Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Байланысыўшаӊлық. 
Бетон араласпаныӊ сыртқы физикалық-механикалық факторлар 
тәсиринде қатламланбаслық қәсийети байланысыўшаӊлықты аӊлатады. Бетон араласпасы 
тасылып атырғанда, қәлиплениў процессинде қатламланыўы, яғный суў-цемент араласпасы 
толтырғышлардан ӛз алдына ажыралыўы мүмкин. 
Бетон араласпасыныӊ байланысыўшаӊлық дәрежесин пластиклик дәрежеси менен 
анықлаў мүмкин. Байланысыўшаӊлығы жетерли болмаған бетон араласпасы стандарт 
конусты толтырыў ҳәм тығызластырыў процессинде қатламланады ҳәм қәлип шешилгеннен 
кейин, пайда болған бетон конус шашылады ямаса қулайды. 
Бетон араласпасыныӊ қатламланыўы бетон структурасыныӊ бузылыўына ҳәм 
қәсийетлериниӊ жаманласыўына себеп болады. Бетон араласпасыныӊ байланысыўшаӊлығын 
асырыў ушын оныӊ қурамын туўры таӊлаў зәрүр. Бетон қурамында цемент муғдарыныӊ кӛп 
болыўы, суў муғдарыныӊ кемейиўи араласпаныӊ қатламланыўын кескин пәсейттиреди. 
Жоқары маркадағы цементлер аз муғдарда тӛмен маркадағы бетонлар таярлаў ушын 
ислетилгенде бетон араласпасыныӊ суў услаўшылық қәбилети кемейеди ҳәм нәтийжеде 
араласпа қатламланады. Бетон қурамын есаплаўда үзликсиз гранулометрикалық системаны 
сақлаў да жақсы нәтийже береди. 
Бетон араласпасыныӊ қулай жайласыўшаӊлығы оныӊ қурамындағы суўдыӊ муғдарына 
тиккелей байланыслы болады. Бетон араласпасына қосылған суў цемент гидратациясы ҳәм 
толтырғышлар бетин ығаллаў ушын сарып болады. Бетон араласпасын қарыў, тасыў, 
қәлиплеў ҳәм тығызластырыў сыяқлы технологиялық процесслерди есапқа алып суў 
муғдары кӛбейттириледи. Майда ҳәм ири толтырғышлар муғдары белгили сәйкесликте 

---

81 
белгиленбесе, бетон араласпасыныӊ суўға болған талабы артып кетеди. Мәселен, қумы кӛп 
болған бетонлар суўды кӛп талап етеди, себеби қумныӊ салыстырмалы бети усы массадағы 
ири толтырғышқа салыстырғанда бир қанша кӛп болады. 
Бетонныӊ тийкарғы қәсийетлери үзликсиз турақлы болыўы ушын суў-цемент қатнасы 
да турақлы болыўы керек. Әдетде 1 м
3
бетон араласпасын таярлаў ушын, цемент сарпы 200-
400 кг

м
3
болғанда сарыпланып атырған суўдыӊ муғдары бетонныӊ маркасына сәйкес түрде 
турақлы болады. Соныӊ ушын бетон қурамы есапланып атырғанда суў муғдарын цементтиӊ 
муғдарына 
қарай 
алдыннан 
таярланған 
кесте 
ямаса 
графиклер 
жәрдеминде 
толтырыўшылардыӊ түри ҳәм фракциясын есапқа алған ҳалда таӊлаў мүмкин (13.2-сүўрет). 
Тығыз ҳәм беккем бетон таярлаўда цемент ҳәм суў араласпасынан ибарат болған 
цемент қамырыныӊ муғдары үлкен әҳмийетке ийе болады. Цемент қамырыныӊ оптимал 
муғдары майда ҳәм ири толтырғышлардыӊ муғдарына ҳәм фракцияларына байланыслы 
болады. 
Себеби бетон араласпасы қурамында қумныӊ кӛбейиўи цемент қамырыныӊ сарпын 
асырады. Соныӊ ушын майда ҳәм ири толтырғышлар қатнасын сондай таӊлаў зәрүр болып, 
бунда даналар арасындағы бослық минимал болыўы керек. Цемент қамыры муғдарын 
тийкарсыз кемейттириў бетонныӊ тығызлығы ҳәм беккемлигине кери тәсир кӛрсетеди.