Tema: Qaraqalpaqstan aymaǵi XVI-XIX ásirlerde. Reje

Temur hám Temuridler dáwiri: 
XIV ásirdiń ortalarinda Altin Ordaniń 
siyasiy u`stemliginiń hálsirey baslaǵaninan paydalanip Gurgandjdiń hákimi Qutliq 
Temur óz aldina ǵárezsiz boliwǵa ashiqtan-ashiq háreket etedi. 1357- jili Altin 
orda xani Jánibektiń óltiriliwi menen, 1380-jilǵa shekem siyasiy turaqsizliq hám 25 
xanniń ózgeriliwi mámlekettiń hálsirewine alip keldi. Nátiyjede dáslep Xorezm, 
soń Astraxan Ordadan bólinip shiǵadi. Altin orda hám Shaǵatay ulislariniń siyasiy 
jaqtan turaqsizliǵinan paydalanǵan tu`rkiy qońirat ruwinan shiqkan Xuseyin suwpi 
basshiliǵindaǵi qubla hám arqa wálayatlar birlestirilip Xorezm patshaliǵi du`ziledi. 
1371- jili jazda ámir Temur áskerleri Qiyat qalasin Xuseyn suwpi 
nókerlerinen azat etedi. 1372-jili 5- yanvar`da Xuseyin suwpi U`rgenish qamalinda 
qaytis bolgannan soń, oniń ornina Xorezm hákimi bolip Yusuf suwpi otiradi. Ámir 
Temur Xuseyinniń tuwisqani Yusuf suwpi menen aq pátiya –imamnama du`zisip, 
Adaq suwpiniń qizi, Ózbek xanniń aqliǵi Suyinbiyke malika xanzadani óziniń uli 
Jáhángirge hayal etip aliwǵa kelisedi. 

---

Temurdiń Samarqandqa qaytiwi menen Yusuf suwpi wádeden bas tartadi hám 
qizin Samarqandqa jibermeydi. 1372 –jili gu`zde Qiyat qalasin basip alip hám 
xalqin tonaydi. Bul, sumliqli xabar Temurdiń jáne Xorezmge atlaniwin tezletedi. 
1373 –jili oniń kiyatirǵanin esitken Yusuf suwpi, óziniń islegen islerinen 
pu`shayman jep hám Qiyattiń Shaǵatay ulisina tiyisli ekenin moyinlaydi. Yusuf 
suwpi elshileri Temur láshkerlerin Qizil qum arasinda ushiratip hám oniń ulisi 
qalalarina atlanis jasaǵanina keshirim soraydi. Burinǵi shartnamalardi orinlaymiz 
dep, Temurdi isendirip hám oniń nókerlerin keyinge qaytaradi. Yusuf suwpi 
Xanzadani kóp oljalar menen tu`yege mingizip hám saltanat penen Samarqandqa 
jiberedi. Altin orda xani Ózbek xanniń aqliq qizi Xanzadaǵa u`ylengen 
Muhámmed Jáhángir óziniń ákesi Temur siyaqli «Guragan» xanniń ku`yew balasi 
degen ataq aladi. Jáhángir 1375- jildiń aqirinda qaytis boladi. Eldiń dástu`ri 
boyinsha aǵasiniń hayalin inisine atastirip hám Xanzada ekinshi ret Temurdiń 
ekinshi perzenti Miramshaxqa turmisqa shiǵadi. 
1377-jili Temurdiń Sirdár`ya orta alabinda dushpanlarina qarsi gu`resip 
ju`rgeninen paydalanǵan arqa Xorezm hákimi Yusuf suwpi Buxarani talaydi. 
Qudasiniń bunday, jaramas qiliǵina narazi bolǵan Temur Jalaladdin Bahadir 
basshiliǵinda U`rgenishke elshi jiberedi. Kelgen elshilerdiń Yusuf suwpi ayaq-
qollarin kisenlep hám olardi zindanǵa taslaydi. Buni esitken Temur, Yusuf 
suwpiǵa tómendegi mazmundaǵi xat jollaydi. «Elshiler qol qatilmaytuǵin adamlar. 
Olardi óltiriwge, qamawǵa hám irkip qoyiwǵa bolmaydi. Elshilerdiń xizmeti, ózine 
tapsirilǵan waziypalardi jetkiziwden ǵana ibarat. Sonliqtan meniń elshilerime jábir- 
qisim kórsetilmey qaytarilsin». Yusup suwpi ámirdiń xatin alip kelgen 
shabarmanlardi da qamap taslaydi. Bulda azday, Tuy-buǵi basshiliǵinda bir topar 
qaraqshilardi jiberip, Buxara átirapindaǵi ózbek hám tu`krmen awillariniń mal- 
mu`lkin talatadi. Bulardiń bári, Temurdiń qáhárin keltiredi hám U`rgenishke tez 
atlaniwina sebep boladi. 
Solay etip, uzaq jillar dawaminda Temur du`zgen Maveraunnaxr 
mámleketinen ǵárezsiz jasawǵa háreket etken qońirat suwpilariniń dinastiyasi 
taratiladi. Temur Xorezm hám qaraqalpaq jerlerin mámleketine qosip hám 
Xorezmge hákim etip Musakani tayarlaydi. Ol 1391- jili Temurdin pármani menen 
U`rgenishtiń buzilǵan orayliq bólimin qayta tikleydi. 
Temur ólgennen keyin Xorezm bir qansha waqit Temuriyler qaramaǵinda 
boladi. 1406-jili Altin ordaniń ómiri mańǵit ruwinan shiqkan Edige qubla Aral 
boylarin óz máleketiniń quramina qosip aladi. 1413- jili Xorezm qaytadan 
Uluǵbektiń isenimli adami Shaxmaliktiń basqariwinda hám Temuriylerdiń 

---

qarawina ótedi. Temur hám Temuriyler waqtinda qubla Aral boyi qalalari Qiyat, 
Mizdaxkan, Xiywa burinǵiday mádeniy hám sawda oray bolip qaladi.