Гистология цитология ва эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

 
 
 
 

---

II БОБ 
ЦИТОЛОГИЯ 
Ҳужайра (лот. cell, cellula, юнон. kytos ) - организмлар тузилишининг 
асосини ташкил этувчи энг кичик тирик бирлик ҳисобланади. Цитология 
(кўпинча ҳужайра биологияси деб ҳам аталади) - ҳужайраларнинг 
такомиллашиши, тузилиши ва фаолиятини (юнонча. kytos – ҳужайра, logos – 
таълимот) ўрганадиган фандир. Бу фан алоҳида ҳужайраларнинг 
тузилишини, уларнинг организмда умумий физиологик жараѐнларда ва
ушбу жараѐнларни бошқаришда иштирок этишини, янги ҳужайраларнинг 
ҳосил бўлишини (ҳужайралар репродукцияси), ҳужайраларнинг атроф-
муҳит шароитларига мослашувини (адаптация), уларнинг турли физиологик 
ва патологик омилларга нисбатан жавоб реакциясини ва ҳужайралардаги 
патологик ўзгаришларни ўрганади. Цитология асосларини билиш тиббиѐт 
учун жуда муҳим аҳамиятга эга, чунки деярли барча касалликларнинг 
асосида ҳужайраларнинг шикастланиши ва шу туфайли келиб чиқадиган 
тўқима ва аъзолар фаолиятининг бузилиши ѐтади.
Ҳужайраларнинг икки, бир-биридан тубдан фарқлановчи – прокариот 
ва эукариот турлари мавжуд. Прокариот (юнон. pro — илгари, олдин + 
karyon – ядро) ҳужайралар фақат бактериялар ва баъзи сув ўтлари орасида 
топилган. Бу ҳужайралар майда (узунлиги 1-5 мкм) бўлиб, уларда генетик 
материални (ДНКни) ҳужайранинг бошқа тузилмаларидан ажратиб турувчи 
ядро қобиғи бўлмайди. Бундан ташқари, прокариот ҳужайраларда ДНК 
гистонлар (махсус асосий оқсиллар) билан боғланмаган ва одатда 
мембранали органеллалар бўлмайди. 
Прокариотлардан фарқли ўлароқ, эукариот (юнон. еu — яхши + karyon 
— ядро) ҳужайралар йирикроқ бўлиб, ўзида қобиқ билан ўралган ва аниқ 
ифодаланган ядро сақлайди. Ҳужайранинг генетик материали гистонлар 
билан боғлиқ бўлиб, цитоплазмасида кўплаб мембрана билан қопланган 
(мембранали) органеллалар учрайди. Гистологияда "ҳужайра" деганда 
тўқималар, аъзолар ва яхлит организмнинг асосий элементи бўлган 
фақатгина эукариот ҳужайралар назарда тутилади. Шундай қилиб, ҳужайра 
қобиқ билан чегараланган, цитоплазма ва ядродан иборат тирик тизим бўлиб,
ўсимлик ва ҳайвонлар ҳаѐтининг асосини ташкил қилади.
Кўп ҳужайрали организм, жумладан одам ҳам, типик ҳужайралардан 
ташқари ҳужайра бўлмаган тузилмалардан иборат. Шуни таъкидлаш 
лозимки, барча ҳужайра бўлмаган тузилмалар у ѐки бу ҳужайраларнинг 
ҳосиласи, ѐки ҳужайра ҳаѐт фаолиятининг маълум бир босқичидир. Одатда 
ҳужайра бўлмаган тузилмаларга