Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Soraw hám tapsırmalar
1. Sh.Aytmatovtıń atqarǵan xızmetleri haqqında nelerdi bilesiz?
2. Jazıwshınıń qanday prozalıq shıǵarmaları bar hám qaraqalpaq tiline qaysı 
shıǵarmaları awdarılǵan?
3. «Jámiyla» povestinde Seyittiń tilinen qaysı dáwir waqıyası sóz etilgen?
4. Seyit ózi salǵan súwrette neni sáwlelendirmekshi bolǵan?
5. Seyittiń anası hám Orazmet aǵa arasında qanday waqıya sóz boladı?
6. Jamiyla ne ushın Seyit hám Dániyar menen arba aydawǵa májbúr boldı?
7. Povest haqqında qanday bahalı pikirler bildirilgen?
8. Jazıwshınıń qaysı shıgarmaların oqıdıńız? 
A
ytıp beriń.

---

274
ERKIN VÀHIDÎV
(1936 — 2016)
Ómiri hám dóretiwshiligi. 
Erkin Vàhidîv 
1936-jılı Fårǵànà wálàyàtınıń Àltıàrıq àymà-
ǵındà oqıtıwshılàr shàńàràǵındà tuwılǵàn. 1960-
jılı Tàshkånt mámlåkåtlik univårsitåtiniń filîlîgiyà 
fàkultåtin pitkårgånnån sîń, «Jàs gvàrdiyà» hám 
Ǵàfur Ǵulàm àtındàǵı ádåbiyàt hám mádeniyàt 
bàspàlàrındà islåydi. Birnåshå jıl «Yoshlik» jur-
nàlındà bàs rådàktîr wàzıypàsın àtqàrdı. Shàyır 
1983-jılı «Shıǵıs jàǵısı» tîplàmı ushın Hàmzà 
àtındàǵı Ózbåkstàn mámlåkåtlik sıylıǵın àlıwǵà 
miyàsàr bîldı. Ol «Húrmåt bålgisi» îrdåni 
månån sıylıqlàndı. «Ózbåkstàn õàlıq shàyırı» hám 
«Ózbåkstàn Qàhàrmànı» dågån húrmåtli àtàqlàrdıń iyåsi. Sînıń månån 
birgå, birnåshå mártåbå Ózbåkstàn õàlıq dåputàtı bîlıp sàylàndı.
E. Vàhidîv ózbåk ádåbiyàtınà ótkån ásirdiń 60-jıllàrı kirip kåldi. 
Sînnàn båri ádåbiyàttıń hár túrli jànrlàrındà úzliksiz qálåm tårbåtip 
kiyàtır. Hàfız Shåràziy, Bådil, Fridriõ Shillår, I. Gyotå, À. Pushkin,
S. Esånin, À. Blîk, M. Svåtlîv, À. Tvàrdîvskiy, Silvà Kàputikyàn,
À. Màlishkà, Ràsul Gàmzàtîv sıyàqlı tàlànt iyålåriniń shıǵàrmàlàrın 
ózbåk tilinå àwdàrdı. Ásiråså, Gyotåniń «Fàust», Esåninniń «Pàrsı 
nàmàlàrı» shıǵàrmàlàrın shåbårlik pånån àwdàràdı. Óz gåzågindå bul 
shıǵàrmàlàr àvtîrǵà hár táråplåmå unàmlı tásir jàsàydı. Ol sàxnà 
ushın dà birnåshå shıǵàrmàlàr jàzdı. Sîlàrdàn «Àltın diywàl» (1970) 
kîmådiyàsı tàmàshàgóylår táråpinån qızǵın kútip àlındı.
Erkin Vàhidîvtıń qîsıqtıń sànınà qàràp emås, sàpàsı månån kór-
kåmliginå úlkån dıqqàt àwdàrǵànlıǵı, shàyırdıń «Tàń nápåsi» (1961), 
«Àqıl hám júråk» (1963), «Måniń juldızım» (1964) sıyàqlı dáslåpki 
tîplàmlàrınà kirgån qîsıqlàrı àyqın sıpàtlàp bårådi. Olàrdà jámiyåtlik-
siyàsiy másålålårdån górå àdàmlàrdıń insànıylıq tuyǵılàrın hám àzàmàtlıq 
minnetlerin, pák muhàbbàttı, jàslıqtı, shın dîslıqtı qádirlåw, iymàn, 
insàp, miynåt, páklik, ádillik hám sàdıqlıq tåmàlàrın jırlàw àyqın kózgå 
tàslànàdı. Mısàlı, shàyır «Gózzàllıq» qîsıǵındà insàn hám tábiyàt, 
miynåt tåmàsın óz àrà biriktirip súwråtlåydi.

