«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Qattiq dielektriklarda sirt (yuza) orqali elektr o’tkazuvchanlik 
 
Dielektrik sirtiga chang yoki nam qatlam o‘tishi natijasida sirt orqali elektr 
o‘tkazuvchanlik sodir bo‘lib, uning qiymati mazkur qatlamlar qalinligi bilan 
aniqlanadi. Suvning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lganligi sababli, 
uning dielektrik yuzasidagi juda yupqa qatlami ham sirt orqali elektr 
o‘tkazuvchanlikning sezilarli darajada ortishiga olib keladi. 
Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligini aniqlash uchun halqa 
ko‘rinishdagi ikkita elektroddan foydalanish mumkin. 
Bunda dielektrikning yuza qarshiligi 
R
va solishtirma yuza qarshiligi 
R
s
orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi: 
(9) 
69
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 30-32 bet.] 

e 
= 

exp 

E ,

=

exp (

, 

)
,
2
2
1
2
1
2
d
d
In
Ps
r
r
In
Ps
R
s





---

bu yerda; 
r
1
d
1
– birinchi ichki halqa radiusi va diametric,m; 
r
2
d
2 
- 
ikkinchi tashqi 
halqa radiusi va diametrik, 
m
; 
Agar 
r
2 
– r
1
<< 
r
1
bo‘lsa, yuqoridagi ifoda quyidagi ko‘rinishda yozilish 
mumkin:
(10) 
Qutbli dielektrikning yuza qarshiligi atrof-muhitning namlik darajasi qancha 
yuqori bo‘lsa, shuncha kam bo‘ladi. Qutbli dielektrikda chang qatlami yaxshi 
o‘tiradi va bu qatlamning to‘yinib namlanishi 
R
s
qiymatini keskin tushirib 
yuboradi. G‘ovak jismda namlik butun yuza bo‘yicha uning hajmiga singib, 
yuzada qo‘shimcha suv pardasi hosil qilishi natijasida dielektrikning yuza 
qarshiligi pasayib ketadi. Dielektrikning yuza qarshiligini yuvish, issiqda toblash 
va boshqa turli usullar orqali ko‘tariladi. Dielektrik yuzasini tozalash usullaridan 
biri uni distillangan suvda qaynatishdan iboratdir. Dielektrikning yuzasini loklash 
bilan ham uning yuza qarshiligini oshirish mumkin. Agar jism yuzasi turli birikma 
va iflosliklardan halos qilinsa, u katta yuza qarshiligiga erishadi va bu qiymat 
(P
s
)
namlik muhitda ko‘p o‘zgarmaydi. Dielektrik tarkibida dissotsiatsiyalanadigan 
ionli qo‘shimchalar bo‘lsa, namlik ta‘sirida uning solishtirma yuza qarshiligi 
keskin pasayadi
70
. 
Atrof-muhit havosi tarkibida ma‘lum miqdorda suv bug‘i bo‘ladi. Normal 
sharoitda havoning nisbiy namligi 65% ni tashkil etadi. Dielektrik sirtiga o‘tirgan 
yoki unga singigan namlik izolyatsiya qarshiligini keskin (10
6
martagacha) 
pasaytiradi, bu suvning past solishtirma qarshiligi (
P

10
3
–10
4
Om

m) bilan 
tushuntiriladi. Suvda dielektrikka singib borishi natijasida uning tarkibida erkin 
ionlar miqdori ko‘payadi. Dielektriklar namlikka bo‘lgan chidamliligi jihatidan 
quyidagi uch turga: nam singdiradi yoki namlanadigan; nam singdirmaydigan lekin 
yuzasi namlanadigan; namlanmaydigan va nam singdirmaydigan dielektriklarga 
bo‘linadi. So‘nggi turdagi materiallar kam uchraydi. Bularga misol tariqasida 
parafin, serezin, ftoroplast kabi qutbsiz dielektriklarni ko‘rsatish mumkin. 
Metallarning o‘ziga nam singdirish qobiliyati ularning tarkibidagi makro yoki 
mikro, yohud submikroskopik bo‘shliqlarga bog‘liq bo‘ladi va u