Tema: Qaraqalpaqstan aymaǵi XVI-XIX ásirlerde. Reje

 Patsha Rossiyasiniń Xiywa xanliǵin hám qaraqalpaqlardi jawlap aliwi: 
Patsha Rossiyasi imperiyasinda kapitalistlik qatnasiqlar menen krepostnoyshiliqtiń 
saqlanip kiyatirǵan qaldiqlari arasindaǵi kesken qarama-qarsiliqlardi jumsartiw 
ushin patsha hu`kimeti jańa jerlerdi basip aliwǵa sózsiz tu`rde háreket etiwi tiyis 
boldi. Orta Aziyaniń rus patshaliǵi tárepinen jawlap aliniwiniń baslaniwi 
Angliyaniń naraziliǵin keltirip shiǵardi. 
Álbette bunda olardi Orta Aziya xanliqlariniń táǵdiri emes, al olardiń 
bazarinan ayirilip qaliw tinishsizlandiratuǵin edi. Rossiyaniń Buxara ámirliginiń 
aymaqlarin baǵindirip aliwi, al Xiywa xani Seydmuhámmed Raximdi Rossiyadan 

---

qaship kelgen qazaq sultanlarin, Rossiya puxarashiliǵindaǵi U`stirtte, Embada hám 
Sirdár`ya liniyasindaǵi jasap atirǵan qazaqlarǵa topilis jasawinda paydalandi. 
U`zliksiz topilislardiń nátiyjesinde, Xiywa xanliǵin Rossiya menen 
tatiwlastiriw maqsetinde Buxara ámiri, Kaufmanǵa eki taxti tatiwlastirmaqshi 
ekenligin aytadi. Biraq bunnan hesh qanday nátiyje shiqpaǵannan keyin, ámirdiń 
elshisi Buxaraǵa qaytip keledi. Rus hu`kimeti Xiywani jawlap aliwǵá tayarliq 
kóriwdi dawam ettirdi hám 1871-1872 jillari Xiywaǵa alip keletuǵin barliq jollardi 
barlap shiǵiw jumislarin pitkerdi. 
Rus áskeriy bólimleriniń alǵa ilgerilew qáwipi barliǵin sezip, Xiywa xani 
patsha hu`kimeti menen qatnasiqlardi baslawǵa májbu`r boladi. 1872 jili, Xiywa 
xani Rossiyaǵa –Kavkaz benen Peterburgqa eki elshiler toparin shólkemlestiredi. 
Kavkazǵa baratuǵin elshilerdi Xiywaniń bas iyshani Muhámmed Emin, al 
Peterburgqa jiberilgen elshilerdi qaraqalpaq Ernazar ataliq basqaradi. Biraq bul eki 
elshiler toparida usinilǵan usinislardiń xan tárepinen orinlanbaytuǵinin biliwi 
aldina qoyilǵan waziypalardi toliq orinlamay Xiywaǵa qaytadi. 
Xiywa xani 1872- jili mart ayinda Avganistan menen Hindistanǵa elshiler 
jiberdi. Bundaǵi maqseti Angliyaniń áskeriy hám diplomatiyaliq járdemine 
su`yenip orislardiń ju`risin toqtatu edi. Elshilerdi Qabulda Avǵan ámiri Sher Áliy 
qabil etedi hám Xiywa xaniniń qollap quwatlaytuǵinin bildiredi. 1872-jil may 
ayiniń aqirinda elshiler Hindistanniń Peshavar qalasina baradi. Onda olardi vitse- 
korol`diń Nortburk qabil etedi. Ol Angliya hu`kimetiniń atinan Rossiya menen 
jánjellesiwge siltaw bolarliqtay jaǵdayǵa jol qoymawdi másláhát etedi. 
Usi jillari Xiywaǵa Rossiyasiniń tásiriniń kóbirek tiyip turǵan jeri xanliqtiń 
arqa ku`n-shiǵis jaǵi yaǵniy Dawqara aymaǵi edi. Rossiya tuwrali tu`rli gáp sózler 
birinshi gezekte usi jaqtan taralip turdi. Orislarǵa ótip ketiwshiler de dáslep usi 
jerge jiynalip alatuǵin edi. Sonliqtan usi jerdegi burin qurilǵan qorǵanshaǵa 
qosimsha 1872- jili Qarakólge Wáysnama qorǵanin saldi. Orislarǵa ótip 
atirǵanlardi uslap aliw ushin, Dáwqara aymaǵina ju`z ásker qoyadi. Biraq bul 
háreketler óz-ara jánjellerdi toqtata almadi. Solay etip, Xiywa xaniniń Rossiya 
menen qatnasiqlardi ornatiw ilajlari nátiyje bermedi. Oniń u`stine bul dáwirde 
xanliqtiń ishki siyasiy jaǵdayi jaqsi emes edi. 
Xiywa xanliǵiniń qalalardi hám awillarin orislardan saqlaw ushin Matmurat 
diywan basi xannan Rossiyaǵa qarsi sheshiwshi ilajlar kóriwdi talap etti. Bulardi 
keneges Ernazar ataliq basshiliǵinda bir topar qaraqalpaqlarda qollap quwatlaydi. 
Olarǵa qarama-qarsi toparlar Rossiya menen qatnasti tez jónlep, ekonomikaliq, 
sawda baylanisti rawajlandiriw tárepinde boldi. Olar kóbinese jańa U`rgenish 