---

275
Shayır dóretiwshiliginde jámiyetti qayta qurıw temasına da jeterlishe 
orın beriledi. «Bizden keyingi áwlad qayta qurılsın» degen qosıǵınıń 
ideya-tematikasında búgingi áwladtıń hárbir qádemin puxta oylap 
basıwı, hadal islep, tınısh jasawı kerekligin tereń uqtırmaqshı boladı. 
Qosıqta ótkendegi áwlad jibergen qátelerdi erteńgi áwlad heshqashan da 
qaytalamawı kerekligi oǵada tásirli súwretlenedi.
Shayırdıń átirapında bolıp atırǵan qızıqlı hádiyselerdi jeńil yumor 
menen súwretlegen «Tanıs aqıl latipaları» dúrkinine kirgen «Matmusanıń 
aqılı», «Matmusanıń qalpaǵı», «Matmusanıń i1geni», «Matmusanıń 
pátpelegi», «Qızıǵıwshı Matmusa», «Matmusanıń tandırı», «Matmusanıń 
úyleniwi» sıqlı házil-dálkek qosıqları oqıwshılarda úlken qızıǵıwshılıq 
payda etti.
Erkin Vàhidîvtiń pîeziyàsındà búgingi dáwirdiń ráńbáråń tåmàlàrı 
sillàbikàlıq (buwın ólshåminå) hám àruz ólshåminå qurılǵàn lirikàlıq 
qîsıqlàrındà tåråń làpız bånån jırlànàdı. Shàyırdıń «Jàslıq dúrkini» 
(1969) qîsıqlàr tîplàmınà kirgån «Làlà såyili», «Jàslıǵım kål», «Hámmå 
shàdlıq sàǵàn bîlsın», «Shiyrin», «Dîs pånån àbàt úyiń» sıyàqlı qîsıqlàrı 
tåk ǵànà jànrlıq fîrmàsı månån emås, àl màzmunı månån då ózgåshå-
lånip turàdı. 
E. Vàhidîvtıń qálåmi jıldàn-jılǵà jàńà màzmun, jàńà tåmàlàr månån 
bàyıp bàrǵànlıǵın 70—80-jıllàrı dóråtilgån «Sàzà» (1965), «Házirgi jàslàr» 
(1974), «Tiri plànåtàlàr» (1978), «Shıǵıs jàǵısı» (1981), «Muhàbbàtnàmà», 
«Sàdàqàtnàmà» (1986) tîplàmlàrınà kirgån qîsıqlàrınıń mısàlınàn kó-
riwimizgå bîlàdı.
Shàyır jámiyåtlik ózgårislårdi, Ózbåkstàndı hám ózbåk õàlqı turmı-
sınıń hár túrli tàràwlàrın tåråńnån qàmtıp súwråtlåwgå úlkån kåwil 
bólådi. Shàyır 2000-jılı sàylàndı shıǵàrmàlàrın tórt kitàpqà biriktirip, 
àrnàwlı kitàp etip shıǵàràdı. Shàyırdıń óspirimlik hám jàslıq jıllàrı 
jàzǵàn shıǵàrmàlàrı «Muhàbbàt sàwdàsı» kitàbındà, ortà jàstà dóråtkån 
qîsıqlàrı «Qîsıq dúnyàsı» kitàbındà, eliw jàstàn kåyingi shıǵàrmàlàrı 
«Ómir dáryàsı» tîplàmındà, hár túrli jıllàrı jàzılǵàn qîsıqlàrı månån 
àfîrizmlik (hikmåtlåri) shıǵàrmàlàrı «Kåwil sàzàsı» kitàplàrındà bàsılıp 
shıqtı.
E. Vàhidîv hár túrli tåmàtikàǵà àrnàlǵàn lirikàlıq qîsıqlàr månån 
birgå «Biyik turmıs tàńı» (1960), «Àrzıw shámåni», «Sàzà» (1964), 
«Pàlàtkàdà jàzılǵàn dástàn» (1966), «Quyàsh mákànı» (1970), «Bàhmàl» 
(1970), «Ruwxlàr qîzǵàlàńı» (1979) sıyàqlı birnåshå dástànlàrın dóråtti.

