|
Sopolli kondensatorlar
slyudali kondensatorlarga nisbatan ancha yuqori
elektr ko‗rsatkichlarga ega. Bu kondensatorlarda dielektrik sifatida kuydirish yo‗li
75
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 33-35 bet.]
76
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 33-35 bet.]
bilan o‗tkazuvchi qatlam yuritilgan sopol ishlatiladi. Ular qisqa va ultraqisqa
to‗lqinli radioapparaturada o‗tish, blokirovkalash va kontur kondensatorlari
sifatida keng qo‗llaniladi.
Hozirgi zamon radio qurilmalarida kondensatorlar keng qo‗llanilmoqda.
Elektr kondensator dielektrik bilan ajratilgan ikki yoki undan ko‗p elektrodlar
(qoplamalar) dan tashkil topgan tizim bo‗lib, bunda dielektrik qalinligi qoplamalar
o‗lchamlariga nisbatan kichik. Elektrodlarning bunday tizimi o‗zaro elektr
sig‗imiga ega bo‗ladi. Elektr kondensator tayyor mahsulot ko‗rinishida elektr
zanjirlarda ishlatiladi, ya‘ni jamlashtirilgan sig‗im zarur bo‗lgan paytlarda. Elektr
kondensatorlarda dielektriklar sifatida gazlar, suyuqliklar va qattiq elektr
izolyasiyali moddalar, shuningdek yarim o‗tkazgichlar xizmat qiladi. Ular
tebranish konturlarini hosil qilish, elektr zanjirlarini ajratib qo‗yish uchun,
shuningdek, filtrlarning elementi bo‗lib xizmat qiladi. Elektr kondensator
qoplamalari orasida gazsimon va suyuq dielektriklar bo‗lganda qoplamalar sifatida
metall plastinalar tizimi foydalaniladi, bunda plastinalar oralig‗i doimiy bo‗ladi.
Qattiq dielektrik holida elektr kondensator qoplamalari yupqa metall filtlardan
tayyorlanadi yoki metall qatlamlari bevosita dielektrikka yotqiziladi. Ayrim
turdagi elektr kondensatorlar uchun metall folga sirtiga (1 qoplama) dielektrikning
yupqa qatlami yotqiziladi, 2-qoplama sifatida metall yoki yarim o‗tkazgich
plyonka, u dielektrik qatlamiga boshqa tomondan yotqiziladi yoki elektrolit (unga
oksidlangan folga botiriladi) ishlatiladi.
Shuningdek, kondensator dielektrigida bo‗ladigan isrofni, harorat va namlik
o‗zgarganda sig‗im miqdorining turg‗unligini tafsivlovchi miqdorlar ham uning
muhim parametrlari hisoblanadi.
Sig‗im nominal miqdoridan og‗ishga yo‗l qo‗yilgan miqdor kondensatorning
aniqlik sinfiga bog‗liq bo‗ladi. Ko‗p kondensatorlarni qarshiliklarga o‗xshab, uch
aniqlik sinfiga bo‗ladi:
Kondensatorning ish kuchlanishi, uning uzoq vaqt normal ishlashini
ta‘minlovchi kuchlanish miqdorini ko‗rsatadi. Ish kuchlanish miqdori volt bilan
kondensatorning ustida ko‗rsatilgan bo‗ladi.
Sinov kuchlanishi kondensatorning dielektrigi teshilmay ma‘lum vaqt
(odatda bir minutdan oshmaydi) chidashi kerak bo‗lgan kuchlanish miqdorini
ko‗rsatadi. Kondensatorning ustida, ko‗pincha, dielektrikning teshilishi
(materialining ishdan chiqishi) bir necha sekundda ro‗y beradigan teshib o‗tish
kuchlanishini miqdori ko‗rsatiladi.
Izolyasiya qarshiligi keltirilgan ma‘lum miqdordagi kuchlanishda
kondensatorning «sezuvchi» tok miqdorini tavsiflaydi.
Izolyasiya qarshiligi odatda MegaOm yoki MOm/mkf da ifodalanadi.
Izolyasiya qarshiligining miqdori kondensator korpusida ko‗rsatilmaydi, lekin uni
yuqori sezgir Ommetr bilan o‗lchash mumkin
77
.
77
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 35-36 bet.]
O‗zgaruvchan tok kondensator orqali o‗tganda dielektrikda tok qisman isrof
bo‗ladi, bu kondensatorni qizishga olib keladi. Tashqi muhitning harorati va
namligi o‗zgarganda sig‗im miqdori ham o‗zgaradi, chunki kondensator
plastinkalarining o‗lchami va dielektrikning singdiruvchanligi ham o‗zgaradi.
