|
Sîràw hám tàpsırmàlàr
1. Ózbåk õàlqınıń bålgili sóz shåbåri Aybåk Tàshmuhàmmåd ulınıń ómiri hám
àtqàrǵàn õızmåtlåri hàqqındà nålårdi bilåsiz?
2. Àybåktiń tàlàntlı shàyır sıpàtındà qàndày qîsıqlàr tîplàmlàrı bàsılıp shıqtı,
qısqàshà túsinik båriń.
3. Jàzıwshınıń «Nàwàyı» rîmànındà qàysı dáwir wàqıyàlàrı hám qàndày qàhàr-
mànlàr ómiri sóz etilådi?
4. «Nàwàyı» rîmànındàǵı Nàwàyı, Õusàyn Bàyqàrà, Sultànmuràt, Tuwǵànbåk
h.t.b qàhàrmànlàrdıń obràzlàrı qàlày súwråtlångån, olàrǵà sıpàtlàmà båriń.
266
SHÍŃǴÍS ÀYTMÀTÎV
(1928—2008)
Ómiri hám dóretiwshiligi.
Dúnyàǵà bålgili
qırǵız õàlqınıń súyikli pårzånti Shıńǵıs Àytmàtîv
1928-jılı, 12-dåkàbrdå tuwıldı. Onıń ákåsi Tóråqul
Àytmàtîv óz dáwiriniń àldınǵı qàtàrdàǵı ziyà-
lılàrınıń biri bîlıp, eki mártå Mîskvà qàlàsındà
oqıp bilim àlàdı hám Qırǵızstàndà bàsshı làwà-
zımlàrdà islåydi. Ànàsı Nàǵıymà Hàmzàåvnà
Àytmàtîvà dà óz dáwiriniń sàwàtlı hàyàl-qızlàrı-
nıń biri bîlǵàn. Bul nárså bîlàjàq tàlànt iyåsi
Sh. Àytmàtîvtıń rus måktåbindå bilim àlıp óz
ànà tili hám ádåbiyàtı månån bir qàtàrdà rus
tili hám ádåbiyàtın, dúnyà mádåniyàtın tåråńnån úyråniwgå kåń múm-
kinshilik jàràtàdı.
Sh. Àytmàtîvtıń bàlàlıq hám jàslıq dáwiri eń qıyın jıllàrǵà tuwrà
kåldi. 1932-jılı pàrtiyà õızmåtkåri Tóråqul Àytmàtîv Mîskvà institutınıń
tıńlàwshısı pàyıtındà jàzıqsız àyıplànıp, qàmàqqà àlınàdı. Ánå, usı
wàqıttàn bàslàp Sh. Àytmàtîv ushın turmıstıń qıyın sîqpàqlàrı bàslà-
nàdı. Sh. Àytmàtîv shàńàràqtàǵı tórt pårzånttiń eń úlkåni bîlǵànlıqtàn
õîjàlıqtıń àwır màshqàlàsın ànàsı månån birgå tàrtıwǵà tuwrà kålådi.
Bul hàqqındà jàzıwshı bılày eskå túsirådi: «Mån júdá ertå islåy bàslà-
dım. On jàsımdà diyqàn miynåtiniń bàrlıq àwırmànlıǵın kórdim. Bir
jıldàn sîń biz ràyîn oràyındàǵı Kirîv àtındàǵı rus àwılınà kóship
kåldik. Ànàm esàpshı bîlıp jumısqà ornàlàstı. Mån jánå rus måktåbinå
qàtnày bàslàdım. Turmısımız endi dúzlåså bàslàǵàndà urıs bàslànıp kåtti.
1942-jılı oqıwdı tàslàwǵà tuwrà kåldi. Urıs wàqtı, ànàmız bizlårdiń
bárimizdi oqıtıwǵà shàmàsı kålmådi. Mån jánå Shåkår àwılınà qàytıp
kåldim. Àwıl urıs màshqàlàlàrınà oǵàdà tîlı edi. Óz qàtàrlàrımnıń
àràsındà sàwàtlı bîlǵànlıqtàn hám bàsqà àdàm tàbılmàǵànlıqtàn måni
àwıl kåńåsiniń õàtshısı etip tàyınlàdı. Sîl wàqıttà mån 14 jàstà edim.
«Jàmàn àytpày, jàqsı jîq» — dågån». Egår bàlà gåzimdå turmıstıń jàqsı
jàǵın ǵànà bilsåm, endi turmıs màǵàn oǵàdà àshshı, àwır, àyàwsız tá-
rizdå kórinår edi. Mån elimdi oǵàdà qıyın àwhàldà, Ànà jurttıń bàsınà
eń àwır kún túskån hàlındà óz kózim månån kórdim.
267
Urıs jıllàrı Ràypîdà (ràyînlıq àzıq-àwqàtlàr bólimi) sàlıq àgånti,
kåyin biydày jıynàwshı, tràktîrshılàrdıń brigàdàsındà esàpshı bîlıp tà
islådim».
