O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

 Isbotlash va rad etish koidalari, ularni Buzganda 
kelib chikadigan mantikiy xatolar. 
 
Tezisga alokador koidalar; 
1. Tezis mantikan anik va ravshan Bulishi kerak. Bu koida Buzilsa, isbotlash yoki rad etish 
o’zining anik predmetiga ega Bulmay koladi, uni amalga oshirishga o’rinish bexo’da ish 
xisoblanadi. 
2. Tezis isbotlash yoki rad etishning boshidan oxirigacha o’zgartirilmasligi kerak. Bu 
koida Buzilsa «tezisni almashtirish» degan xato kelib chikadi. 
Argumentlarga nisbatan koidalar; 
1. Tezisni asoslash uchun keltirilgan Argumentlar chin xo’kmlar Bulishi va bir-biriga 
zid Bulmasligi lozim. 
2. Argumentlar tezisni asoslash uchun etarli Bulishi kerak. 
3. Argumentlar tezisdan mo’stakil xolda chinligi isbotlangan xo’kmlar Bulishi lozim. 
Isbotlash usulining koidasi: 
1. Tezis Argumentlardan mantikiy tarzda kelib chikadigan xulosa Bulishi lozim. 
Buning uchun isbotlash yoki rad etishda xulosa chiqarish koidalariga rioya kilish zaro’r. 
Isbotlash va rad etish koidalarining Buzilishi mantikiy xatolarga olib keladi. Bu 
xatoliklar o’ch to’rga Bulinadi: 
I. Isbotlanayotgan tezisga alokador xatoliklar 
1.
Tezisni almashtirish. Tezis isbotlash yoki rad etish davomida o’zgarmasligi shart, 
degan koidaning Buzilishi tezisning almashtirilishiga sabab Bo’ladi. Tezis ataylab yoki 
bilmasdan boshka tezis bilan almashtiriladi va Bu yangi tezis isbotlanadi yoki rad etiladi. 
Tezis mazmunining toraytirilishi yoki kengaytirilishi xam baxs jarayonida tezisning 
o’zgarishiga olib keladi. Masalan, respo’blikamiz tarakkiyoti uchun milliy mafko’ra, 
milliy goyaning axamiyati to’grisidagi tezisni isbotlash davomida umuman jamiyatga 
mafko’ra kerakmi yoki yo’kmi, degan masalani isbot etishga xarakat kilinsa, o’nda 
tezisning mazmuni kengayib ketadi va tezis almashinadi. 
2.
Insoning shaxsiy sifatini baxona qilib tezisni almashtirish. Baxs jarayonida mavzo’dan 
chetga chikib, opponetning shaxsiy, ijtimoiy xayoti, yaxshi fazilatlari yoki kamchiliklari 
Xususida fikr yo’ritib, shu asosda tezisni isbotlangan yoki rad etilgan deb ta’kidlash tezisning 
almashinishiga sabab Bo’ladi. Bunday xatoga ataylab yo’l ko’yiladi. Tinglovchilarning xis-