---

Xanqa, Xojeli, Shimbay, basqa da qalalardaǵi sawdagerler hám ónermentshiler 
toparlari edi. 
Xiywa xanliǵin jawlap aliwdiń áskeriy rejeleri Rossiya hu`kimeti tárepinen 
1872-jili dekabrde u`zil-kesil maqullanip hám ol patsha tárepinen tastiyiqlandi. 
Patsha hu`kimeti Xiywani basip aliw ushin óz ku`shlerin 1873 jili fevralinda 
tayarlay baslaydi. Patsha áskerleriniń xaliqka qarsi atlanisi u`sh tárepten 
shólkemlestirilip, atlanisqa 13 miń áskerler jolǵa shiqti. Xiywa xani 
Muydmuhámmed Raxim II dushpanǵa soqki beriw ilajlarin kórdi. Tashkentten 
Charjuy arqali hám Ámiwdár`yaniń oń tárepinen Xiywaǵa kiyatirǵan Kaufmanǵa 
qarsi general Verseninge soqqi beriw ushin Eltezar inaq tayarlandi. 
1873- jili 18- mayda general Kaufman áskerleri Ámiwdár`yadan ótip, 
Xazarasip qalasin basip aldi hám Xiywaǵa ju`redi. Bul waqitta general Verevkin 
áskerleri de Qońirat qalasin basip alǵan edi. Qońirattaǵi Xabibniyaz biy, Saydbay, 
Tajimuratbay hám basqalardiń rus áskerlerin toqtatiw ushin háreketleri nátiyje 
bermedi. General Verevkin áskerleri qalani taladi, soń Xojeli qalasin iyelep hám 
Manǵit tárepke qaray ju`redi. Oris ámirleri manǵit hám oniń átirapindaǵi awillardi 
talaydi, ol haqqinda Muhámmed Yusup bayanatinda: Mańǵitta qatti uris boldi. 
Verevkin buyriǵi menen erler, hayallar, ǵarrilar hám balalar qirip taslandi. 
Besiktegi balalar shirqirap jilaw menen qaldi, qala jer menen jeksen etildi hám 
órtep jiberildi, -dep jazadi. 
29- may ku`ni patsha áskerleri Xiywaǵa hu`jim jasaw ushin oniń átirapindaǵi 
qolayli orinlardi iyeledi. Usiǵan baylanisli Seydmuhámmed Raxim II iri ámeldarlar 
menen oylasip Eltezer inaqti Kaufmanǵa jiberip, oǵan xanliqtiń táslim bolip hám 
shártnama du`ziwge qarar berdi. Biraq Kaufman xanniń oziniń keliwin talap etedi, 
bul waqitta qalani qorǵaw ushin ku`sh toplaw maqsetinde, qaladan shiǵip ketken 
Seydmuhámmed Raxim II qalaǵa qaytip kire almay hám tu`rkmenler arasinda 
qalip qoyǵan edi. Atajan tóre, Matmurat diywanbegi hám basqalar Kaufmannan 
Xiywa qalasin wayranlamawdi soraydi. Biraq Xiywani iyelegen Kaufman 
áskerleri, qaladaǵi bayliqlardi talan-taraj etip, xan sarayindaǵi barliq bayliqlarin, 
biybaha kitaplar, xan ǵáziynesi, taxti hám tajin alip Peterburgqa jiberedi. Kaufman 
sóylesiwler ju`rgiziw ushin Seydmuhámmed Raxim xandi Xiywaǵa ákeliwdi talap 
etedi. 
Solay etip, patsha Rossiyasi áskerleri Xiywa xanliǵin jawlap aladi, oniń basli 
sebepleri Xiywa xaniniń quralli ku`shleri san jaǵinan da hám tájiriybesi jaǵinan da 
Rossiya áskerlerine qaraǵanda tómen edi. Oniń u`stine Xiywa xanniń asiǵis penen 
jiynaǵan nókerleriniń uris alip bariwǵa tájiriybege iye emes edi. 