Sh.
Àytmàtîv urıs tàmàm bîlǵànnàn sîń, 1946-jılı 8-klàstı pitkårip,
Jàmbıl qàlàsındàǵı zîîvåtårinàriyà tåõnikumınà oqıwǵà kirådi. Bul
jårdi àyrıqshà bàhàlàr månån pitkårgånnån sîń Qırǵızstàn àwıl õîjàlıǵı
institutındà oqıydı. Bul jårdi då àyrıqshà bàhàlàr månån tàmàmlàydı.
«Jàslıǵımdà kórkåm ádåbiyàtqà jànım qumàr bîlǵànlıqtàn, måktåptå
shıǵàrmà jumıslàrın qunt pånån jàzàr edim. Instituttà oqıp àtırǵànımdà
sînı ànıq såzdim, kórkåm ádåbiyàt måni ózinå pútkillåy bánt etkån edi.
Usı såbåp bîlıp, 1956-jılı Mîskvàdàǵı jîqàrı ádåbiyàt kursınà oqıwǵà
kirdim. Eki jıl dàwàmındà-àq, bul jårdå kóp nársåni biliwgå, úyråniwgå
eristim», dåp jàzàdı jàzıwshı.
Jàslàyınàn qàtıqulàq hám zåyinli óskån Sh.
Àytmàtîvtıń ismi hám
dóråtiwshiligi búgingi kúni dúnyànıń kóplågån ellårinå tànıs bîldı. Ol
Qırǵızstàn Šlimlår àkàdåmiyàsınıń àkàdåmigi, Mámlåkåtlik sıylıqtıń
làuråàtı, Qırǵızstàn õàlıq jàzıwshısı,
«Иностранная литература»
jurnàlınıń
bàs rådàktîrı õızmåtin då àtqàràdı. Ómiriniń sîńǵı jıllàrı Oràylıq Àziyà
õàlıqlàrı mádåniyàtlàrınıń Àssàmblåyàsınıń Pråzidånti, «ÕÕI ásirdiń
intållåktuàllıq àltın kitàpõànàsı» dúnyàjúzilik 200 tîmlıq såriyàsınıń bàs
rådàktîrı hám «Túrkiyzibàn õàlıqlàrı dúnyàjúzilik tàriyõtà» dåp àtàlà-
tuǵın såriyàsınıń bàs rådàktîrı wàzıypàlàrın àtqàrdı.
Sh. Àytmàtîvtıń qálåminån dórågån «Jámiylà», «Båtpå-båt», «Sárwi
bîylı nigàrım», «Bîtàkóz», «Dáslepki muǵàllim», «Ertå kålgån tırnàlàr»,
«Ànà-jår-Ànà», «Iràzı bîl, Gúlsàrı», «Àq kåmå», «Tåńizdi jàǵàlàp jîrtqàn
tàrǵıl kópåk» pîvåstlåri månån «Bîrànlı bándirgi», «Ásirgå tàtırlıq bir
kún», «Jàn àǵàshı» (Plàõà) romanları, «Shıńǵısõànnıń àq bultı» qıssası
házirgi dáwir qırǵız ádåbiyàtınà ǵànà emås, jáhán õàlıqlàrı ádåbiyàtınà
qîsılǵàn biybàhà bàylıq esàplànàdı. Bul shıǵàrmàlàrdıń kópshiligi dårlik
jåtpistån àslàm tillårgå àwdàrıldı.
Jàzıwshınıń ismin dúnyàǵà málim etkån 1958-jılı jàzılǵàn «Jámiylà»
pîvåsti bîldı. Bul shıǵàrmà dúnyànıń qırqtàn àslàm tillårinå àwdàrıldı.
Bul pîvåstti fràncuz tilinå àwdàrǵàn Lui Àràgîn: «Muhàbbàt hàq-
qındà jàzılǵàn dúnyàdàǵı eń ájàyıp shıǵàrmà» dåp bàhàlàydı. Óz
gåzågindå bul pîvåstti qàràqàlpàq jàzıwshılàrı Sàpàrbày Sàliåv pånån
Mátån Såytniyàzîvlàr qàràqàlpàq tilinå àwdàrǵàn bîlsà, «Iràzı bîl,
Gúlsàrı», «Ànà-jår-Ànà», «Sárwi bîylı nigàrım», «Årtå kålgån tırnàlàr»,
268
«Àq kåmå», «Båtpå-båt» shıǵàrmàlàrın qàràqàlpàq tilinå jàzıwshı
Uzàqbày Pirjànîv àwdàrdı.
Jàzıwshınıń «Jámiylà» pîvåstindå óziniń kúyewi Sàdıqqà súyip
qîsılmàǵàn ápiwàyı qırǵız qızı Jámiylànıń muhàbbàtınà erisiw ushın
zàńlı erin hám qàtıqtày uyıp otırǵàn shàńàràǵın, qádirdàn bîlıp qàlǵàn
àwıl àdàmlàrın tàslàp, súygån jigiti Dániyàr månån kåtip qàlıwı eli-
winshi jıllàrdàǵı qırǵız ádåbiyàtındà tàń qàlàrlıq wàqıyà bîldı. Háttåki,
bul shıǵàrmà ádåbiyàt izårtlåwshilårindå då hár qıylı pikirlårdi pàydà
etti.
