|
Birinchi
davr
asosan 1917 yilgacha yozilgan tadqiqotlami,
ikkinchi davr
20-50-yillarda,
uchinchi davr
esa 50-yildan to 80-yillar birinchi
yarmiga qadar yaratilgan asarlami qamrab oladi.
To‘rtinchi davrga
oid adabiyotlar tarixshunosliqda «qayta qurish» deb nom olgan
80-yillaming ikkinchi yarmidan to 0 ‘zbekiston Respublikasining
milliy mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida
vujudga kelgan asarlar majmuidan iboratdir.
Birinchi davrga
mansub tarixiy-ilmiy kitoblarda chor Rossiyasi
mustamlakachilik siyosatiga doir tanqidiy fikr-mulohazalar deyarli
uchramaydi. Chunki ulaming mualliflari asosan boshqa xalqlami
talashdan, ezishdan manfaatdor b o ig a n dvoryan-pomeshchiklar,
zobitlar, savdo-sanoat korchalonlari, nufuzli amaldorlar boiishgan.
Bu xil manbalarda ko'proq Rossiyaning Turkistonda q o ila y bosh-
lagan iqtisodiy-siyosiy zug‘umlarini oqlash, saltanat hukmron doira-
larining manfaati nuqtai nazaridan o ik a n i o ‘zlashtirish bo‘yicha
yana qanday tadbirlar ko‘rish zamriyati bahs etiladi. Bu asarlardagi
bosh g ‘oya, yetakchi y o ‘nalish, qanday b o im asin , saltanatning
Turkistondagi tajovuzi va mustabid tizimini g ‘oyaviy asoslashga,
yangi «ikkinchi ms Turkistoni»ni barpo etish uchun zam r yo‘na-
lishlami belgilashga qaratilishi bilan b o g iiq edi. Bu jihatdan gene-
ral-leytenant M.A.Terentevning « 0 ‘rta Osiyoning bosib olinishi
tarixi» (1906) asarini qayd etish mumkin.
9
www.ziyouz.com kutubxonasi
Kitobda 0 ‘rta Osiyoning mustamlakaga aylantirilishi ahamiya-
ti k o ‘rsatilib, birinchi fotih K.P. fon Kaufmanning «o‘lkani o'zlash-
tiruvchilik» faoliyatiga tahsinlar o ‘qiladi. M uallif rus dvoryanlari va
kapitalistlarining manfaatlari himoyachisi sifatida qalam tebratadi.
Sankt-Peterburg zodagonlari vakili, oikashunos olim knyaz
V.I.Masalskiy1 esa diqqatini Turkistondagi yer-suv masalalariga
qaratib, arzon paxta xom ashyosiga erishish uchun o ‘lkada paxta
yakkahokimligini o ‘matish, ruslami ko'paytirish choralarini ko'rish
lozimligini uqtiradi. Podsho vaziri A.V.Krivoshein2 ham xuddi shu
haqda fikr yuritadi.
O ik a iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda asosan hukmron dav
lat - Rossiya manfaatlari nuqtai nazaridan masalaga yondoshiladi,
mustamlaka siyosatini mustahkamlash, shu orqali imkon qadar o ik a
qonini zulukdek so'rishning chora va usullari bahs etiladi. Taas-
sufki, ularda Rossiya istibdodi, milliy xo‘rlash siyosatiga oid jiddiy
tanqidiy fikr-mulohazalar o ‘z ifodasini topmagan.
Lekin, garchand axborot tarzida b o isa-d a, bu adabiyotlaming
qimmati shundaki, mualliflar o ‘zlari tarafdor b o ig a n mustamlaka-
chilikning haqiqiy basharasini, oshkor va pinhon niyatlarini takab-
burlik ila namoyish etadilar. Bu esa, chor Rossiyasi mustamla-
kachiligining qabohati ingliz, ispan, fransuz va nemis mustamlaka-
chiligiga qiyos etilganda, ulardan necha bor tahlikali tusda amalga
oshirilganligidan dalolat beradi.
Birgina m slam ing temir y o i, sanoat va harbiy soliadagi barcha
malakali ishchilami o ‘z tasarmfiga olishi mohiyatiga e ’tibor beray-
lik. Bundan ko ‘zlangan pinhona va razilona maqsad Turkiston tub
aholisining taraqqiyotiga g 'ov qo'yish, ko‘zga ko‘rinmas to ‘rlar bilan
uning oyoq-qoiini chirmab tashlash, oxir-oqibatda, o ik a n i Rossiya-
siz mustaqil kun ko‘rishdan mahmm etish edi. Bu maqsad y o iid a
ular o ‘z madaniyatini, tili va adabiyotini, musiqa va, hatto m e’mor-
chiligini Turkiston aholisi didiga yaqinlashtirishga, shu orqali, ular-
ning ich-ichiga kirib borishga intiladi. Tub joy kishilar bilan o ‘zlarini
teng qilib ko‘rsatish, shu tahlit ular hurmatini qozonish, birga o ‘tirib-
turish, qon-qardosh b o iib ketganligini pesh etish odatdagi holga
aylanadi. Chor Rossiyasi mustamlakachiligining maxfiy dasturi fikr
yuritilayotgan birinchi davr adabiyotida ochiq-oydin bayon qilingan.
1
Масальский B.M.
Хлопководство, орошение государственных земель и
частная предприимчивость. СПб, 1908; Туркестанский край. СПб, 1913.
2
Кривошеин А. В.
Записка главноуправляющего земледелием и земле
устройством о поездке в Туркестан. СПб, 1912, стр. 111.
10
www.ziyouz.com kutubxonasi
Mustamlakachilar Turkistonning o ‘tmishini kamsitishga, bizni asl
tariximizdan judo qilishga bor kuch-g‘ayratlarini sarflaganliklari bu
davr adabiyotiga xosdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
