236
DÚNYÀ ÁDÅBIYÀTÍNÀN
FRIDRIX SHILLER
(1759 — 1805)
Ómiri hám dóretiwshiligi
. Germaniyanıń ataq-
lı shayırlarınıń biri sıpatında Shiller jáhán
ádebiyatınıń rawajlanıwına úlken úles qostı.
Onıń lirikalıq qosıqları tereń filosofiyalıq maz-
mun menen suwǵarılǵan. Jazıwshınıń adamlarǵa
ómir baǵısh etetuǵın shıǵarmaları haqıyqatında
da xalıqshıllıǵı gúressheńligi hám ádalatsızlıq
ústemlik etken hákimiyat sistemasına qarsı
keskin
narazılıǵı menen ulıwma xalıqlıq ideallardı tá-
riyiplep beredi. Shiller ayrıqsha kúshke iye gúres-
sheń «Qaraqshılar» (1781), «Fiesko duzaǵı» (1783),
«Zulımlıq hám muhabbat» (1784), tariyxıy temada jazǵan «Don Karlos»
(1787), «Vallen-shteyin» (1799) romantikalıq tragediyaları, «Mariya
Styuart» (1800), «Orlean qızı» (1802) hám de «Vilgelm Tell» (1804)
sıyaqlı shıǵarmaların jaratıp, jáhán dramaturgiyası ǵáziynesin bayıttı.
Fridrix Shiller 1759-jılı Vyurtemberg gercoklıǵında áskeriy shıpaker
shańaraǵında tuwıladı. Ol oficerdiń balası bolǵanı ushın Vyurtemberg
gercogı Karl Evgeniy shólkemlestirgen áskeriy akademiyaǵa oqıwǵa
kiredi. Bolajaq shayır akademiyada oqıp júrgen jıllarınan baslap nemec
sharayatınıń qarańǵı tárepleri menen soqlıǵısadı. Ózin aǵartıwshı alım
dep kórsetiwge urınǵan Karl Evgeniy haqıyqatında zalım adam edi. Ol
akademiyada qattı qollıq siyasatın ornatıp, hámmeni,
atap aytqanda stu-
dentlerdi ǵárezlilik, baǵınıshlılıq ruwxında tárbiyalawǵa háreket qılar edi.
Karl Evgeniy nemec ádebiyatına jek kóriwshilik penen qarar edi.
Shiller studentlik jıllarında inglis hám francuz aǵartıwshılarınıń
dóretiwshiligin úyrenedi. Óziniń zamanlasları bolǵan «Dawıl hám
hújim» ádebiy háreketi wákilleriniń shıǵarmaları menen jaqınnan ta-
nısadı. Russo, Lessing hám Shekspir sıyaqlı genial iskustvo dana-
larınıń shıǵarmalarınan suwsınlanadı. Bulardıń hámmesi Shillerdi sol
waqıttaǵı sociallıq sistemaǵa, onıń ádalatsızlıǵına, neni qálese sonı
isleytuǵın hámeldarlarǵa qarsı ǵázepleniwshilik hám jek kóriwshilik otın
237
tutandıradı. Usı kúnleri 22 jasar Shiller «Qaraqshılar» tragediyasın jazıp,
zaman tártiplerine óziniń narazılıǵın bildiredi.
Jas dramaturgtıń birinshi shıǵarması bolǵan «Qaraqshılar» tragediyası
Mangeym qalasınıń teatrında saxnaǵa qoyıladı hám úlken tabısqa
erisedi. Shıǵarmanıń tamashasına barǵan Shillerdi
Gercog Karl Evgeniy
eki hápte qamap qoyadı. Sebebi, gercog ózine ǵárezli adamnıń erkin
túrde, óz betinshe jumıs islewin qálemes edi. Mámleket xojayını
menen
bolǵan bul soqlıǵısıwdan soń Shiller Mangeym qalasına ketedi. Bul
jerde onıń «Fiesko duzaǵı», «Zulımlıq hám muhabbat» shıǵarmaları
saxnaǵa qoyıladı. Joqarıda atları aytılǵan úsh
tragediya dramaturg
dóretiwshiliginde «Dawıl hám hújim» dáwirine tán bolıp, gúressheńlik,
narazılıq keypiyatı menen Franciyada jetilisip kiyatırǵan burjua
awdarıspaǵı (1789—1794) aralıǵındaǵı awhaldı sáwlelendiredi.
