Erkin umarov mahmud abdullayev

(Milliy 
tiklanish, 1998 yil, 
27 oktyabr).
M a’naviy vorislik yangi avlod tom onidan 
o'tmish 
m a’naviyati 
va uning nam unalaridan ijodiy foydalanishnigina 
emas, 
balki shu 
bilan birga ularning kelgusi qadriyatlar 
shakllanishiga 
ko'rsatishi 
m um kin bo'lgan samarali ta ’sirini t a ’m inlashni 
ham 
bildiradi. Bu 
t a ’s ir m a ’n a v iy ta r a q q iy o tn in g ic h k i 
m antiqqa 
va n isb iy
mustaqillikka ega ekanligini ko'rsatadi, 
busiz kishilik 
tarixida yuz 
beradigan m a’naviy va madaniy yuksalishning mohiyatini tushunish

---

mumkin emas. Tarixiy vorislikka xos qonuniyatlarning buzilishi 
mazkur jarayonga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi.
0 ‘tm ishda yuz bergan m a’naviy merosga nisbatan m afkura- 
lashgan salbiy m unosabat, uni kam sitish, nigilistik nuqtayi nazar- 
dan yondashish, m ohiyatan, m a ’naviyatning ichki rivojlanish 
qonunlariga zid ekanligi m a’lum. Sobiq Ittifoq davrida kom m u- 
nistik m afkura m a’naviy merosga m unosabat masalasida o ‘zining 
q at’iy m ezonlarini o'rnatib , sof sinfiylik, partiyaviylik, kurashchan 
ateizm tam oyillarini m utlaqlashtirdi, unga to ‘g ‘ri kelmagan har 
qanday g‘oya, qarash, fikr man etildi. Shuning oqibatida o'tm ishda 
xalqimiz tom onidan yaratilgan son-sanoqsiz m a’naviy boyliklari- 
miz qoralanib, yo‘q qilib yuborildi.
Shu m unosabat bilan qadimgi yunon afsonasini eslash o ‘rin- 
lidir. Aytilishicha, tog‘lar orasidan o ‘tadigan yagona g‘or yo‘lida 
turib olib hech kimni o ‘tkazm ayotgan yovuz Prokrustning ando- 
zali tem ir karavoti b o ‘lgan ekan. Prokrust yo‘lovchilarning barini 
o ‘sha karavotga yotqizib ko‘rib, keyin o'tkazar ekan. B o‘yi yetmasa, 
ch o ‘zib o ‘ldirar, agar karavotdan b o ‘yi oshib ketsa, sig‘magan qis- 
m ini qirqib tashlar ekan.
Kommunistik mafkura ham o ‘tmish m a’naviy merosga nisbatan 
xuddi shunday tartibni qo‘llaganligi sir emas. Xalqimiz tarixida 
yaratilgan juda ko‘p noyob m a’naviy boyliklarimiz, diniy qadriyat- 
larim iz zararli deb topildi. M a’naviyatim iz tarixida o 'ch m as iz 
qoldirgan buyuk Amir Temur, Husayn Boyqaro, Umarxon, Feruz 
shoh b o ‘lganliklari uchun inkor etildilar. X alqim izning m illiy 
m u staqilligi, m illiy m ad an iy atim iz rav n aqi u ch u n k u rash g an
M ahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, M unaw ar Qori, Elbek, 
Abdulla Qodiriy, C ho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosirlar qoralanib, xalq 
dushmanlari deb e ’lon qilindi.
0 ‘zbek xalqi o ‘z m a’naviy merosi bilan haqli ravishda mag'rur- 
lansa arziydi. Uning ildizlari juda chuqur bo‘lib, uzoq tarixiy davrlarga 
borib taqaladi. Faqat qo‘lyozma va toshbosma asarlarning o ‘zidan 
respublikam izda necha o ‘n minglab asrab qolingan b o ‘lib, ular 
Toshkentda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, 
Qo‘lyozmalar instituti, Diniy nazorat va 0 ‘zbekiston Milliy universiteti 
(Toshkent Davlat universiteti) fondlarida saqlanmoqda. Bular IX— 
XX asrlarda yozilgan va fanning barcha muhim sohalariga: matematika, 
astronomiya, kimyo, tibbiyot, mineralogiya, fiqh (musulmon qonun- 
chiligi), falsafa, tarix, adabiyotga oid asarlardir. «Ota-bobolarimizning

---

asrlar davomida to'plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy 
qarashlarini o ‘zida mujassam etgan bu nodir qo'lyozmalarni jiddiy 
o'rganish davri keldi» 
(I. A. Karimov.
Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. — 
Toshkent, «Sharq», 1998 yil, 4-bet).
0 ‘zbekistonning boy m a ’naviy merosi shakllanayotgan yangi 
m a’naviyatimizning negizini, poyde-vorini tashkil qiladi. M a’naviy 
merosimizda xalqimizning asriy orzu-intilishlari, bilimlari va hayotiy 
tajribalari mujassamlashgan bo'lib, u o ‘zligimizni anglash, milliy 
tiklanish va rivojlanishimiz uchun qudratli tayanch b o ‘lib xizmat 
qiladi. Milliy istiqlol mafkurasi ham m a’naviy merosimizga tayangan 
holda shakllanadi, ayni vaqtda uning yanada rivojlanishida muhim 
m a’naviy omil b o ‘lib xizmat qilmoqda.
M a’naviy meros xalqning muqaddas xotirasi bo ‘lib, uning kishilik 
tarixi va m a ’naviy taraqqiyotidagi tutgan o'rn ini belgilab beradi. 
«Ma’naviyat jamiyatning m a’naviy boyligida o ‘z ifodasini topadi, — 
deydi M. Xayrullayev, — u asta-sekin to ‘planib uyg'unlashib borishi 
asosida, vorislik asosida rivojlanadi» ( 0 ‘zbekistonning milliy istiqlol 
mafkurasi. — Toshkent, « 0 ‘zbekiston», 1993 yil, 29-bet).
M a’naviy merosga ilmiy munosabatni shakllantirishda, eng avvalo, 
unga aksiologik m ezonlarga tayangan holda yondashish taqozo 
qilinadi. M a’naviy merosni qadriyatlar nuqtayi nazaridan tahlil qilish 
har bir muayyan qadriyatning taraqqiyotdagi o ‘m ini to 'g 'ri baholab, 
uning milliy istiqlol m a’naviyatini shakllantirishda qay darajada xizmat 
qila olishini belgilashga imkon beradi.
M a’naviy meros va milliy qadriyatlarga aksiologik yondashuv- 
ning, bizningcha, to ‘rtta asosiy mezoni mavjud bo'lib, ular: inson­
parvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik va taraqqiyparvarlikdir.
Insonparvarlik m a’naviyat va madaniyat uchun universal mezon 
bo'lib, u m a’naviy merosning har bir muayyan hodisasi, qadriyat­
ning inson uchun, uning aqliy va hissiy kamoloti, erkin yashashi, 
ozodligi uchun qay darajada xizmat qilishi va qay darajada ahami- 
yatliligini aniqlashga imkon beradi.
M a’naviy meros jamiyatda alohida olingan inson uchimgina emas, 
balki butun jamiyat, xalq uchun xizmat qiladi. Shuning uchun m a’naviy 
merosni baholaganda umummilliy manfaatlardan kelib chiqish lozim.
M a’naviy merosga aksiologik yondashganda xalqparvarlik va 
vatanparvarlik mezonlari ham asosiylardan bo'lib hisoblanadi.
Xalqparvarlik — m a’naviyatning m illatda