Konstruktsion materiallar texnologiyasi

4. Real kristallarning tuzilishi. Dislokatsiyalar. 
5. Metall va qotishmalarni tekshirishning asosiy usullari. 
Metallarning kristall panjaralarida musbat ionlar muayyan tartibda joylashgan 
bo’ladi. Kristall panjaralarda atomlarning muayyan tartibda joylashganligi 
to’g’risidagi fikrni ХIХ asrda mashxur rus olimi Ye.S. Fedorov maydonga tashlagan 
edi. Rentgen nurlari kashf etilib, bu nurlardan kristallarning tuzilishini o’rganilishda 
foydalanilgandan keyin Ye.S. Fedorovni fikri batamom tasdiqlandi. Metallar, 
boshqa har qanday modda kabi, sharoitga qarab, uch xil agregat holatda: qattiq, 
suyuq va gaz holatlarda bo’la oladi. Sof metall bir agregat holatdan ikkinchi agregat 
holatga ma’lum temperaturadagina o’tadi va unday metallning xossalari o’zgaradi. 
Masalan, qattiq holatda metall zarrachalari muayyan tartibda joylashgan bo’ladi, bu 
zarrachalarning bir-birini tortish kuchi bilan bir-birining itarish kuchi o’zaro 
muvozanatda turadi, natijada qattiq jism o’z shaklini saqlaydi. Gaz holatidagi metall 
zarrachalari tartibsiz harakatlanadi, bir-birini itaradi, natijada metall gazi imkoni 
boricha katta hajmni olishga intiladi. Suyuq holatdagi metall zarrachalari ozroq 
qismigina batartib joylashgan bo’lib, bu joylashuv issiqlik ta’sirida goh buzilib, goh 
tiklanib turadi. Demak, suyuq holatdagi metall qattiq holatdagi metall bilan gaz 
holatidagi metall orasida oraliq mavqe’ni egallaydi. Metallning, umuman 
moddaning agregat holati orasidagi farq ana shu. Atomlarning markazidan o’tadigan 
faraziy chiziqlar panjara hosil qiladi. Bir biriga parallel joylashgan bir qancha 
kristalografik tekislik fazoviy kristall panjara hosil qiladi, kristall panjaraning 
tugunlarida esa atomlar ionlari turadi. Moddaning atom-kristall tuzilishi to’g’risida 
tasavvur hosil qilish uchun panjaraning bitta elementar katakchasini ko’rish kifoya. 
Elementar kristall katakchadagi qo’shni ikki atom oralig’i (a) angestrem (A0) 

---

hisobida yoki kaloiks birliklari (kХ) da o’lchanadi (1A0=10-8 sm, 1kХ=1,00202 
A0).