Олам тузилишининг геоцентрик тизими



Download 22,41 Kb.
Sana21.02.2022
Hajmi22,41 Kb.
#41395
Bog'liq
Olam tuzilishining geosentrik tizimi


Олам тузилишининг геоцентрик тизими

Олам тузилиши хакидаги дастлабки тасаввурларни кадим грек мутафаккирлари бердилар. Улар оламнинг геометрик моделини тузишда, осмоннинг, планеталар ва Куёшнинг куринма харакатларини хакикий харакат деб билиб, Олам марказига Ерни куйдилар. Уларнинг бу модели тарихда олам тузилишининг геоцентрик тизими деган ном билан танилди.


У даврда Куёш, Ойнинг оддий ва планеталарнинг сиртмоксимон харакатлари, турли улчамдаги бу ёритгичлар ётган геометрик сфераларнинг мураккаб харакатлари билан тушунтирилди. Хусусан Эвдокс (эр. ав. ИВ аср) планеталарнинг сиртмоксимон харакатларини 26 та геометрик сферанинг комбинациялари билан тушунтирди. Таникли файласуф Аристотель (эр. ав. ИВ аср) бу сфералар сонини 56 тага етказиб, уларни ойнадек шаффоф сфералар деб тушунтирди. Олам тузулишининг геоцентрик модели хам биринчи марта Аристотель томонидан таклиф этилди.
Эрамиздан аввал ИИИ асрда самослик машхур олим Аристарх Ойнинг биринчи чорак фазасида Куёш, Ер ва Ойнинг харакатлари тугри бурчакли учбурчак хосил килишини англаб, шу асосда Куёшгача булган масофани Ойгача масофа бирликларида аниклашга харакат килди. Гарчи олим бу улчашларда каттагина хатога йул куйган булсада, бирок шунга карамай, у Куёш Ой ва Ердан хажмига кура, 300 марта катталигини аниклади. Натижада у, Куёш Ернинг атрофида эмас, балки Ер Куёшнинг атрофида айланади деган гояни илгари сурди. Бирок у даврда бу гояни кулловчилар топилмай, мазкур гоянинг умри киска булди.
Эрамиздан аввалги ИИ иккинчи асрда машхур александриялик астроном Гиппарх, планеталарнинг сиртмоксимон харакатларини тушунтиришга харакат килиб, улар Ер атрофидаги катта айланалар буйлаб харакатланиш билан бирга, махаллий кичик айлана (эпицикл) буйича хам харакатланадилар деб уктиради. Ундан уч ярим аср кейин утган унинг юртдоши – александриялик К. Птолемей олам тузилишининг геоцентрик моделини яратишда Гиппархнинг эпицикллар назариясини асос килиб олди. Птолемейнинг Олам тузилиши тугрисидаги геоцентрик модели, унинг “Мегале синтаксис” (Буюк тузилиш) асарида тула баён килинди. Птолемей ишлаб чиккан бу модел жуда мураккаб булиб, унинг соддалаштирилган куриниши –расмда келтирилган.
Юлдузлар фонида Куёш, Ой ва планеталарнинг кузатиладиган харакат тезликларига кура, Птолемей, Ер атрофида уларни куйидаги тартибда жойлаштиради: Ой, Меркурий, Венера, Куёш, Марс, Юпитер, Сатурн ва нихоят сунгги сферада кузгалмас юлдузлар осмони.
Птолемей таклиф этган моделда юлдузларнинг чикиш ва ботиши, уларнинг юлдузли сферанинг Ер атрофида айланиши билан тушунтирилади. Куёш ва Ой гарбдан шаркка томон бир текис (турли тезликларда) деферент буйлаб силжиб боради. Планеталарнинг сирмоксимон харакати, уларнинг эпицикл ва деферент буйлаб харакатларининг кушилишидан вужудга келади. Меркурий ва Венеранинг харакатларини тушунтириш учун, уларнинг эпициклларининг маркази, Куёш ва Ер марказларидан утувчи тугри чизикда ётади деб кабул килди. Планеталарнинг деферент буйлаб айланиш даврлари эса Куёшнинг Ер атрофида айланиш даврига, яъни бир йилга тенг булди. Орбиталари Куёшнинг деферентидан (орбитасидан) ташкарида ётувчи планеталарнинг даврлари турлича булиб, уларнинг кайтма харакатлари хар доим улар уз эпициклларининг Ерга якин кисмида харакатланганидагина руй бериб, бу даврда эпицикл, албатта, Куёшга карама-карши томонда булиши зарур эди.
Шундай килиб Птолемей системасида барча планеталар Ер атрофида айлансаларда, бирок уларнинг харакати Ерга эмас, балки Куёшнинг холатига боглик булиб чикди. Лекин шунга карамай бу мухим фактлар у давр астрономларининг эътиборидан четда колди.
Денгиз катнови ва куруклик карвонлари катнови, у даврда, геоцентрик таълимот асосида тузилган астрономик жадваллар асосида олиб борилар эди. Вакт утиши билан бу жадвалларнинг сирлари фош булиб, камчиликлари очила борди. ХИИ асрга келиб, Олам тузилишининг геоцентрик тизими илмий асоссиз эканлиги тула ойдин булди.
Геоцентрик моделга кура, хар бир планетанинг хисоблаб топилган харакат троекторияси, унинг бевосита Ердан кузатиладиган сиртмоксимон харакатига мос келсин учун, Птолемей, мазкур планета эпициклининг радиуси, эпицикл ва деферент буйлаб харакат тезликларини узи хохлаганча танлади.
Окибатда Птолемей системаси, планеталарнинг куринма харакатларини тушунтириш билан чекланиб колмай, балки келгусидаги холатларини хам маълум аникликда, белгилашга имкон берди. Вакт утиши билан бу система буйича, назария ва амалий кузатиш натижалари орасида вужудга келган фарк, геоцентрик млделни янада такомиллаштиришни такозо килди. Шу сабаб булиб, кейинчалик планета биринчи эпицикл маркази атрофидан, маркази биринчи эпицикл буйлаб харакатланувчи, иккинчи эпициклга кучирилди. Агар кузатишдан олинган натижаларни бу хам каноатлантирмаса маркази – иккинчи эпицикл буйлаб харакатланувчи учинчи эпициклга кучирилди.
Download 22,41 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish