«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

 
Nazorat savollari 
1. Dielektrikning namligi nima? 

2. Mexanik issiqlik va kimyoviy xossalar deganda nimani tushunasiz?. 
3. Dielektriklarning izolyasion xususiyatlarini buzilish sabablarini tushuntirib 
bering?. 
4. Transformator moyining vazifasi nimadan iborat? 
5. Suyuq dielektriklarga qo'yiladigan talablarni aytib bering? 
 
Adabiyotlar 
1. T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil 
edition. USA, 2009. 28-32 bet. 
7-MA'RUZА 
DIELEKTRIKLARDA ENERGIYA ISROFI 
 
Reja 
 
1. Asosiy tushunchalar 
2. Polimer plyonkalar va suyuq kristallar 
Ig p
t
 =Ig p
20
 -

(t – 20
0
C)

---

3. Suyuq kristallar
 
Asosiy tushunchalar 
Agar dielektrikka elektr maydoni ta‘sir ettirilsa, dielektrik asta-sekin qiziy 
boshlaydi, chunki ta‘sir etayotgan energiyaning bir qismi uning qizishiga sarf 
bo‘ladi. Qizishiga sarf bo‘ladigan elektr quvvati dielektrikdagi isrof yoki 
dielektrikdagi energiya sochilishi deyiladi. Dielektrikdan ichki tok o‘tishi 
natijasida undagi elektr energiyasining isrofi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan
kuchlanish ta‘sirida ro‘y beradi. O‘zgarmas kuchlanish ta‘sirida jismda davriy 
qutblanish kuzatilmaganligi sababli dielektrikdagi energiya isrofi uning solishtirma 
yuza va hajmiy qarshiligiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘zgaruvchan kuchlanishda dielektrikda ichki toklardan tashqari, qo‘shimcha 
sabablar (qutblanish) vujudga kelib, undagi elektr energiyasi isrofi ortadi. 
Elektr maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat miqdorini 
aniqlash uchun dielektrikdagi isrof burchagi 

, yoki shu burchak tangensi tgδ dan 
foydalaniladi. Buni yaxshi tushunib yetish uchun o‘zgaruvchan tok to‘g‘risida 
umumiy tushunchaga ega bo‘lish kerak. Elektr texnikada sinusoidal tokli elektr 
zanjiri eng ko‘p tarqalgan
72
. 
Sinusoidal tok kuchlanishi o‘z shaklini saqlagani holda, o‘zgarishi 
mumkinligi bilan o‘zgarmas tokdan farq qiladi. O‘zgaruvchan tok turli usullarda 
hosil qilinadi. Bunday usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil 
qilishdir. 
72
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (33-34 bet)] 

---

Elektromagnit qonuniga asosan, o‘zgarmas magnitmaydonida joylashtirilgan 
va o‘zgarmas burchak tezlik (

) bilan to‘g‘ri burchakli ramka aylantirilganda 
o‘tkazgichda elektr yurituvchi kuch hosil bo‘ladi: 
(1) 
bunda: 
B 
- magnit induksiyasi; 
l
- o‘tkazgichning uzunligi; 

- o‘tkazgichning 
chiziqli tezligi; 

C
– ramka va tekislik oralig‘idagi burchak; 
E
m
– elektr yurituvchi 
kuch amplitudasi. Zanjirda sinusoidal tok va kuchlanish vaqt birligiga nisbatan 
sinusoidal funksiyaga ega: 
(2) 
bunda: 
u
-kuchlanish va 
i
-tokning oniy qiymati; 

t+

sinusoidal funksiyaning 
fazoviy burchagi. 
73
Bir davr ichida 
R
-qarshilikdan sinusoidal tok o‘tganda ajraladigan issiqlikka 
teng quvvat ajratuvchi o‘zgarmas qiymatli tok 
I
E
sinusoidal tokning effektiv 
qiymati deb qabul qilinadi: 
(3) 
chunki
Sinusoidal kuchlanishning effektiv qiymati: 
. 
Sinusoidal tok kuchlanishining o‘rtacha qiymati yarim davr ichidagi qiymatlarga 
asosan topilgan o‘rtacha arifmetik qiymatdan iboratdir: 
73
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 33-35 bet.] 
).
sin(
)
sin(