---

1873- jildiń 2-iyunda K.P.Kaufmanniń talabi boyinsha Seydmuhámmed 
Raxim II shaqirip alinadi hám qaytadan taxtina otirǵiziladi. 1873- jildiń 6- 
iyuninde general K.P.Kaufman menen Xiywa xani arasinda sóylesiw bolip, 
xanliqti basqariw boyinsha waqitsha rejege qol qoyiladi. Adminisrativlik, finans 
jumislarin basqariw keńestiń quramina Rossiyaniń u`sh puxarasi hám u`sh 
Xiywali kiredi. 
1873- jili 12-avgustta Xiywa xani Muhámmed Raxim menen patsha hu`kimeti 
atinan sóylesiwler ju`rgizgen general Kaufman arasinda pitimge qol qoyildi. Ol 
tariyxta Gendimian pitimi dep ataladi. Bul kelisim Xiywaniń hám xanliqtaǵi barliq 
xaliqlardiń ǵárezsizligin joq etken ádil emes pitim boldi. Gendimian pitimi 
qisqasha kirisiwden hám 18 punktten ibarat. Pitimniń birinshi punkiti boyinsha 
Xiywa xanliǵi, patsha Rossiyaniń yarim koloniyasi boldi, al xan ózin 
«Imperatordiń mámleket xizmetkerleri» dep moyinlanadi. Soniń menen birge, xan 
siyasiy huqiqlarinan ayrildi hám ózinshe sirtqi siyasatti ju`rgize almaytuǵin boldi. 
Pitimniń ekinshi hám u`shinshi punktleri qaraqalpaqlar ushin oǵada awir, qolaysiz 
hám qayǵili jaǵdaydi payda etti. Sebebi xanliq quraminda bir tutas jasap atirǵan 
qaraqalpaqlardiń jerleri ekige bólip taslandi. Olar endi Xiywa xanina hám patsha 
Rossiyaniń u`stemligine ǵárezli bolip qaldi. Rus hu`kimeti quramina jańadan 76 
miń kv.km. aymaqtaǵi jerler ótti. Gendimian shártnamasinan keyin Xiywa 
mámleketiniń aymaǵi bir neshe márte qisqardi. 
Al, Gendimian pitiminiń tórtinshi punkti oń jaǵaliqtaǵi jerlerdiń bir bólimin 
Buxaraǵa beriwdi de názerde tutqan edi. Besinshi hám oninshi punktler ruslardiń 
Xiywa xanliǵindaǵi sawda, transport hám basqada máselelerindegi artiqmashliǵi 
tastiyiqlandi. Endi ruslar Xiywada erkin hám zakatsiz sawda etetuǵin boldi. 
Pitimniń altinshi hám jetinshi punkti boyinsha Xiywa xani ruslardiń 
xanliqtaǵi qálegen jerinen pristan, selad, du`kan hám basqa da sawda orinlarin 
salip, iyelewine huqiqli edi. Pitimniń 8,9 hám punktleri boyinsha rus sawdagerleri 
Xiywa arqali tovar alip ótkende baj tólewden hám basqada saliqlardan azat etilip, 
erkin sawda ju`rgiziw huqiqina iye boldi hám olar xanliqtaǵi qálegen qalalarinda 
óz adamlarin saqlawǵa huqiqli boldi. Sonday-aq ruslardiń jer, suw transporti, 
xanliqti qozǵalmaytuǵin mu`lk satip aliw huqiqi berilip hám onnan saliq aliw 
máselesin Ámiwdár`ya bóliminiń basliǵi sheshetuǵin boldi. Xiywa hám rus 
sawdagerleri arasindaǵi óz-ara kelisimde du`zildi. 14 hám 15 punktlerde rus hám 
Xiywa puxaralariniń arzalarin qaraǵanda ruslardiń artiqmashiliq jaǵdaylarin 
kórsetildi. 16 punkt boyinsha xan hu`kimeti xanliqqa Rossiyadan hár qiyli 
sebepleri menen qaship kelgenlerdi qabil etiwge minnetli boldi.Nizamǵa muwapiq 
jinayatshi bolip jasirinip ju`rgen rus puxaralarin patsha hu`kimetine tutip beriwi 

---

kerek edi. 17 punkt xanliqta qulshiliq mángige saplastirilatuǵini tastiyiqlanadi. 
Pitim du`zilgenge shekem xanliqta hám hár qiyli sebepler menen qul dor atalatuǵin 
qiriq mińǵa shamalas adamlar bolǵan. Pitimniń eń sońǵi 18 punkti Xiywaniń basip 
alǵandaǵi patsha Rossiyasiniń shiǵinin tólewge arnaldi. Ol 20 million 260 miń 
manat edi, oni 20 jil mu`ddetke tólep qutiliw belgilendi, sońinan bul mu`ddet jáne 
on jilǵa sozilip hám 1901 jil noyabr`ge shekem tólew mu`ddeti belgilendi. 
Solay etip bul ádalatsiz pitim boyinsha bir xaliq qaraqalpaq jeri ekige 
bólinedi. Xiywa xanliǵi ishki hám sirtqi siyasat tarawinda ǵárezsizliginen ayrildi. 
Patsha hu`kimetide burinǵi xanliqtaǵi kambaǵallardi hesh qashan qollamadi. Qayta 
burinǵidan da qattiraq ekspluatatsiya hám talaw siyasatin ju`rgizdi.