qochib ketishadi. Aftidan, ularga Xudoyorxonning
qochishi haqidagi
niyati m a’lum b o iib qolgan.
AA.Veynberg, M.D.Skobelev va boshqalar Xudoyorxonning
oldiga borishadi. U shu paytda bir katta daraxtning tagida qizil tug‘
ostida isyonchilardan o ‘zini himoya qilib, otishma qilib turgan edi.
Rus elchilari, Xudoyorxon bilan birgalikda otishmalar qilib X o ‘jand
tomon qocha boshlaydilar. Q o‘zg‘alonchilar ulami ta ’qib qilib
boradilar...1 To‘qnashuvlar b o iib , unda xon askarlaridan 8 kishi o iib ,
9
kishi yarador b o ia d i, ms elchixonasidagilardan 2 kishi o ia d i. Xon
arxivi shu yerda y o ‘qoladi. Q o‘zg'alonchilar xonga tegishli 30 aravani
q o ig a tushiradilar.
Xudoyorxon X o‘jandga kelib, bu yerda 10 kun istiqomat qiladi.
1875 yil avgustda uni Turkiston general-gubematori Toshkentga
chaqirtiradi. Bu hakda «Туркестанские ведомости»пи^ 1875
yil 5 avgustdagi 31-sonida shunday yozilgan: «31 iyulda Mulla
Abdulkarim boshliq Q o‘qon elchilari Toshkentga kelishdi. Ular
Xudoyorxonga qarshi g ‘azabnok b o ig a n qipchoqlar gumhi tomo
nidan Q o‘qonda saylangan yangi xondan maktub olib kelishgan.
Yangi xon Xudoyoming katta o ‘g ‘li Nasriddinbek b o iib , otasi
davrida Andijon bekligini boshqargan. Nasriddin 28
iyulda xon
qilib saylangan va o ‘sha zahotiyoq bu haqda general-gubematorga
maktub bilan m a iu m qilgan... Sobiq Q o‘qon xoniga X o‘janddan
Toshkentga ko‘chib kelish taklif etildi»2.
Xudoyorxon 70 kishilik ahli ayoli, 500 ga yaqin hamrohlari, 40
arava xazina bilan Toshkentga Turkiston general-gubematori fon
Kaufman huzuriga panoh izlab keladi.
Kaufman 40 aravadagi boylikni musodara qilib, Xudoyorxonning
o ‘zini Orenburgga surgun qiladi. Mirza Olim Toshkandiy yozadi:
«Maxfiy va mastur qolm ag‘aykim, 1292 sana - bir ikki yuz to ‘qson
ikki tarixinda firqai Rusiya humj aylab Farg‘ona
mamlakatlarini
taxti tasarrufiga oldi. Xudoyorxon saodatnishinni ahli avlodi birlan
asir aylab, o ‘n bir odami birlan 0 ‘mnburun viloyatiga yuborib, anda
saqladi». Keyinchalik xon Orenburg tutqunligidan qochib, Makkai
M ukarramaga haj amallarini ado etgani boradi.
Shu tarzda Xudoyorxonning taqdiri zulmga mju qo‘yishi va
ona-yurt taqdiriga
befarq qaraganligi tufayli, ayanchli yakun to-
padi.
1
Bobobekov Haydarbek.
P o ‘latxon q o ‘z g ‘oloni, 12-bet.
2 Yusupov Sharif.
X udoyorxon va Furqat, 12-bet.
190
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xudoyorxon Q o‘qondan chiqib ketishdan oldinoq yuqori taba-
qa vakillari tomonidan Nasriddinbek Q o‘qon taxtiga xon etib o ‘t-
qazildi. Bunda Abdurahmon Ofto-bachi boshchiligidagi guruhning
xizmati katta bo‘ldi.
«Tarixi Farg‘ona» kitobida shunday yozilgan: «M arg‘ilonda
Sulton Murodbekni H o‘qandga xon qilmoqchi bo‘lib
ahdu paymon
qilib turganda Nasriddinxonni borub Oftobachiga ellik ming tillaga
shart qilib, Nasriddinxonni xon qilmoq muddaosida bo‘lub, zohiri
g ‘azot, botini fasod Nasriddinxonni H o‘qandga o ‘rduga o ‘tkazub,
xon qilib qo‘ydi». Shu tariqa Abdurahmon Oftobachi boshchiligi
dagi guruh taxtga Nasriddinbekni o ‘tkazishga muvaffaq bo‘ldilar.
Mirza Olim Toshkandiy ham Nasriddinbek Abdurahmon Oftobachi
yordamida xon etib saylanganini aytadi. Yangi xon esa Turkiston
general-gubernatorligi bilan go‘yo yaxshi aloqalami o ‘matish maq
sadida fon Kaufman nomiga maktub yo‘llagan. Unda o ‘zining taxtga
o ‘tirganligini m a’lum qiladi va do‘stona aloqada bo ‘lish
istagini
izhor etadi. Muhimi, u amalda Rossiya hukumatining bosqiniga
qarshi kuch to ‘plashga kirishadi. Shu maqsadda Nasriddinbek Bu
xoro amiriga ham maktub bilan murojaat qiladi. Unda xususan
shunday deyilgan: «Otam o ‘miga taxtga o ‘tirgan men sizga m a’lum
qilamanki, hozirda din himoyasi uchun kurashga otlangan shahar
va dasht aholisi katta kuch-g‘ayrat bilan bosh ko‘tardi. Ona-Vatanga
muhabbat va sodiqlik hamda din uchun kurash shuncha ko‘p odam
lami
bir joyga jamladiki, son-sanog‘i Xudodan boshqa hech kimga
m a’lum emas. Meni Andijondan keltirib, yovga qarshi kurashishni
zimmamga yukladilar. Biz taxtga ega bo‘ldik, shahar va dasht aholisi
bizni xonlik libosi bilan ziynatladi. Hozirda dushman o ‘tadigan har
bir yo‘lga harbiy qismlar yubordik. Shaxsan mening o ‘zim ham
istilochilarga qarshi kurashish maqsadida behisob qo‘shin
bilan
y o ig a chiqdim.
Oliy hazrat! Sizni otam o ‘mida va islomning yirik hukmdorla-
ridan biri sifatida ko‘rib, o ‘zimizning ishlarimiz va ezgu maq-
sadlarimizni izhor etmoqdaman!»1.
Mazkur maktubni Sayidalixoja Abdusattor Mahzum o ‘g ‘li
amirga topshiradi. 0 ‘z navbatida o ‘sha Abdurahmon Oftobachi va
Iso Avliyolar ham Buxoro amiriga xatlar yo‘llab, undan Turkiston
general-gubematoriga qarshi umsh olib
borishda yordam berishm
so‘rashgan edi. Yuqoridagi mazmundagi murojaat va xatlar Tosh-
kentdagi nufuzli kishilariga, jumladan, Saidazimboyga ham j o ‘natil-
gan edi.
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