Shayır «Qaraqshılar», «Don Karlos», «Zulımlıq hám muhabbat»
dramalarında reakciyaǵa, din, eski isenimine keskin gúres alıp bardı.
Al, nemec xalqın birlikke shaqırǵan «Vilgelm Tell» hám francuz xal-
qınıń óz ǵárezsizligi ushın mártlik gúresin súwretleytuǵın «Orlean
qızı» shıǵarmaları ullı shayırdıń úlken dóretiwshilik tabısı boladı. Bul
shıǵarmalar házirgi kúnlerde de óziniń ótkir siyasiy baǵıtı hám kór-
kemlik kúshin joytqan joq. Sonıń ushın da, Batıs Germaniyanıń jańa
urıs otın tutandırıwshıları «Vilgelm Tell» shıǵarmasın qattı qadaǵan etti.
Bunda Shiller nemec xalqınıń eziwshilerin ayawsız áshkara etken edi.
Shillerdiń dárbadarlıq penen geziwleri dawam etedi. Ol Mingeymnan
Leypcikqa soń Drezden qalasına kelip jaylasadı. Endi Shillerdiń dúnyaǵa
kóz qarasında evolyuciya júz beredi. Dáslepki gúressheńlik ornın
tárbiyalıq ádep-ikramlıq hám aǵartıwshılıq kózqarasları iyeleydi.
1787-jılı Shiller Veymarǵa kelip, Gyote menen tanısadı.
Gyote
menen birgelikte Veymar teatrına shıǵarmalar jazadı. Shillerdiń Gyote
menen doslıq qatnası 1794-jıldan baslanıp, ómiriniń aqırına shekem
dawam etedi. Ekewi birge jurnallar shıǵarıp sol waqıtta kóp taralǵan
konservator hám filitrlik poeziyaǵa soqqı beriwge qaratılǵan ataqlı tpi-
grammaların dóretti. Evropa jámiyetinde iskusstvonıń táǵdiri ushın gúres
aparǵan eki ullı jazıwshı bul arqalı gumanizm ideyasın keńnen úgit-
násiyatladı.
90-jılları Shiller estetikaǵa tán shıǵarmalar jazadı. «Tragediyalıq
iskusstvo haqqında», «Adamdı estetikalıq jaqtan tárbiyalaw haqqında
xatlar» sıyaqlı teoriyalıq shıǵarmalarında idealist Kant filosofiyasınıń
tásiri sezilip turadı. Erkinlik hám gózzallıq túsinikleri arasındaǵı óz ara
238
múnasibetler máselesin
shesher eken, endi Shiller insan kámilligi hám
jámiyetti qayta qurıwda estetikalıq tárbiyanıń xızmetine ayrıqsha áhmiyet
beredi. Shayır tariyx, áyyemgi grek iskusstvosı menen shuǵıllanıp,
adamlardı gózzallıq idealı menen tárbiyalaw múmkin degen teoriyalıq
juwmaqqa keledi. Ol antik dúnya iskusstvosında óz idealların kóredi.
Shiller 46 jasında, áyne dóretiwshilik kúshke tolǵan paytında dúnyadan
ótedi.
Dramalıq shıǵarmalar menen qatar, Shiller kóp ǵana lirikalar da
jazdı. Shayır 1797—1804-jıllar arasında kóbinese ballada jazıw menen
shuǵıllandı. Shillerdiń kóp ǵana balladalarınıń ishinde «Qolǵap» balladası
ayrıqsha orın tutadı. Onda kishkene syujet paydalanılıp, shayırdıń jeke
sezimleri menen ishki keshirmeleri beriledi. Sol dáwirdegi isi erikken
hámeldarlardıń máslik penen islegen háreketlerin sınǵa aladı. Hay-
wanatlardıń alısıwın tamashalawǵa kelgen hayallardıń da mákkarlıǵı
menen aqılsızlıǵın pash etedi. Solay etip, adamdı qorlaw, insanıylıq
pazıyletti ayaq astı etiw, adamnıń ústinen kúliw sıyaqlı feodallıq
siste-
manı jek kóriwshilik sezimi menen áshkaralaydı. Ballada da shayırdıń
tereń gumanistlik ideyası ayqın kórinedi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
