Bap new indd

49-súwret.
Jipke baylanǵan 
shariktiń qozǵalısı.
sharchaning harakati
O
R

---

61
III bap. Aylanbalı teń ólshewli qozǵalıs
 
 
v =
υ
2π
R
yamasa

υ = 
2π
vR.
(7)
Aylanıw jiyiligi 
v
menen múyeshlik tezlik ω arasındaǵı qatnas: 
v =
ω
2π yamasa ω = 2π
v .
(8)
Ańlatpalardan materiallıq noqattıń múyeshlik tezliginiń onıń aylanıw 
dáwirine keri, aylanıw jiyiligine bolsa tuwrı proporcional qatnasta 
bolatuǵınlıǵı kórinip tur. Aylanbalı qozǵalıslardıń ishinde denelerdiń teń 
ólshewli qozǵalısı kóp ushırasadı. Mısalı, elektr dvigatelleriniń rotorı, orbita 
boyınsha qozǵalatuǵın Jerdiń jasalma joldasları h.t.b. Birdey waqıt aralıǵında 
birdey tezlikte qozǵalatuǵın denelerdiń qozǵalısların matematikalıq túrde 
ańlatıw ańsat.
Másele sheshiw úlgisi
«Neksiya» avtomobili 90 km/saat tezlik penen teń ólshewli qozǵalmaqta. 
Eger avtomobildiń dóńgeleginiń radiusı 40 sm bolsa, dóngeleginiń aylanıw 
dáwirin, aylanıw jiyiligin hám múyeshlik tezligin tabıń.
 Berilgen: 
Formulası: Sheshiliwi:
υ
= 90 km/saat = 25 m/s;
R
= 40 sm = 0,4 m.
Tabıw kerek:
T
= ?
υ
= ?
ω 
= ?
ω
= 2π
v

Juwabı: 
T
≈ 0,1 s; 
v
= 10 1/s; 
ω
= 62,8 rad/s.
Tayanısh túsinikler:
sheńber boyıńnsha teń ólshewli qozǵalatuǵın 
deneniń basıp ótken jolı, aylanıw dáwiri, aylanıw jiyiligi. 
1. Avtomobildiń tezligi 20 m/s, dóńgeleginiń diametri 64 sm. Avtomobildiń dóńgeleginiń 
múyeshlik tezligin tabıń.
2. Dene 10 m/s tezlik penen 2 m radiuslı sheńber boylap qozǵalmaqta. Onıń aylanıw 
jiyiligin tabıń.
1. Shárqpálek orınlıǵı 1 minutta 2 ret aylanadı. Sharqpálek kósherinen 1 m uzaqlıqta 
ornatılǵan orınlıǵınıń sızıqlı tezligi menen múyeshlik tezligin tabıń.
2. Velosiped 10 m/s tezlik penen teń ólshewli qozǵalmaqta. Eger velosipedtiń 
dóńgeleginiń radiusı 30 sm bolsa, onıń aylanıw dáwirin, aylanıw jiyiligin hám 
múyeshlik tezligin tabıń.
ω = 
2 
·
3,14 
·
10 rad
s
= 
62,8
rad
s
T = —
2π
R 
υ
v = –
1
T
T = 
2 · 3,14 · 0,4
s ≈ 0,1 s

25
v = 
1 1
= 
10 1
0,1
s
s
;
;
;
;
.
.

---

62
Kinematika tiykarları
3. Jer sharınıń ekvatorında turǵan deneniń sızıqlı hám múyeshlik tezligin esaplań. 
Jerdiń radiusın 6400 km ge teń dep alıń.