Kondensatorning tuzilishi shunday bo‗lishi kerakki, natijada sig‗im
o‗zgarishlari juda oz bo‗lsin.
Kondensatorlar o‗zgarmas va o‗zgaruvchan sig‗imli bo‗ladi. O‗zgaruvchan
sig‗imli kondensatorda sig‗imni ma‘lum oraliqda tekis o‗zgartirish mumkin.
Kondensator sig‗imini oz oraliqda o‗zgartirish uchun yarim o‗zgaruvchan
(sozlovchi) kondensatorlar ham mavjud bo‗lib, ular apparaturani sozlashda
ishlatiladi.
Kondensatorlar havo dielektrikli, qattiq dielektrikli (qog‗ozli, slyudali,
keramikali) va elektrolitli (quruq va nam) bo‗lishi mumkin.
Ammo haqiqiy dielektrikli sig‘imda bu burchak 90
ga teng bo‘lmaydi
(
90
), shu sababli cos
0
va aktiv quvvat ham nolga teng emas. Bu esa
dielektrikda elektr energiyasining isrofi sodir bo‘lishini ko‘rsatadi. Dielektrik isrof
burchagi
(
)
tok va kuchlanish vektorlari orasidagi fazoviy burchak
(
)
ni 90
gacha to‘ldiriladi. Sig‘imdagi elektr energiya isrofi issiqlik ajralib chiqishi bilan
kechishi sababli sig‘imli zanjirda aktiv qarshilik ham ishtirok etadi. Shu bois,
sig‘imning ekvivalent chizmasi sig‘im va qarshilik bilan belgilanib, bunda
qarshilik va sig‘imning o‘zaro ketma-ket va parallel ulangan hollari keltirilgan.
Ular o‘zgaruvchan kuchlanish zanjiriga ulangan va ma‘lum elektr energiyasi
isrofiga ega, degan faraz qilinadi. Chizmadagi aktiv qarshilikdan ajralayotgan
quvvat miqdori kondensator izolyatsiyasidan ajralayotgan quvvatga teng, deb
olingan, tok esa kuchlanishdan ma‘lum burchakka ilgarilab ketgan bo‘lsin.
Zanjirdagi kondensatorlardan birining dielektrigida quvvat isrof bo‘lmaydi, ya‘ni
bu kondensatorni ideal kondensator deb faraz qilinadi. Bunday ekvivalent chizma
haqiqiy dielektrikdagi dielektrik isrof jarayonini qisman ifodalaydi va isrof
burchagi
(
)
ni aniqlash uchun xizmat qiladi. O‘zgaruvchan tok zanjirdagi aktiv
quvvat
78
Qarshilik va sig‘imi o‘zaro ketma-ket va parallel ulangan zanjir chizmalarida
quvvat isrofi sig‘imlar
(C
s
va C
p
)
va burchak
yordamida ifodalanadi. Qarshilik va
sig‘imi ketma-ket ulangan zanjir qarshiligida quvvat isrof bo‘ladi. Bu zanjir uchun
kuchlanishning vektor diagrammasini quramiz. Tokning umumiy vektori
sig‘imdagi kuchlanish vektori
(U
s
)
dan 90
ilgarilab ketadi, aktiv qarshilikdagi
kuchlanish vektori
)
(
r
U
esa tok vektori bilan ustma-ust (bir fazali bo‘lgani uchun)
tushadi.
(
)
,
(
r
s
U
U
larning geometrik yig‘indisi umumiy kuchlanish vektori
(
U
)
ni
beradi.
U
bilan tok vektori orasidagi burchak dielektrik isrof burchagi
(
)
bo‘ladi.
Xuddi shunday usulda qarshilik va sig‘imi o‘zaro parallel holda ulangan zanjir
chizmasi uchun tokning vektor diagrammasini quramiz. Bunda
(
U
)
sig‘imdagi tok
78
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 35-36 bet.]
vektori
s
I
dan 90
dan ilgarilab ketadi. Qarshilikdagi tok vektori
r
I
esa
U
bilan bir
fazada bo‘lib, ustma-ust tushadi. So‘ngra umumiy tok vektori
r
s
I
I
,
larning
geometrik yig‘indisidan keltirib chiqariladi. Umumiy va sig‘imi tok vektorlari
orasidagi burchak esa
burchagini ifodalaydi. Sig‘im va qarshiliklar o‘zaro ketma-
ket ulangan hol uchun aktiv quvvat:
Do'stlaringiz bilan baham: |
