‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Sakkizinchi mavzu: Istiqlol davrida sodir bo‘lgan
tub o‘zgarishlarning o‘zbek terminologiyasiga ta’siri
Reja:
1. M ustaqillik davri xalq hayotida yuz bergan tub o ‘zlarishlarining 
o ‘zbek terminologiyasi rivojiga ta’siri.
2. 0 ‘zbek terminologiyasida mavjud qusurlar.
3. Terminlaming yasalishida faol modellaming o ‘mi.
Asosiy tushunchalar; ijtimoiy-siyosiy hayot, termin yasash mode/lari,
motivlangan terminlar, motivlanmagan terminlar, metonimik ко ‘chim, af-
fiksal termin yasash, sermahsul affiks, kammahsul qo ‘shimcha, mutaxas-
sislik terminlari, zoonimlar, texnikaviy terminlar, sohaviy terminologiya,
gumhlashtirish, sheva va lahja materiallari, tilning ichki imkoniyatlari,
ekstralingvistik omillar, texnologiya.
M a’lumki, terminlar oddiy so‘zlar singari umumadabiy va maxsus 
leksikada bor b o ‘lgan so‘z va o ‘zaklardan yasaladi.
0 ‘zbek tili terminlari sistemasi o ‘zga qarindosh turkiy tillardagi sing­
ari m avjud struktur turlar, y a ’ni sodda, yasama, qo‘shma, qisqartma va 
so‘z birikmalarini qamrab oladi.
0 ‘zbek terminologiyasini takomillashtirish borasida qilinishi lozim 
b o ‘lgan vazifalar yetarlicha.
Bugungi kunda o ‘zbek tili soha terminologiyasi har tomonlama takomil- 
lashish jarayonini boshidan kechirmoqda. Terminlaming ular ifodalaydigan 
narsa-buyum, voqea-hodisa tushunchasi, m a’no-mazmuniga mutanosib, 
mos tushishi, struktur(shakl) jihatdan ixcham bo‘lishi, yakka m a’noni if- 
odalashi, m a’nodoshlik(sinonimik) qatorlariga kirmasligi kabi talablar 
terminshunoslar diqqat markazidan joy olganligi yangilik emas. Ayniqsa, 
chet tillardan shiddat bilan kirib kelayotgan ilm, fan, texnika, texnologiyaga 
doir terminlami qanday tarzda qabul qilish, o ‘zlashtirish xususida har xil
58

---

yondashuvlar ko‘zga tashlanadi. Istiqloldan keyin o ‘zbek terminologiyasi 
nafaqat miqdor, shuningdek, sifat o ‘zgarishlarga ham yuz qo‘ydi. 0 ‘zbek 
tili imkoniyatlaridan foydalangan tarzda terminlar tizimini tartibga solish 
masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, muayyan narsa-buyum, 
tushuncha, voqea-hodisani ifodalashda ona tili qatori, o ‘mi bilan, o ‘zbek 
tili shevalari va lahjalari so‘z xazinasida mavjud tayyor so‘zlardan foydala- 
nilmoqda, o ‘zbek tilida asrlar osha sinovlarga bardosh bergan so‘z yasovchi 
affikslaming termin hosil qilishdagi ishtirokidan unumli istifoda etilmoqda, 
kalkalashning mavjud turlari yordamida terminlar hosil qilishga jiddiy diqqat 
qaratilmoqda, mazkur usullaming birortasi ham qo‘l kelmagan kezlarda chet 
tili terminlari aynan, tayyor holda o ‘zbek terminologiyasi tarkibiga olinmo- 
qda. So‘nggi fikming isbotini АКТ va zamonaviy pedagogik texnologiyalar, 
kompyuter, internet bilan bog‘liq tenninlaming qo‘llanishida ko‘ramiz.
Shubhasiz, o ‘zbek terminologiyasi tizimi sezilarli rivojlanishda 
b o ‘lishiga qaramay, ushbu soha ham muayyan qusur va kamchiliklardan 
xoli emas. Bizning nazarimizda, ularni quyidagi tarzda guruhlashtirish 
o ‘zini oqlaydi:
1. 
Umiy-texnikaviy terminlarning yanada taraqqiy etishi va takomil- 
lashuvida ona tilining ichki manbalari va so‘z yasash usullaridan qoniqarli 
tarzda foydalanmaslik. llmiy-texnikaviy taraqqiyot bugungi kunda dun- 
yodagi barcha rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar hayotida lokoma- 
tiv rolini ado etmoqda. Eng zamonaviy qurol-aslahalar, asbob-anjomlar, 
dastgohlar, robotlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalarisiz kelajak 
jam iyat taraqqiyotini tasavvur qilish amri mahol. 0 ‘zbek modeli asosida 
o ‘z rivojlanish y o ‘lini belgilab olgan mamlakatimizda xalq xo‘jaligining 
barcha tarmoqlari, xususan, og‘ir va yengil sanoat, qishloq x o ‘jaligi, ilm- 
fan, madaniyat, san’at, sport sohalari ildam qadamlar bilan rivojlanmoqda. 
Buning natijasida 0 ‘zbekiston jahon hamjamiyatining faol a ’zosiga aylan- 
di. Dunyoning yetakchi davlatlari bilan o ‘m atilgan siyosiy, iqtisodiy, ilm ­
iy, ijtimoiy, madaniy, diniy va sh.k. aloqalar negizida taraqqiyotning yangi 
pallasini boshidan kechirayotgan xalqimiz chet ellardan olib kelinayot- 
gan eng so‘nggi texnika va texnologiyalar bilan oshno b o ‘lmoqda, ularni 
kundalik hayotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Vatandoshlarim- 
iz, ayniqsa, iste’dodli yoshlaming xorijning nufuzli oliy o ‘quv yurtlarida 
tahsil olishi, yosh mutaxassislaming chet ellardagi universitetlarda malaka 
oshirishi, zamonaviy axborot texnologiyalarining insonlar turmushidan 
o ‘rin olishi kabi omillar oqibatida yangidan yangi tushunchalar va ular bi-
59

---

Ian bog‘liq terminlar tilimizning so‘z xazinasidan o ‘rin olmoqda. Mubo- 
lag‘asiz ta’kidlash joizki, ayni kezlarda o ‘zbek tili terminologik tizimiga 
G 'arbiy Yevropa tillaridan bevosita va bilvosita yopirilib kirib kelayotgan 
terminlami tartibga solish, unifikatsiya qilish, ulam i o ‘zbek tili qoidalariga 
b o ‘ysundirish qiyin kechmoqda. Chetdan kelayotgan axborotning haddan 
tashqari ko‘pligi va serqirraligi terminologiyaga xos jihatlam i har doim 
ham diqqat markazida ushlab turish imkoniyatini bermayapdi. Bu holat ter­
minlami o ‘zlashtirish, kalkalash, izohlash paytida muayyan qiyinchiliklar- 
ni yuzaga chiqarmoqda. 0 ‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan samarali 
foydalanishga zarur e ’tibor qaratilmoqda, so‘z yasash usullaridan har doim 
ham unumli iste’foda etilmoqda, deb b o ‘lmaydi. Chet tilidan o ‘zlashayot- 
gan term inlam i aynan qabul qilish an’anasi hamon yetakchilik qilmoqda. 
Masalan, internet tarm og‘ida qo ‘llanayotgan