Аннақулов Исматулла

I BOB.
 
PEDAGOGIK MAHORATNING TA`LIM VA TARBIYA 
JARAYONIDAGI ZARURIYATI VA MOHIYATI
1.1.
 
Pedagogik mahorat tarbiyachilik faoliyatining tarkibiy qismi sifatida 
“Ta`limni 
tarbiyadan, 
tarbiyani 
ta`limdan ajratib bo`lmaydi – bu 
sharqona qarash, sharqona hayot 
falsafasi”
I.A. Karimov 
 
Pedagogik mahoratning paydo bo`lishi insoniyat tarixining qadim 
zamonlariga borib takaladi. Bu kasb tarbiyachilik faoliyatining tarkibiy qismi
sifatida vujudga kelgan. Ma'lumki, umumiy ta'lim maktablarda kasb-xunar 
kollej va akademik litseylarda ta'lim-tarbiya beruvchi yoshlarni xayotga 
mexnatga tayyorlovchi kishilarni o`qituvchi, muallim, pedagog, ustoz deb 
yuritiladi. O`qituvchilik kasbi eng qadimiy kasblardan hisoblanib pedagogik 
mahoratning paydo bo`lishi ham kishilik jamiyatida o`qitishning paydo bo`lishi 
ya'ni insonlar to`plagan tajribadar: yurish-turmsh hatti-xarakatlarining mexnat 
soxasidagi dastlabki tajribalarni, urf-odatlarni aqliy axloqiy iloxiy bilimlarni 
yoshlarga o`rgatish: yozuv ixtiro qilingach o`qish yozishni o`rgatish, u tashkil 
etilgan dastlabki maktablarning paydo bo`lishi bilan uzviy bog`liq.
Odamlar to`plagan turmush tajribasini yoshlarga o`rgatish ularni 
xayotga, mehnat faoliyatiga tayyorlash extiyoji natijasida qadim zamonlardayoq 
ta'lim va tarbiya mustaqil ijtimoiy faoliyat sifatida paydo bo`ldi. 
Ilohiy ta'limotga ko`ra tarbiya bu–o`zligini anglash, o`z–o`zini 
boshqarish, tevarak atrofdagi olamni bilib olish yer yuzida va jannatda yashash 
uchun hozirlik ko`rish. Tangri dargohiga intilishdan iborat. Dinlar paydo 
bo`lgach, diniy tarbiya qutlug` kitoblardagi g`oyalar asosida ota-onalar yoki 
maxsus tayyorlapgan kishilar tomonidan amalga oshirilgan. 
Mashhur chex pedagogi Ya.A. Komenskiy «Buyuk didaktika» asarida 
ko`rsatishicha, qadim zamonlarda ota-onalar, odatda o`z bolalarini oilala o`zlari 
tarbiyalaganlar. Lekin ota-onalar ham o`sha davrda bolalarga xar xil tarbiya 
berishgan. bu albatga ota -onalarni talablaridan kelib chiqilgan. 

