К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

Бевосита ишбай
шаклида иш ҳақи амалда бажарилган иш(кўрсатилган 
хизмат)га белгилаб қўйилган нормаларга мувофиқ ишлаб чиқилади: 
Ии = Би (Кх) х Им; 
бунда: Ии – ишбай иш ҳақи; 
Би (Кх)- бажарилган иш (кўрсатилган хизмат); 
Ин – ишбай нормаси. 
Хўжалик юритувчи субъектларда меҳнатга ҳақ тўлашнинг 
ишбай-
мукофотли шакли
 
энг кўп қўлланилади. Иш ҳақининг бу шакли бевосита 
ишбай иш ҳақига бажарилган иш (кўрсатилган хизмат) сифати, тезкорлиги, 
мижозлар томонидан шикоятлар йўқлиги ва ҳоказоларга мукофот 
тўланишини назарда тутади.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг 
ишбай-прогрессив шакл
ида иш ҳақи 
белгилаб қўйилган нормалар қанча кўп ошириб бажарилса, иш ҳақи шу 
миқдорда прогрессив ошиб боради. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг билвосита ишбай шакли, одатда, ёрдамчи 
ишларни бажарувчи ходимлар – чилангарлар, созловчилар, таъмирловчилар, 
уста ёрдамчилари ва шу кабиларга иш ҳақи тўлашда қўлланилади. Бунда 
асосий ишлаб чиқариш ходимлари иш ҳақи фондининг муайян қисми бу 
ёрдамчи ходимларга ажратилади. 
Иш ҳақининг аккорд шакли асосан қурилишларда қўлланилади. Бунда 
бажариладиган иш ҳажми учун аниқ иш ҳақи миқдори белгилаб қўйилади. 
Иш ҳақининг аккордли–мукофотли шаклидан белгиланган иш ҳажмини 
сифатли, муддатидан илгари бажарганлик учун мукофотлаш кўзда тутилади. 
Вақтбай иш ҳақи тизими,
одатда, ходим меҳнати иш натижаларини 
нормалаш ёки бажарилаётган иш миқдорини ҳисоблаб чиқиш имконияти 
бўлмаган ҳолларда қўлланилади. Бунда ходим иш ҳақи у амалда ишлаган вақт 
бўйича тариф ставкасига асосланган ҳолда ҳисоблаб чиқилади. 
Иш ҳақининг вақтбай тизими 
соатбай, кунбай, ойбай
шаклида бўлиши 
мумкин. Ривожланган хорижий мамлакатларда ходимларга соатбай иш ҳақи 
тўлаш кенг тарқалган. Ўзбекистон Республикасида асосан вақтбай иш ҳақи 
тизимининг ойбай шакли қўлланилади. 
Бозор иқтисодиёти шароитида иш ҳақининг тариф, тарифсиз ва 
компенсация моделлари мавжуд (14.6-расм).
Иш ҳақи ташкил этишнинг 
тариф модели
қуйидагиларга асосланган: 
а) меҳнатни техник нормалаш. Бу муайян ишни бажаришга(хизмат 
кўрсатиш) меҳнат сарфини объектив баҳолаш учун техник жиҳатдан 
асосланган меҳнат (вақт, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, ходимлар сони) 
нормалари ўрнатиш жараёни бўлиб, иш ҳақини ҳисоблаб чиқишда 
қўлланилади; 

---

437 
б) тариф тизими. Бу турли тоифадаги ходимлар томонидан бажарилган 
иш(кўрсатилган хизмат)да объектив мавжуд бўлган фарқларни миқдор 
жиҳатидан белгилаш учун қўлланиладиган нормативлар жамланмасидир.