
jamoada ichki muhitni yaratishida psixologik mexanizm sifatida namoyon 
bo‘ladi. Aksariyat hollarda insonlarning xatti-harakatlarida huquqiy 
normalardan chetga chiqishlarda ularning ayrim ijtimoiy  munosabatlarga 
moslasha olmasligi bosh omillardan biri sanaladi. Chunki ijtimoiy 
moslashuvchanlikning yo‘qligi nafaqat ichki qadriyatlarning, yo‘nalish-
larning sustligida, balki undagi ijobiy ijtimoiy stereotiplar va 
ko‘nikmalarning shakllanmaganligida va o‘ziga o‘zi bergan bahoning 
pastligida namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan olomon tarkibiga kiruv-
chi odamlarning aksariyatida  mish-mish gaplarga psixologik yuqimlilik, 
konformizm (tashqi ta’sirlarga tez beriluvchanlik) holatlari ko‘proq 
kuzatiladi. Shuni aytish joizki, bugungi kunda jamiyatda bo‘layotgan 
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar bevosita insonlar ongiga o‘z 
ta’sirini o‘tkazadi va bu, qaysidir ma’noda, inson xatti-harakatlarini 
ma’lum bir me’yordan chiqishiga sabab bo‘luvchi bosh omillardan biridir. 
Chunki har bir inson ma’lum bir  jamoada o‘zining ichki dunyoqarashlari, 
ehtiyoj va motivlari asosida qandaydir vazifani bajaradi.  
Asosiy ijtimoiy psixologik ko‘rinishlar, ya’ni mish-mish gaplar va 
olomon  ichki ishlar idoralari xodimlari   uchun doimo operativ qiziquv 
uyg‘otgan va hamma vaqt mish-mish gaplar tarqatgan hamda jamoat 
xavfsizligi, tartibiga xavf soluvchi shaxslar hisobga olingan.  
Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqadigan bo‘lsak, asosiy 
ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlardan biri bo‘lmish mish-mish gaplar va 
olomon psixologiyasini o‘rganish bugungi kunda ichki ishlar idoralari 
xodimlari faoliyatidagi muhim muammolardan biri sanaladi. Shu sababli 
ushbu ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlarga batafsil to‘xtalib o‘tish 
maqsadga muvofiqdir.