---

8 
Bolalarga ta'lim-tarbiya berishda ba'zi ota -onalarda tajriba etarli bo`lgan 
bo`lsa-da, ko`pchiliklarida yetarli bilim, ko`nikma, malaka yetishmagan. Ba'zan 
ota -onalar farzandlari tarbiyasi uchun kerakli vaqt ajratmaganlar. Shu sababdan 
ko`p oilalar, o`z bolalarnni bilimli, og`ir tabiatli, tajribali maxsus kishilarga 
berib o`qitishgan. 
Yoshlarga ta'lim-tarbiya beruvchi bunday kishilarni pedagoglar deb 
atashganlar. Dastlabki ta'lim –tarbiya berishda ancha murakkab vaziyatlarda 
bo`lishgan. Buning asosiy sababi ta'lim - tarbiya bilan shug`ullanuvchilarda 
pedagogik mahorat yetishmagan. O`qituvchilik kasb sifatida vujudga kelishi 
bilan pedagogik mahorat asoslari -taraqqiy eta boshladi. Bu kasb egalari asta -
sekinlik bilan ta'lim -tarbiya sohasida mahorat sirlarini egallay boshladi. 
Sharq mutafakkirlaridan Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolar o`z asarlaridan 
pedagogic mahorat g`oyalariga katta e'tibor berishgan. Ularning fikrlaricha 
pedagog, mahoratli o`qituvchi quyidagilarga e`tibor berish lozim : 
1) Ta'limda oddiydan murakkabga qarab borish lozim. 
2) O`quv materiali bolalarni yosh xususiyatiga xamda xar bir fanning 
mazmunidan kelib chiqishi lozim. 
3) Ta'lim berishning bolalik davrdan uzluksiz balog`at yoshgacha olib 
borish maqsadga muvofiq bo`ladi. 
4) 
O`g`il va qiz bolalarga ta'limda bir xil talablar qo`yib. tarbiyada 
o`ziga xos tomonlarga e'tibor qaratish lozim. 
5) 
Ta'limda turli xil usul, vositalardan foydalanish lozim. 
6) 
Bolalarni diqqatini jalo qila olish lozim. 
7) 
Tashkilotchiligi, tashabbuskorligi bilan bolalarga na`muna 
bo`lishi lozim. 
Sharq mutafakkirlari fikricha pedagogik mahorat natijasi quyidagilarda 
namoyon bo`ladi. 
1. O`quvchilarni o`zlashtirishlarida. 
2. Pedagogik muammolarni echishda. 
3. O`quvchilarga ta'sir ko`rsatish. 

---

9 
4. Nazariy bilimlarni amalda qo`llay olishda. 
Pedagogik mahorat nima? Uning mohiyati nimalardan iborat? 
Pedagogik- 
psixologik 
adabiyot-manbalarda 
ayni paytda “Pedagogik-
mahoratning” turli xil ta`riflarini uchratish mumkin. Hanuzgacha bu borada bir 
to`xtamga kelingani yo`q. Masalan: M.I. Doyachenkoning ta`rificha “Pedagogik 
mahorat -bu o`qituvchi kasbiy faoliyatning yuqori darajasidir”. Uning tashqi 
ko`rinishi turli xildagi pedagogik vazifalarni muvofaqqiyatli hal etishda va 
ta`lim-tarbiya jarayonida yuqori samaraga erishish kabilarda o`z aksini topadi 
1
. 
Pedagogik mahoratning ichki xususiyati shundan iboratki, bu pedagogik 
vazifalarni hal etishda bilim, malaka va ko`nikmalar psixik jarayonlarni 
mavjudligi bilan izohlanadi. Bu ifoda ham pedagogik mahoratning to`liq 
mazmuni uning tarkibiy qismlarini to`liq o`z ichiga qamrab olgan emas. Unda 
pedagogik mahorat tabiatiga ko`rsatma mavjud emas. Masalan, qanday qilib 
o`qituvchi kasbiy faoliyatning yuqori darajasiga erishish mumkinligiga aniq yo`l 
ko`rsatilmagan. 
Nazarimizda 
pedagogik 
mahoratnining 
mohiyati 
“Pedagogik 
ensiklapediya” ga nisbatan to`liq o`z izohini topgan. 
Bu ta`lim tarbiya jarayonining yuqori va doimiy takomillashib boradigan 
har bir pedagog erishishi mumkin bo`lgan, tabiatan pedagogik layoqatli va 
bolalarni sevadigan san`atdir. 
Pedagog – o`z ishing ustasi- bu yuqori madaniyatli soxibi, o`z ishining 
ustasi- bu yuqori madaniyatli soxibi, o`z fanining chuqur egallagan, turdosh soha 
fani va san`atdan yaxshi xabardor bo`lgan, umumiy va xususan, bolalar 
psixlogiyasini nazariy va amaliy egallagan, ta`lim-tarbiya metodikasini a`lo 
darajada o`zlashtirgan mutaxassisdir”. Agar shu ta`rifni chuqurroq anglashga 
harakat qilsak, quyidagilarni aniqlashimiz mumkin: 
I.“Pedagogik” mahoratni tushunchasi mazmuniga: 
- 
Umumiy yuqori madaniyat, erudisiya; 
- 
O`z fanini chuqur va keng qamroli egallagan; 
1