O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Birinchi
davr 
asosan 1917 yilgacha yozilgan tadqiqotlami, 
ikkinchi davr
20-50-yillarda, 
uchinchi davr 
esa 50-yildan to 80-yillar birinchi 
yarmiga qadar yaratilgan asarlami qamrab oladi. 
To‘rtinchi davrga
oid adabiyotlar tarixshunosliqda «qayta qurish» deb nom olgan 
80-yillaming ikkinchi yarmidan to 0 ‘zbekiston Respublikasining 
milliy mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida 
vujudga kelgan asarlar majmuidan iboratdir.
Birinchi davrga 
mansub tarixiy-ilmiy kitoblarda chor Rossiyasi 
mustamlakachilik siyosatiga doir tanqidiy fikr-mulohazalar deyarli 
uchramaydi. Chunki ulaming mualliflari asosan boshqa xalqlami 
talashdan, ezishdan manfaatdor b o ig a n dvoryan-pomeshchiklar, 
zobitlar, savdo-sanoat korchalonlari, nufuzli amaldorlar boiishgan. 
Bu xil manbalarda ko'proq Rossiyaning Turkistonda q o ila y bosh- 
lagan iqtisodiy-siyosiy zug‘umlarini oqlash, saltanat hukmron doira- 
larining manfaati nuqtai nazaridan o ik a n i o ‘zlashtirish bo‘yicha 
yana qanday tadbirlar ko‘rish zamriyati bahs etiladi. Bu asarlardagi 
bosh g ‘oya, yetakchi y o ‘nalish, qanday b o im asin , saltanatning 
Turkistondagi tajovuzi va mustabid tizimini g ‘oyaviy asoslashga, 
yangi «ikkinchi ms Turkistoni»ni barpo etish uchun zam r yo‘na- 
lishlami belgilashga qaratilishi bilan b o g iiq edi. Bu jihatdan gene- 
ral-leytenant M.A.Terentevning « 0 ‘rta Osiyoning bosib olinishi 
tarixi» (1906) asarini qayd etish mumkin.
9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kitobda 0 ‘rta Osiyoning mustamlakaga aylantirilishi ahamiya- 
ti k o ‘rsatilib, birinchi fotih K.P. fon Kaufmanning «o‘lkani o'zlash- 
tiruvchilik» faoliyatiga tahsinlar o ‘qiladi. M uallif rus dvoryanlari va 
kapitalistlarining manfaatlari himoyachisi sifatida qalam tebratadi.
Sankt-Peterburg zodagonlari vakili, oikashunos olim knyaz 
V.I.Masalskiy1 esa diqqatini Turkistondagi yer-suv masalalariga 
qaratib, arzon paxta xom ashyosiga erishish uchun o ‘lkada paxta 
yakkahokimligini o ‘matish, ruslami ko'paytirish choralarini ko'rish 
lozimligini uqtiradi. Podsho vaziri A.V.Krivoshein2 ham xuddi shu 
haqda fikr yuritadi.
O ik a iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda asosan hukmron dav­
lat - Rossiya manfaatlari nuqtai nazaridan masalaga yondoshiladi, 
mustamlaka siyosatini mustahkamlash, shu orqali imkon qadar o ik a
qonini zulukdek so'rishning chora va usullari bahs etiladi. Taas- 
sufki, ularda Rossiya istibdodi, milliy xo‘rlash siyosatiga oid jiddiy 
tanqidiy fikr-mulohazalar o ‘z ifodasini topmagan.
Lekin, garchand axborot tarzida b o isa-d a, bu adabiyotlaming 
qimmati shundaki, mualliflar o ‘zlari tarafdor b o ig a n mustamlaka- 
chilikning haqiqiy basharasini, oshkor va pinhon niyatlarini takab- 
burlik ila namoyish etadilar. Bu esa, chor Rossiyasi mustamla- 
kachiligining qabohati ingliz, ispan, fransuz va nemis mustamlaka- 
chiligiga qiyos etilganda, ulardan necha bor tahlikali tusda amalga 
oshirilganligidan dalolat beradi.
Birgina m slam ing temir y o i, sanoat va harbiy soliadagi barcha 
malakali ishchilami o ‘z tasarmfiga olishi mohiyatiga e ’tibor beray- 
lik. Bundan ko ‘zlangan pinhona va razilona maqsad Turkiston tub 
aholisining taraqqiyotiga g 'ov qo'yish, ko‘zga ko‘rinmas to ‘rlar bilan 
uning oyoq-qoiini chirmab tashlash, oxir-oqibatda, o ik a n i Rossiya- 
siz mustaqil kun ko‘rishdan mahmm etish edi. Bu maqsad y o iid a
ular o ‘z madaniyatini, tili va adabiyotini, musiqa va, hatto m e’mor- 
chiligini Turkiston aholisi didiga yaqinlashtirishga, shu orqali, ular- 
ning ich-ichiga kirib borishga intiladi. Tub joy kishilar bilan o ‘zlarini 
teng qilib ko‘rsatish, shu tahlit ular hurmatini qozonish, birga o ‘tirib- 
turish, qon-qardosh b o iib ketganligini pesh etish odatdagi holga 
aylanadi. Chor Rossiyasi mustamlakachiligining maxfiy dasturi fikr 
yuritilayotgan birinchi davr adabiyotida ochiq-oydin bayon qilingan.
1 
Масальский B.M.
Хлопководство, орошение государственных земель и 
частная предприимчивость. СПб, 1908; Туркестанский край. СПб, 1913.
2 
Кривошеин А. В.
Записка главноуправляющего земледелием и земле­
устройством о поездке в Туркестан. СПб, 1912, стр. 111.
10
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mustamlakachilar Turkistonning o ‘tmishini kamsitishga, bizni asl 
tariximizdan judo qilishga bor kuch-g‘ayratlarini sarflaganliklari bu 
davr adabiyotiga xosdir.