Tema: Qaraqalpaqstan aymaǵi XVI-XIX ásirlerde. Reje

---

Tema: Qaraqalpaqstan aymaǵi XVI-XIX ásirlerde. 
Reje:
1. Qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiwi hám etnogenetikaliq qáliplesiwi, oniń 
rawajlaniwi basqishlari.
2. Sirdár`ya hám Jańadár`yadaǵi qaraqalpaqlar. Olardiń xojaliǵi, siyasiy 
awhali hám basqa haliqlar menen qatnaslari. 
3. Xiywa xanliǵindaǵi xaliqlardiń awhali. Olardiń xan zulimliǵina qarsi 
gu`resi.
 
Tayanish tu`sinigi 
Qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiwi hám etnogenetikaliq qáliplesiwi, oniń 
rawajlaniwi basqishlari. Noǵay dáwiri hám qaraqalpaqlar ruwlari misalinda. 
Qaraqalpaqlar tu`slik Aralda. 1827-jilǵi Aydos biy kóterilisi. 1855-1856 jillardaǵi 
Ernazar Alakóz basshiliǵindaǵi xaliq kóterilisi. 1859-jilǵi Qońirat kóterilisi.
______________________________________ 
Monǵollardiń Xorezmdi jawlap aliwiniń nátiyjesinde mámleket ju`dá jaman 
dárejede qaldi: xojaliqtiń rawajlaniwi u`ziliske tu`sedi, Qabat qala oazisindegi 
qalalar hám awillar qarabaqanalarǵa aylanadi. Xaliqtiń sani azayip ketedi. 
Monǵollar tárepinen buzilǵan diyxanshiliqtiń suwǵariw tarmaqlarin qayta tiklewge 
mu`mkinshilik bolmaydi. Shińǵisxan imperiyasiniń jerlerin balalarina bólip 
bergende qubla Aral boylari Shaǵatay hám Joshixan ulislarina ótedi. Qubla 
Xorezm qalalari Qiyat, Xiywa, Xazarasp Shaǵatay ulisina, arqa Xorezm qalalari 
U`rgenish, Mizdaxkan hám Kerder Joshi ulisina qaraydi. Joshi balasi Batiy 
tárepinen Altin orda du`zilgennen soń Xorezmniń arqa bólegi usi mámlekettiń 
quramina ótedi. Shaǵatay menen Joshi ulislariniń shegarasi U`rgenish penen qiyat 
qalalariniń arasinan ótedi. 
Qubla Aral boylari Altin orda quramina ótiwi menen, XIII ásirdiń II-
yariminan baslap oniń ekonomikasi hám qalalar turmisi jaqsilana baslaydi. Eldiń 
suwǵariw tarawlari burinǵi qáddine bolmasada qayta tiklenedi. Ónermentshilik, 
diyxanshiliq hám sawda ósedi. Altin orda dáwirinde qalada shiǵarilǵan teńgelerde 
«Xovarizm» dep jazilǵan. Oǵan sayaxatshi sipatinda kelgen ibn Batuta, oni 
Xorezm qalasi dep
1984-1990-jillari Xiywada M.Mambetullaev basshiliǵindaǵi Qaraqalpaqstan 
arxeologlari izertlewleri nátiyjesinde qala xalqiniń antik dáwirine, orta ásirge 
tiyisli imaratlarin, ónermentshilik buyimlarin, Temur hám Temuriydler 

---

dáwirindegi gu`mis teńgelerin tapti. Xiywa qalasiniń 2500 jililq jasqa iye ekenligi 
aniqlandi. 
Qaraqalpaqstan qalalariniń ishinde Mizdaxkan esteligi ju`dá qiziǵarli. Oniń 
quraminda Gáwir qala, tariyxiy- arxitekturaliq estelik Nazlimxan suliw Xanaka- 
maxbarasi hám qala qábirstani (b.e.shekemgi V ásir XIV ásir) hám Gáwir qala 
menen olardiń ortasinda jaylasqan altin orda dáwiriniń qala máhálleleri kiredi. 
Shiǵis tóbeshikte Nazlumxan suliw, Jummart qassab, Qiriq-shopan, Xalfe Erejep, 
Juma meshiti hám basqada jámiyetlik siyiniw orinlari jaylasqan. Dár`yaniń oń 
tárepinde Qiyat qala, Qabat qala, Narnjan qala, Jampiq qala hám Baǵdat qalalarda 
xaliq jasaǵan. 
Solay etip arxeologiyaliq izertlewler, XIII-XIV ásirlerde qubla Aral boyinda 
qala hám awilliq elatlardiń kóp bolǵanliǵi dálilleydi. Biraq soǵan qaramastan 
monǵollar shabiliwinan keyin kóplegen burinǵi awil xojaliǵinda keń
paydalanilǵan ónimli jerlerdiń kópshilik bólimi diyxanshiliq ushin paydalanbay 
qarawsiz jerlerge aylanip qalǵani aniqlandi. XIV ásirde Xorezm Altin ordaniń eń 
bay, mádeniyatli elatlariniń birine aylanip hám oniń mádeniyatiniń ósiwinde basli 
orindi tutqan. Sol dáwirdegi xaliqlardiń mádeniyatinda Xorezmniń tutqan orni 
A.Yu.Yakupovskiydiń miynetlerinde toliq jazilǵan. 1340-jili monǵollardiń sońǵi 
xani Uzbek ólgeninen soń Altin Ordadaǵi siyasiy turaqsizliqtan paydalanip, olardiń 
Xorezmdegi hákimi Qutluǵ Temir eldiń ekonomikaliq quwatina su`yenip, 60-
jillardan baslap Altin ordaǵa baǵiniwdan bas tartadi hám Xorezmdi ǵárezsiz 
basqariwǵa erisedi.