---

276
Shàyırdıń «Sàzà» dástànı urısqà qàrsı pàràõàtshılıq, tınıshlıq tåmà-
sın sóz etådi. Ondà házirgi jàslàrdıń kåwlinån ótip àtırǵàn psiõîlî-
giyàlıq kåshirmålår shåbårlik pånån súwråtlånådi. Olàr ótkåndågi ekinshi 
dúnyajúzilik urıstà biymåzgil qàzà bîlǵàn márt hám jàwıngår àtàlàrı-
mızdıń ornın bàsıwdı, el-õàlıqqà ılàyıq pårzånt bîlıp jåtilisiwdi ózlåriniń 
àzàmàtlıq pàrızı dåp bilådi.
Pîemàdà ákåsi urıstà qàzà bîlǵàn jigirmà jàsàr lirikalıq qàhàrmàn 
ákåsindåy el-õàlqınà, 
W
àtànınà hàdàl õızmåt etiwgå hám sàdıq bîlıwǵà 
bål bàylàydı. Óz gåzågindå óziniń qàtàr-qurbı zàmànlàslàrınà dà usı 
idåyànı sińdiriwgå háråkåt etådi.
Usılàyınshà shàyırdıń «Sàzà» pîemàsınıń tili jåńil hám bày bîlıp 
oqıwshıǵà tásirli jåtkårilådi.
E. Vàhidîvtıń dástànlàrınıń àràsındà «Ruwxlàr qîzǵàlàńı» àyrıqshà 
orın tutàdı. Ondà àzàtlıq hám erkinlik táråpdàrı bîlǵàn àǵàrtıwshı hind 
shàyırı Nàrzul Islàmnıń ómirdågi óz ornı, àzàmàtlıq wazıypası, el-õàlıq 
táǵdiri ushın jànı pidá àdàm bîlǵànı, onıń qıyın hám shım-shıtırıq 
táǵdiri tiykàrındà àshıp bårilådi. Shàyır sînıń månån birgå, dástànnıń 
syujåtinå erkinlik hám tåńlik, pidàyılıq hám máńgilik, hàqıyqàtlıq hám 
tuwrılıq, sàdıqlıq hám qıyànåt hàqqındàǵı ápsànàlàrdı hám ráwiyàtlàrdı 
àrnàwlı kirgizådi.
Dástàn syujåti hind turmısınà tiyisli ótkån ásir wàqıyàsın sóz etså 
då, hárbir àdàmdà óz elinå bîlǵàn måhir-muhàbbàttı, sàdıqlıqtı oyàtıwdà 
úlkån áhmiyåtkå iyå. Shàyır õàlıq kåwlinå qîzǵàw sàlǵàn mártlikti hám 
erkinlikti tåbrånip jırlaydi.
E. Vàhidîv bul dástànlàrınàn bàsqà dà «Quyàsh mákànı», «Tàshkånt 
hàwàzı», «Àrzıw shámshåsi» h.t.b. kåń kólåmli epikàlıq shıǵàrmàlàrın 
dóråtti.
E. Vàhidîv dràmàturg sıpàtındà dà jurtshılıqqà kåńnån tànıs bîldı. 
Onıń «Àltın diywàl» (1970) kîmådiyàsı Hàmzà àtındàǵı Ózbåkstan 
mámlåkåtlik dràmà tåàtrındà qîyıldı hám tàmàshàgóylår táråpinån jıllı 
kútip àlındı. Dràmàturg bul kîmådiyàsındà nàpák jîllàr månån màl-
dúnyà àrttırıwǵà umtılǵàn àyırım kimsålårdi áshkàrà etådi. Bul àrqàlı 
àvtîr hàdàl miynåt etip, hàdàl jàsàwdı àlǵà súrådi. Shıǵàrmàdà tiykàrǵı 
qàhàrmàn Mumin obràzı jàqsı àshılǵàn hám kîmik õàràktårgå iyå.
Shàyırdıń dóråtiwshiligindå qîsıq pånån jàzılǵàn «Stàmbul tràgådiyàsı» 
(1985) dràmàsı bålgili orın tutàdı. Dràmà qàytà qurıw idåyàsı månån 
tåråń suwǵàrılǵàn.

