Microsoft Word shermuhammadbek qurboshi ziyouz com doc

TUROR RISQULOV SHAXSI XAQIDA 
Turor Risqulov 1894 yil 14 dekabrda Verniy uezdi Sharqiy bo‘lisida ko‘chmanchi chorvador 
oilasida tug‘ildi. 1917 yilda bolsheviklar partiyasi a’zoligiga qabul qilindi. 1918 yil Avliyoota (Taroz) 
uezdi soveti raisligiga saylandi. 1918—1919 yillarda Turkiston ASSR sog‘liqni saqlash xalq komissari 
va Turkistonda ocharchilikka qarshi kurashuvchi Markaziy komissiya boshlig‘i. 1919 yilda Turkiston 
KP Musulmonlar byurosi raisi, Farg‘ona vodiysidagi vaziyatni o‘rganish va barqarorlashtirish 
favqulodda komissiya a’zosi. 1920 yilda Turkiston MIK raisi, RKP (b) 1-s’ezdi (1920 y.) delegati. 
1921—1922 yillarda RSFSR Millatlar xalq komissarligi kollegiyasi a’zosi va xalq komissari 
o‘rinbosari, 1922—1924 yillarda Turkiston ASSR XKS raisi, RKP (b) M.K. O’rta Osiyo byurosi 
a’zosi. 1924—1925 yillarda Kominternda bo‘lim mudiri o‘rinbosari, Kominternning Mo‘g‘ulistondagi 
vakili. 1926—1937 yillarda RSFSR XKS raisi o‘rinbosari. O’rta Osiyoni Rossiyadan ajratib, mustaqil 
turkiy davlat tuzish yulida jonbozlik ko‘rsatgan eng sobit qadam arboblaridan biri T.Risqulov 1937 yil 
21 mayda Moskvada hibsga olinib, 1938 yil 8 fevralda otuvga hukm qilinib, ikki kundan keyin otib 
tashlangan. (1956 yil 8 dekabrda reabilatatsiya qilingan). 
Turor Risqulov qaysi lavozimda ishlagan bo‘lsada, har doim O’rta Osiyo xalqlari manfaati yo‘lida 

