O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

mavjud
emas» degan xo’kmning chinligini asoslash 
uchun o’nga zid Bo’lgan «Materiya xarakatsiz 
mavjud
» degan xo’km olinadi. 
Apogogik isbotlashda antitezis topilib (1-boskich), vaqtincha chin deb qabul kilinadi va 
o’ndan ma’lum bir natijalar keltirib chiqariladi (2-boskich), so’ngra Bu natijalarning xatoligi 
ko’rsatiladi (3-boskich) va demak tezisning chinligi isbotlanadi. Masalan, «Materiya 
xarakatsiz 
mavjud
» degan xo’km chin Bo’lsa «Modiy predmetlar stro’kto’rasiz 
mavjud
» 
degan fikr (antitezisdan kelib chikkan natija) xam chin Bo’ladi. Bizga ma’lum ki, moddiy 
predmetlar stro’kto’rasiz (uni tashkil qiluvchi elementlar va ularning o’zaro alokasisiz) 
mavjud
emas. demak «Materiya xarakatsiz 
mavjud
» degan fikr xato, shu tarika «Materiya 
xarakatsiz 
mavjud
emas» degan fikrning chinligi asoslanadi. 
Ayiro’vchi isbotlashda tezis sof ayiro’vchi xo’kmning (ko’chli diz’yo’nktsiyaning) bir 
a’zosi Bulib, uning chinligi boshka a’zolarining (antitezisning) xatoligini ko’rsatish 
orkali asoslanadi. Masalan «jinoyatni yo A, yo V, yo S shaxslar sodir etgan» degan fikr 
tekshirilib, «Jinoyatni V shaxs xam, S shaxs xam sodir etmaganligi aniklanadi va shu 
tarika «Jinoyatni A shaxs sodir kilgan» degan xo’kmning chinligi asoslanadi. Bu misolda 
ayiro’vchi isbotlash ayiro’vchi-kat’iy sillogizmning inkor etib-tasdiklovchi modo’si 
Buyicha ko’rilgan: 
a
c
b
c;
b
a



Barcha mo’kobil variantlar to’lik olingandagina xulosa chin Bo’ladi, ya’ni tezis 
isbotlanadi. 
 
Raddiya-
isbotni Buzishga karatilgan mantikiy amaldir. 
Birorta fikrning chinligini rad etish o’nga zid Bo’lgan fikrning xatoligini ko’rsatishdan 
iborat Bo’lganligi uchun, raddiyani isbotlashning Xususiy ko’rinishi, deb xisoblash 

---

153 
mumkin. Raddiya xam isbotlash kabi tezis (rad kilinishi lozim Bo’lgan xo’km), 
Argumentlar (tezisni rad qiluvchi xo’kmlar) va demonstratsiyadan (rad etish usuli) dan 
tashkil topgan Bo’ladi. Raddiya birorta masalani muxokama kilish ya’ni baxs, mo’nozara 
jarayonida o’chraydi. Baxs katnashchilaridan biri ma’lum bir tezisni ilgari so’rib, uni 
ximoya kilsa (proponent), boshkasi o’nga karshi chikadi (opponent). Xal kilinmagan, 
mo’nozarali masalalar Buyicha olib boriladigan baxslar polemika xisoblanib, o’nda 
karama-karshi tezislar asoslanibgina kolmay, balki tankidiy analiz xam kilinadi. 
Raddiya o’ch xil usul bilan amalga oshiriladi: 
1)
tezisni rad etish; 
2)
Argumentlarni rad etish; 
3)
demonstratsiyani rad etish. 
I.
Tezisni rad etish 
Tezisni rad etishning ko’yidagi usullari 
mavjud
: 
1.
Faktlar orkali rad etish. Bu eng ishonchli va samarali usuldir. Bunda Bulib o’tgan 
vokealarga, statistik ma’lumot larga asoslanib tezis rad etiladi. Masalan: «Sovet davrida 
O’zbekiston mo’stakil respo’blika Bo’lgan» degan tezisni rad etish, ya’ni uning noto’gri 
ekanligini isbotlash uchun tarixiy faktlarga asoslanamiz. O’sha davrda Respo’blika 
raxbariyati birorta mo’xim masalani Moskvaning ro’xsatsiz xal kila olmaganligiga 
dalillar keltirib, tezisni rad etamiz. 
2.
Tezisdan kelib chikadigan natijalarning xatoligini (yoki ziddiyatli ekanligini) 
ko’rsatish orkali rad etish. Bunda tezisdan kelib chikadigan natijalarning chin emasligi 
asoslab beriladi. Bu usul «bema’nilikka olib kelish», deb ataladi. Rad etilayotgan tezis 
vaqtincha chin deb tan olinadi, o’ndan kelib chikadigan natijalar aniklanib, Bu 
natijalarning xakikatga zid, noto’gri ekanligi isbotlanadi. Chin asosdan xato natija kelib 
chikmaydi, aks xolda Bu bema’nilik Bo’ladi. «Bema’nilikka olib kelish» usulining 
formo’lasi ko’yidagicha: 
)
a
)
b
((a
b)
(а




3.
Tezisni antitezisni isbotlash orkali rad etish. Rad etilayotgan tezisga zid Bo’lgan 
yangi tezis (antitezis) olinadi va isbotlanadi. O’chinchisi istisno konuniga mo’vofik, 
antitezisning 
chinligidan 
tezisning 
xatoligi 
keltirib 
chiqariladi. 
Masalan, 
Prezidentimiz I.A. Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’k» nomli makolasida «Amir 
Temo’r Buyo’k sarkarda Bo’lgan va yozo’vliklar kilgan» degan tezisni shunday rad etadi: 
«Inson bir paytning o’zida xam Bunyodkor, xam yovo’z Bulishi mumkin emas. Ne-ne 
madrasayo’-masjidlar, oliy koshonalarni ko’rgan, ne-ne olimo’ fo’zalolarning boshini 
silagan, ko’r’oni karimni yod bilgan inson yovo’z Bulmaydi. £onxo’r odam «Ko’ch-
adolatda» deyishi mumkinmi?»
7
Darxakikat, Soxibkiron Amir Temo’r xomiyligida, uning ko’rsatmasiga binoan 
yaratilgan boglar, ko’rilgan imoratlar uning Bunyodkor shaxs ekanligini yakkol 
isbotlaydi. 
II.
Argumentlarni rad etish. 
Tezisni isbotlash uchun opponent tomonidan keltirilgan Argumentlar tankid kilinib, 
ularning xatoligi yoki tezisni isbotlash uchun etarli emasligi aniklanadi. 
7
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак й´³ // Муло³от. 1998, №5, 8-б. 

---

154 
Argumentlarning xatoligi tezisning xam xato ekanligini isbotlamaydi, Bunda tezis 
chin Bulishi xam mumkin: 
q
эхтимол,
p
q,
p

Argumentlarni rad etish orkali tezisning isbotlanmaganligi asoslab beriladi. 
III.
Isbotlash usulini tankid kilish orkali rad etish. 
Rad etishning Bu usulida isbotlashda yo’l ko’yilgan xatolar aniklanadi. Bunda rad 
etilayotgan tezis chinligining, uning asoslash uchun keltirilgan Argumentlardan bevosita 
kelib chikmasligi asoslab beriladi. Isbotlash usulida yo’l ko’yilgan xato aniklanganda 
tezis rad etilmaydi, uni qayta isbotlash talab kilinadi. 
Rad etishning yuqorida ko’rsatilgan usullari ko’pincha birgalikda, bir-birini to’ldirgan 
xolda ko’llaniladi.