Pîvåsttiń wàqıyàsı ràmkàǵà sàlınǵàn súwråt dåtàlı månån bàslànàdı.
Súwråttå ápiwàyı qırǵız àwılınıń sulıw tábiyàtı, àspàndàǵı shàrbı bult-
làr, iyråńlåp àtırǵàn àwıl jîlı hám usı jîldàn kåtip bàràtırǵàn eki
jàstıń jàràsıqlı kålbåti óz bîyàwındà kórkåm súwråtlångån. Usı eki àshıq
Jámiylà månån Dániyàrdıń táǵdiri hàqqındàǵı wàqıyànı pîvåstkå qàt-
nàsıwshı úshinshi bir àdàm. «...Biràq mån àsıqpàymàn. Sóz bàsınàn
bàslàyın» dågån sózlår månån bàslàp bårådi. Bul wàqıyà ekinshi dúnya-
júzilik urıs jıllàrı qırǵız àwılınıń birindå bîlıp ótådi. Bul wàqıtlàrı
pîvåst wàqıyàlàrın bàyànlàwshı Såyit dågån jàs bàlànıń urısqà kåtkån
ákåsi månån àǵàlàrınà àzıq-àwqàt jibåriw ushın àtız jumıslàrınà bålsånå
àràlàsqàn wàqtı edi. Bul bàlànıń jigit àǵàlàrı urıstà, àl ákåsi àǵàsh
ustàsı bîlıp islåydi.
Ol «Durısın àytqàndà, mån då jàslıǵımà qàràmàstàn ànàw-mınàw
jumıslàrǵà kirisip kåtåtuǵın edim. Óytkåni, úlkån ájàǵàlàrım áskårgå
kåtip, eki úydiń bål bàylàr jigiti mån bîlıp qàldım. Bir kúni àpàm
månån brigàdir Oràzmåt, bàldàǵın qànjıǵàsınà bàylàp àlıp àytısıp àtır.
Oràzmåttiń oyı urıstàǵı sîldàtqà dándi jibåriw ushın stànciyàǵà dåyin
àpàrıw kåråk ekån, sîǵàn Jámiylànı sîràp tur. Àl, àpàmnıń onı jibårgisi
kålmåydi. Àqırındà, måniń månån Jámiylàǵà Dániyàr dågån juwàs
àdàmdı, håshkimgå ziyànı jîq biråwdi qîsıp bårdi. Sînnàn bàslàp,
bizlår úshåw bîlıp, úsh àrbà månån dándi tàsıy bårdik».
«Jámiylà júdá shîq, jàs bàlàǵà usàydı. Bir qàràsàńız ózinån-ózi
kåmpirlårgå súykålip erkålåydi, yà bîlmàsà birdån shàqàlàqlàp kúlip
jibårådi, yàki sırttàn kirip kiyàtırǵàndà tàp jàs qızlàrǵà usàp sàlmàdàn
såkirip ótådi, qullàsı ózin oǵàdà erkin såzådi. Kåmpirlår Jámiylànıń bul
qılıqlàrın ózlårinshå gáp etip: «Elå bàlà-dá, bàrà-bàrà bàsılıp qàlàdı».
Usılàyınshà erkin hám erkå minåzli Jámiylànıń urıstàn jàràdàr bîlıp
qàytqàn, àr-nàmısı tàzà, miynåtkåsh, hàq kåwilli hám jàn dúnyàsı
bày, shàyır tábiyàtlı Dániyàrdı jàqsı kórip qàlıwı Sàdıqtıń inisi Såyittiń
269
tilinån isånimli súwråtlånådi. Sàdıq urıstàn kålgånnån sîń Jámiylànıń
Dániyàr månån kåtip qàlǵànlıǵın esitådi hám Såyit sızǵàn súwråtti jırtıp
tàslàydı. Såyit súwråtshilik oqıwdı pitkårgånnån sîń Dániyàr månån
Jámiylànıń súwråtin jánå sàlàdı. Bunnàn biz, Såyit sàlǵàn súwråt
dåtàlı hám ol àytıp bårgån usı wàqıyà àrqàlı eki jàstıń turmıstıń
eski nızàmlàrınà bîysınbàstàn, óz qálbinå qulàq tutıp is etkånligin
jàn såzimi månån qîllàp-quwàtlàǵànlıǵın àyqın såzip otıràmız. Pîvåst
wàqıyàsın àytıp båriwdå hám hárbir qàhàrmànnıń obràzınıń tîlıq àshı-
lıwındà Såyit obràzınıń áhmiyåti àyrıqshà orın tutàdı.
JÁMIYLA
Do'stlaringiz bilan baham: |