---

277
Dràmà tiykàrınàn úsh obràz (bàslıq Jàlàl, onıń hàyàlı Sàîdàt hám 
Jàlàldıń inisi Iskåndår) háråkåt etådi. 
Sàîdàt jàs wàqtındà jàslıq etip úlkån qátågå jîl qîyàdı. Iskåndårdiń 
pák qálbinå ıshqı otın jàǵıp, sîńınàn táǵdir sàwdàsı månån onıń ájàǵàsı 
Jàlàlǵà turmısqà shıǵàdı. Usı såbåpli, àǵà-ini àràsınà kåwilsizlik túsip, 
ózi bilmågån hàldà hár qıylı kåwilsiz wàqıyàlàrdıń såbåpshisinå àylànàdı. 
Súygåninå eriså àlmàǵàn Iskåndår bîlsà oǵada àzàp shågådi hám 
àshıw månån óz àrzàsı månån urısqà kåtådi. Àwır urıslàrdıń birindå 
tîsàttàn jàw qîlınà båndå bîlàdı. Qîlàyın tàwıp båndåliktån qàshıp kóp 
qıyınshılıqlàrǵà dus kålådi. Kóp jıllàr dàwàmındà ànà Wàtàn tîpıràǵınà 
zàr bîlıp, shåt ellårdå qàńǵırıp júrådi. Tuwılǵàn jårindå bîlsà bul 
wàqıyàlàrdàn õàbàrsız àdàmlàr Iskåndårdi frînttà qàhàrmànlàrshà qàzà 
bîlǵàn jàwıngår sıpàtındà estålik ornàtıp, ismin yàd etip kókkå kótårådi. 
Háttåki, onıń jigit àǵàsı Jàlàldı dà qàhàrmànnıń àǵàsı dåp húrmåt 
etådi.
Låkin, Iskåndårdiń ómiri àyànıshlı ótådi. Ol qàyǵı ústinå qàyǵıǵà, 
qànshàdàn-qànshà àzàplàrǵà dus kålså då, tuwılǵàn jår hám ànà 
jurt sàǵınıshı månån jàsàydı. Ózgå jurttà 
W
àtàn sàǵınıshı hám dárti 
månån jàsàǵàn Iskåndår wàqtı jåtpåy qàrtàyàdı. Usındày bir pàyıttà 
Ózbåkstànnàn shåt elgå turistlik sàpàrǵà kålgån àǵàsı Jàlàl hám jåńgåsi 
Sàîdàt pånån tîsàttàn ushıràsıp qàlàdı. Bul ushıràsıw dràmànıń 
kulminàciyàlıq shågi bîlıp, turmıstıń àshshı hàqıyqàtlıǵı månån jumbàqlı 
táråplårin àshıp tàslàydı.
Shåt eldå tuwısqàn àǵàsın kórgån Iskåndår dárriw-àq, «Ànà jurttıń 
bir qısım tîpıràǵın ákåldiń bå?» — dåp sîràydı. Jàlàl bîlsà «Usı tîpıràqtà 
óskån màysà (kók shóp) bàr» — dåp oǵàn shópti bårådi. Iskåndår bîlsà 
bir dànà màysànı àwzınà sàlıp, uzàq tàmsànàdı hám «shúkir, shúkir 
ànà jurttıń hàwàsınà tîyǵàndày bîldım» dåp entigip sóylåydi hám 
«Qánå endi, nåsip etip ànà jurttıń qushàǵındà ólsåm, bul dúnyàdàn 
ármànsız kåtår edim. Ànànıń qushàǵındà uyqılàǵàn bàlà yàńlı, tîpı-
ràǵıńdà erkålåp jàtqàn bîlàr edim» — dåp nàlınàdı.
Usılàyınshà, dràmàturg Iskåndår obràzın dóråtiw àrqàlı óz Wàtànınàn 
àyrà túsip, wàtàn, el-õàlıq ıshqındà jànıp jàsàp àtırǵàn àdàmnıń qàyǵılı 
ómirin súwråtlåw månån birgå ànà Wàtàn, tuwǵàn jår tuyǵısınıń 
qànshålli muqáddås, qànshålli qádirli ekånligin tåråń uqtıràdı. 
Dràmàdà Jàlàl obràzınà dà kåń orın bårilådi. Ol dà tubàlàw 
dáwirindå qîsıp jàzıwlàrǵà hám kóz bîyàwshılıqqà jîl qîyàdı, sîńınàn

---

278
bul islårinå qàttı pushàymàn bîlàdı. Bul wàqıyàlàrdıń bári då Jàlàldıń 
ishki mînîlîglàrı månån jànlı dialîglàrındà tåråń àshılàdı.
Sîlày etip, qîsıq pånån jàzılǵàn bul dràmà házirgi ózbåk ádåbiyà-
tındà tili jåńil, uyqàsqà bày, màzmunı jàńà, idåyàsı tåråń shıǵàrmà-
làrdıń qàtàrınàn orın àldı.