---

Mansurxo‘ja Xo‘jaev. Shermuhammadbek qo‘rboshi 
www.ziyouz.com
кутубхонаси
39
xizmat qildi. Uning “Inqilob va Turkistonning tub aholisi” kitobi bugungi kunda ham juda nodir asar 
hisoblanadi. 
...Risqulovni Farg‘onada kuzatib yurish Kimsanboy va uning odamlariga topshiriladi. Kimsanboy, 
ta’bir joiz bo‘lsa, Risqulovning soyasiga aylanib, har bir bosgan qadamini nazoratsiz qoldirmaydi. 
Risqulov Qo‘qonda taftish olib borayotgan paytda taftish bahonasida vodiyning obro‘li kishilaridan 
biri, Rishtonning sobiq mingboshisi Shokir Noibni so‘roqqa chaqiradi. Komissiya sobiq paxtachi boy 
Vad’yaevning xususiy uyi, hozirgi hokimiyat joylashgan binoning bir qanotida ish olib borar edi. 
Shokir Noib kelgach, Risqulov kotibni choy damlab kelishga buyurib, deraza va eshiklarni mahkamlab 
yopib, Shokir Noib bilan qaytadan ko‘rishdi. Komissiyaning yaqin bir yillik faoliyati mobaynida ular 
ko‘p marta uchrashib, bir-birlarini yaxshi bilib olgan va qadrdon bo‘lib qolgan edilar. Ko‘rishib 
bo‘lgach, Risqulov vaqtni g‘animat bilib (kotib choy damlab kelib qolishi mumkin edi), kirish so‘zisiz 
muddaoga ko‘chdi: 
— Taqsir, men muhim bir masala yuzasidan Madaminbek bilan so‘zlashib olishim kerak, bu 
uchrashuv, albatta, o‘ta maxfiy holda o‘tishi shart. Buning iloji bormi? 
— Bu juda qiyin ish. 
— Masala vatanimizning hayot-mamoti bilan bog‘liq. 
— Ya’ni? 
— Ya’ni, kurashni hamkorlikda olib borish masalasini hal etishimiz kerak. 
— Oldindan biror va’da bera olmayman. Bek sizga ishonmasligi mumkin. 
— Tushunaman. Mana, siz bilan yaqin bir yildan beri tanishmiz. Mening kim ekanligimni yaxshi 
bilib oldingiz, nazarimda. Bekka meni o‘zingiz qay darajada bilsangiz, shu darajada ta’riflab ko‘ring. 
— Mayli, aytib ko‘raman. 
— Unda, bekning rozi yoki rozi emasligini menga qanday yo‘l bilan bildirasiz? 
— Xo‘sh, buning uchun bir oz vaqt kerak bo‘ladi. Bugun dushanba bo‘lsa, yanagi dushanbadan 
shanbagacha kutasiz. Shu kunlar ichida sizga bir yigit ariza olib kelib, “Meni Shokir Noibdan himoya 
qiling” deydi. Bu rozilik alomati bo‘ladi. Yigitga bir so‘z aytmay chiqarib yuborasiz va meni yana 
so‘roqqa chaqirasiz. 
— Ma’qul. 
Shu so‘zini aytib, Risqulov eshik va derazalarni ochib yuborishi bilan kotib choy ko‘tarib kirdi. 
Kotibni choy bahonasida chiqarib yuborib, eshik-derazalarni berkitgan Risqulov bu xona ostida 
yerto‘la borligi, yerto‘lada chekist Kimsanboy o‘tirganini xayoliga ham keltirgan emas edi. 
Shartlashganday yigit kelib ketgach, Risqulov yana Shokir Noibni so‘roqqa chaqirdi. Yana kotibga 
choy buyurib, noibga savol nazari bilan qaradi. Noib ham vaqtni g‘animat bilib, gapning po‘stkallasini 
aytdi: 
— Favqulodda komissiya a’zosidek katta bir odam uch-to‘rt soat ko‘rinmay qolsa, sovetlar 
shubhaga tushmaydimi? 
— Savolingizni tushundim. Komissiyada menga sodiq, ishonchli ikkita-uchta yigit bor. Ularni olib, 
biror voqeani joyida taftish qilish bahonasida bir kun sovetlar diqqat e’tiboridan holi bo‘lishim 
mumkin. 
— Unday bo‘lsa, payshanba kuni Oltiariqqa borasiz. Oltiariq soveti binosi qarshisidagi choyxona 
oldida baqqolning do‘koni bor. Do‘kon oldida odam yo‘q paytini poylab, baqqoldan popiris olasiz va: 
— “Popirisning pulini Madaminbek to‘laydi”, deb aytasiz. Shundan so‘ng nima qilish, qachon qaerga 
borishni baqqol aytadi... 
Risqulov Shokir Noibni xonadan kuzatib qo‘ygach, yerto‘lada o‘tirgan Kimsanboy o‘yga toldi. 
Nima qilish kerak? U chekada xizmat qilib kelgan bir yil mobaynida bolsheviklarning haqiqiy 
qiyofasini bor bo‘yi bilan ko‘rib, kirdikorlarini bilib bo‘lgan edi, zero, tuzumning eng qora qilmishlari 
cheka boshchiligi va ishtirokida amalga oshar edi. Cheka xizmatidan o‘lib yoki yuqorining tavsiyasi 
bilan partiya ishiga o‘tib qutulmasa, osonlikcha chiqib ketib bo‘lmas edi (keyinchalik juda shishib 

---

Mansurxo‘ja Xo‘jaev. Shermuhammadbek qo‘rboshi