Tema: Qaraqalpaqstan aymaǵi XVI-XIX ásirlerde. Reje

Xiywa xani zulimliǵina qarsi azatliq gu`resler: 
XIX ásirdiń ekinshi sheregi 
kóp sanli uris hám xiywa xanliǵinda ishki ala awizliktiń ku`sheyiwi menen 
sipatlanadi. Xanniń basip aliwshiliq atlanislari Xiywaniń miynetkesh xaliqlarin 
posiwǵa hám bu`lginshilikke ushiratti. Bul jaǵday 1827- jili qaraqalpaqlardiń 
kóterilis shiǵariwina alip keldi. Bul kóteriliske Xiywa xanliǵinan azat bolip hám 
qaraqalpaqlar óz mámleketshiligine iye boliwdi másele etip qoyadi. Bul háreketke 
Aydos biy basshiliq etedi. Kóterilis jeńilis penen tamamlanadi. Biraq 1827- jilǵi 
kóterilis tariyxiy áhmiyetke iye, óytkeni sol sotsialliq eziwshilerge qarsi shiǵiwǵa 
xaliqtiń udayina tayar ekenligin bildiredi. 
XIX ásirdiń ortasinda xaliqta udayina jawgershilik kóp boladi. Oniń ushin 
urisqá ǵárejetler qatti ku`sh penen óndirip turildi. 1850- jilǵa xaliqtiń bu`lginshiligi 
shegine jetedi. 1851- jili Xiywa xanliǵinda asharshiliq hám awiriwshiliq baslanip, 
bir neshe jil dawam etken. Bunnan tisqari saliq hám u`zliksiz jawgershilik 
qaraqalpaq xalqin shidamsiz áxwalǵa alip keledi. 1855-jildiń gu`zinde 
qaraqalpaqlar arasinda u`lken kóterilis kelip shiǵadi. Kóterilisti Ernazar alakóz 
basqarip hám qaraqalpaqlar ózlerine xan etip Zarliq tóreni saylaydi. 
Ernazar alakózdiń qaraqalpaqlardiń ǵárezsiz xanliǵin tiklewi óz tárepine 
barliq ruwlardi hám biylerdi toplawǵa mu`mkinshilik berdi. Kóterilisshilerge 
tu`rkmenler, qazaqlar hám qońiratli ózbekler qosiladi. Biraq siyliq beriw, basqa 

---

tu`rli jollar menen tu`rkmen aqsaqallarin ózine qaratip, olardi óz áskerlerine qosip 
alǵan Seydmuhámmed, 1856-jildiń fevraliniń aqirinda Xojelide, qaraqalpaqlar, 
tu`rkmen, ózbek hám qazaqlardiń birlesken ku`shine qatti soqqi beredi. 
Kóterilistiń maqseti Xiywa eziwinen qutiliw hám feodalliq milliy qaraqalpaq 
xanliǵin du`ziw boldi. Ol kóterilis Xiywa xanliǵi u`stemligine qarsi hám milliy 
eziwshilikke qarsi baǵishlanǵan xaliq azatliq háreketi bolip sipatlanadi. Xiywa 
xaniniń qoyǵan adamlari tárepinen, olardi hádden tis saliq, bu`lginshilik hám 
zorliq-zombiliq qońiratlilardi shidamasliq jaǵdayǵa alip keldi. Bul jaǵday 1858- 
jildiń gu`zinde Qońiratta kóterilis xanniń qoyǵan hákimi Qutlimuratti óltiriw 
menen baslanadi. Qońiratlilarǵa dár`yaniń shep jaǵasindaǵi qaraqalpaqlar, qazaqlar 
hám tu`rkmenler qosildi. Biraq kóp uzamay Qońirattiń ishindegilerde ala-awizliq 
tuwip ekige bólinip hám kóterilistiń jeńiliwine mu`mkinshilik tuwǵizdi. 
1858-1859 jilǵi kóterilis tez saplastirilǵan menen oniń u`lken tariyxiy 
áhmiyeti bar. Bul Xiywa xanliǵindaǵi xaliqlardiń dosliǵiniń awiz-birshiliginin 
gu`wasi, óytkeni ózbekler, qaraqalpaqlar, tu`rkmenler hám qazaqlar ózleriniń 
aldina xanlarliqtiń eziwinen qutiliwdi aniq maqset etip qoydi. 
Qaraqalpaqlar XVIII ásirdiń barliq dawaminda Xiywa xanliǵinda bolǵan 
siyasiy waqiyalarda belgili rol` atqardi. Aralli ózbekler menen awqamlasa otirip 
olar orayliq xaniniń siyasatina bir neshe mártebe qarsi shiqti. 1714- jili Aral 
ózbekleri Xiywa xani Yadgar xanǵa qarsi kóterilis jasap oǵan baǵinbay hám olarǵa 
járdemge kelgen qaraqalpaqlardiń xani Eshmuhámmedke ant iship baǵinǵan. 
1728- jili Aralli ózbekler hám qaraqalpaqlar Xiywa xani Sherǵazi xanǵa 
(1715-1728) qarsi kóterilis jasap hám Sherǵazixan usi kóteriliste óltiriledi. 
Sonliqtan Xiywá xanlari hámme waqit qaraqalpaqlardi baǵindiriw ushin birinshi 
gezekte oniń awqamlasi aralli ózbeklerdi baǵindiriwdi kózde tutqan. Bir neshe 
ásirler dawaminda aralli óz-bekler táǵdiyirdiń awir bóleklerin qaraqalpaq xalqi 
menen birge bólisken. Xiywa xanlarina qarsi qaraqalpaq xalqiniń qaysi bir 
háreketleri bolmasin oǵan aralli ózbeklerdiń qatnaspay qalǵan jeri joq.