Erkin umarov mahmud abdullayev

2. MA’NAVIYAT VA MA’NAVIY HAYOTNING
ASOSIY TUSHUNCHALARI
M a’naviyat olam i 
shu qadar murakkab, 
ziddiyatli, ran g-ba- 
rang va k o ‘p qirrali ekanligi 
yuqorida 
ta ’kidlab o £tildi. M a ’navi­
yat darajasini va insonning 
ma’naviy 
yet
lab olish m um kinm i?
2 — M a’naviyat asoslari
17

---

Avvalo, shuni aytish kerakki, inson va jam iyatning m a’naviya- 
ti olam i sirli narsa em as, albatta. Ijtim oiy fanlar taraq q iy oti 
sh u n dan d alo lat beradiki, m urakkab ijtim oiy hodisa b o ‘lmi$h 
m a ’naviyatni ham tabiat va jam iyatdagi boshqa narsa va hodisa- 
larga o ‘xshab bilib olish m um kin. 0 ‘tm ishda odam lar o ‘z moddiy- 
iqtisodiy hayo tlarini m a ’naviy turm ushlariga nisbatan k o ‘proq 
anglab yetishga intilganlar. D arvoqe, moddiy n e ’m atlar («non») 
ni taqsim lash masalasi ham m a vaqt dolzarb b o ‘lgan, chunki ishlab 
chiqarish kuchlari zaif b o ‘lganligi sababli ham m a vaqt ham yetarli 
m oddiy n e ’m atlarni ishlab chiqarishning im koniyati b o ‘laverma- 
gan. Shu tufaylim i yoki boshqa sababdanm i, ishqilib, ijtimoiy 
boylikka ega b o ‘lish ham m a zam onlarda ham m ansab-hokim iyat 
masalasi bilan bevosita bog‘liq b o ‘lgan, iqtisodiy m unosabatlar 
esa ham isha keskin kurashlar negizida yuz bergan. Kishilarning 
m a’naviy hayoti m oddiy turm ushga nisbatan qandaydir ikkinchi 
o ‘rinni ishg'ol qilgandek tuyulgan, unga nisbatan jam iyatda yuzaga 
kelgan m unosabatlar ana shu asosda unga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazib 
kelgan. Biroq, kishilik dahosining buyuk nam oyandalari inson 
hay o ti asosiga m a ’nav iy atn i q o ‘yish m asalasini ham yoddan 
chiqarm aganlar, bu narsa, ayniqsa, Sharq falsafasida, xususan, 
M arkaziy Osiyo xalqlari m adaniyati tarixida alohida o ‘rin tutgan. 
M azkur ishning ikkinchi bobida bu haqda batafsil fikr yuritiladi.
Yuqoridagi m ulohazalardan ko'ram izki, m utafakkirlar m a’n a ­
viyat hodisasini o'rganishga, uning asosiy tushunchalarini ishlab 
chiqishga, m a’naviy yuksalish tamoyillarini belgilab olish asosida 
faoliyat ko'rsatishga alohida e’tibor berganlar. Xalq og'zaki ijodi 
n a m u n a la r i, m u q a d d a s d in iy k ito b la r, d u n y o v iy -fa lsa fiy
qarashlam ing negizida m a’naviyat masalasi o ‘ziga xos o ‘rin tu t­
gan. Q anday b o ‘lishidan q at’iy nazar, m a’naviyat markazida inso­
niylik, inson zotining axloqiyligini