---

155 
to’ygulariga ta’sir kilish orkali isbotlanmagan tezisning chin deb qabul kilinishiga o’rinish xam 
tezisni almashtirish xisoblanadi. 
3.
Ortikcha yoki kam isbotlashga o’rinish natijasida tezisning almashinishi. Fikr 
ortikcha isbotlansa, berilgan tezis o’rniga o’ndan ko’chlirok tezisni isbotlashga xarakat 
kilinadi. Agar A xodisadan V kelib chiksa, lekin V xodisadan A kelib chikmasa, o’nda A 
xodisani ifodolovchi tezis V xodisani ifodolovchi tezisdan ko’chlirok Bo’ladi. Masalan, 
«A shaxs birinchi Bulib janjalni boshlamagan» tezis (V) o’rniga, «A shaxs umuman janjal 
Bo’lgan erda yo’k edi» degan tezisni (A) isbotlashga xarakat kilinadi. Ikkinchi tezisni 
isbotlab Bulmaydi, Chunki A shaxsning janjalda katnashganligini ko’rgan go’voxlar bor. 
II. Argument (asos) larga taallo’kli xatolar. 
1.
Asoslarning xatoligi. Tezis isbotlanganda yoki rad etilganda xato Argumentlarga 
chin deb asoslanish natijasida ataylab yoki bilmasdan mantikiy xatoga yo’l ko’yiladi. 
Masalan, £adimgi grek faylaso’fi Fales o’z ta’limotini xamma narsa so’vdan paydo 
Bo’lgan, degan fikrga asoslanib yaratgan. 
2.
Asoslarni avvaldan taxminlash shaklidagi xato. Tezis isbotlanmagan Argumentlarga 
asoslansa, Bunday Argumentlar tezisning chinligini isbotlamaydi, balki tezisning chinligi 
taxminlanadi, xolos. 
3.
«Aylanma isbot etish» deb nomlano’vchi xato. Tezisning chinligi Argumentlar 
orkali, Argumentlarning chinligi tezis orkali isbotlansa mantikiy xatoga yo’l ko’yiladi. 
Masalan, «So’zning ko’drati fikr bilan o’lchanadi» degan tezisni «Fikrning ko’drati so’z 
bilan o’lchanadi» deb isbotlasak, yuqorida aytilgan xatoga yo’l ko’yiladi. 
III. Isbotlash usuli (demonstratsiya) bilan bog’liq xatolar. 
1.
«Yolgon (soxta) isbotlash». Agar tezis uni isbotlash uchun keltirilgan 
Argumentlardan bevosita kelib chikmasa, mantikiy xatoga yo’l ko’yiladi. Bunda tezisga 
alokador Bulmagan Argumentlarga asoslaniladi. Masalan, «A shaxs yomon odam» degan 
tezis «To’nda yomon odamlargina ko’chada yo’radi», «A shaxs ko’chada to’nda 
yo’ribdi» degan Argumentlar bilan asoslansa, fikr yo’zaki (soxta) isbotlangan Bo’ladi. 
2.
Shartlangan fikrdan, shartlanmagan fikrga o’tish. Mo’ayyan vaqt, munosabat 
doirasida chin Bo’lgan (shartlangan) fikrni, doimiy, o’zgarmas chin fikr deb qabul kilish 
natijasida mantikiy xatoga yo’l ko’yiladi. 
3.
Xulosa chiqarish koidalarining Buzilishi bilan bog’liq Bo’lgan xatolar: 
a) dedo’ktiv xulosa chiqarishda o’chrashi mumkin Bo’lgan mantikiy xatolar. Bu 
xakida dedo’ktiv xulosa chiqarish mavzo’sida batafsil ma’lumot berilgan. 
b) Indo’ktiv xulosa chiqarishda o’chrashi mumkin Bo’lgan mantikiy xatolar. Bular 
«shoshib umumlashtirish» va «o’ndan keyin, demak shuning uchun » deb atalo’vchi 
xatoliklardir. Masalan, bir-ikki talabaning darsga maso’liyatsizlik bilan munosabatda 
Bulishini umumlashtirib, «xamma talabalar mas’o’liyatsiz», deb ta’kidlash xatodir. 
v) Analogiyada o’chrashi mumkin Bo’lgan mantikiy xatolar. Bular «yolgon analogiya» 
bilan bog’liq xatolardir. O’nda tasodifiy belgi zaro’riy deb olinishi, faqat birgina o’xshash 
belgiga asoslanishi yoki mo’tlako takkoslab Bulmaydigan xodisalar o’zaro takkoslanishi 
natijasida fikrda chalkashliklar yo’zaga keladi. 
Mantikiy xatolar tafakko’r qonunlarini Buzish, xulosa chiqarish koidalariga amal 
kilmaslik natijasida yo’zaga keladi. Mantik tarixida isbotlash jarayonida ataylab 
(kasddan) xatoga yo’l ko’yo’vchilar sofistlar deb, ularning ta’limoti esa sofizm (grek.-

---

156 
ayyorlik) deb ataladi. Fikr yo’ritish jarayonida bilmasdan mantikiy xatoga yo’l ko’yilsa, 
paralogizm deyiladi. Chinligini xam, xatoligini xam birday isbotlash mumkin Bo’lgan 
fikrlar esa, paradoks deb ataladi. 
Baxs yo’ritish san’ati (eristika) o’ziga xos qonun-koidalarga amal kilishni talab etadi. 
Bularga asosan ko’yidagilar kiradi: 
-
zaro’riyatsiz baxslashmaslik; 
-
mavzo’siz baxs yo’ritmaslik va baxs davomida mavzo’dan chetga chikmaslik yoki 
mavzuni o’zgartirmaslik; 
-
baxs mavzo’si yo’zasidan o’zaro zid yoki karama-karshi fikrlar Bulmasa, baxsni 
to’xtatish; 
-
mavzuni yaxshi biladigan, aklli odamlar bilangina baxslashish; 
-
baxs yo’ritishda mantikiy qonun-koidalarga amal kilish, o’zining va mo’xolifining 
fikrlaridan xulosa chiqara olish, mantikiy ziddiyatlarni aniklash va bartaraf etish, asoslar 
to’gri Bo’lsa, isbotlashning xam to’griligini e’tirof etish va x.k. 
-
bir baxs doirasida baxslashish usullarini aralashtirib yo’bormaslik. 
Argumentlashning mantikiy asoslarini bilish va baxs yo’ritish koidalariga amal kilish 
tafakko’r madaniyatini yuqori darajaga ko’tarish imkonini beradi. 
1. Bilishning maksadi qayd kilingan xodisalarning moxiyatini to’shuntirishdan iborat. 
Buni xamma vaqt xam