O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Nazariya
-ma’lum bir predmet soxasiga oid tushunchalar, qonunlar, gipotezalar, 
goyalarni sistemaga solib, o’ xakida yaxlit tasavvo’r xosil kiladigan, yangi fundamental 
umumlashmalar yaratishga olib keladigan, shu soxadagi xodisalarni to’shuntirish, oldindan 
ko’rish imkonini beradigan ishonchli bilimdan iborat. 

---

162 
Ilmiy nazariya ko’yidagi tarkibiy kismlardan tashkil topadi: 1) empirik asos: 
nazariyaga alokador faktlar, ularga mantikiy ishlov berish natijalari; 2) boshlangich 
nazariy asos: nazariyaning asosiy tushunchalari, posto’latlari (aksiomalari), fundamental 
qonunlar (printsiplar); 3) nazariyaning mantikiy apparati: tushunchalarni xosil kilish va 
ta’riflash koidalari, xulosa chiqarish (isbotlash) koidalari; 4) olingan natijalar (xulosalar). 
Ilmiy nazariya oxir-okibatda real sistemani, obektni aks ettiradi, uning tabiatini 
to’shuntiradi va shu ma’noda o’zining empirik asosiga ega. Lekin empirik asosining 
mavjud
ligi nazariyaning barcha tushunchalari ifoda etadigan predmet va belgilarning 
xissiy idrok kilinishi yoki nazariyaning barcha xollarda 
mavjud
xodisalarni, ularning real 
Xususityalari va munosabatlarini aks ettrishini anglatmaydi. 
Nazariyada borlik, asosan, modellar yordamida ideallashgan xolda in’ikos kilinadi. 
Ideallashtirish jarayonida 
mavjud
obektlar xakidagi empirik bilimga tayangan xolda, 
xakikatda 
mavjud
Bulmagan va ba’zan 
mavjud
Bulishi mumkin xam Bulmagan, lekin 
real 
mavjud
predmetlarga ma’lum bir munosabatda o’xshash obektlar xakidagi 
tushunchalar xosil kilinadi. Masalan, mexanika echimini kidiradigan ko’p masalalarda 
jismning shakli va o’lchamlari (eni, Buyi, xajmi va shu kabilar) o’nchalik mo’xim 
axamiyatga ega emas. Ayni bir paytda massa mo’xim axamiyatga ega va shuning uchun 
xam massasi bir nuqtaga jamlangan xayoliy jism-moddiy nuqta xosil kilinadi. 
Barcha real 
mavjud
jismlar shaklga va o’lchamlarga ega, moddiy nuqta esa ideal obekt 
Bulib, ba’zi masalalarni echishda real jismlarning o’rnini bosadi, ularning nazariy bilishdagi 
ekvivalenti Bulib xizmat kiladi. Fizikadagi mo’tlak kattik jism, geometriyadagi nuqta, 
tekislik, to’gri chizik va boshka fanlardagi shu kabi ko’p tushunchalar ideal obektlarni ifoda 
kiladilar. 
Ideal obektlar yordamida predmetning xissiy idrok etilmaydigan mo’xim 
Xususiyatlari, munosabatlari o’rganiladi. Ularsiz nazariy bilish o’z oldiga ko’yadigan 
maksadiga erisha olmydi. Nazariy bilishning zaro’riy vositasi Bo’lganligi uchun ularni 
ba’zan