O’quv darslik

RETSEPTORLAR TURLARI 
IONLAR IONLAR 
agonist 
retseptor 
oqsillar 
fermentlar 
IKKILAMCHI 
UZATGICH 
OQSILLARNING 
FOSFORILLANISHI 
F 
F 
Hujayra 
qobig’i 
iRNK 
sintezi

---

- 48 -
omillarining qator retseptorlari); IV – DNK transkripsiyasiga ta’sir 
(steroid gormonlar, tireoid gormonlar). 
Keyingi yillarda har bir turdagi retseptorlarning yana mayda turchalarining 
aniqlanishi va o‘rganilishi farmakologiyaning rivojlanishida juda katta 
yutuqlarga turki bo‘lmoqda. Masalan, M-xolinoretseptorlar (m
1
, m
2
-, m
3
-
xolinoretseptorlar), adrenoretseptorlar (α-, β-, presinaptik va postsinaptik 
adrenoretseptorlar), gistaminga sezgir bo‘lgan N-retseptorlar (N
1
-, N
2
-, N
3
- 
vaN
4
-) va hakozo. Dori moddasining retseptorga o‘xshashligi natijasida “modda-
retseptor” kompleksi hosil bo‘lishi “affinitet”
2
atamasi bilan belgilanadi. Bunda 
moddaning retseptor bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijasida uning kuchayishi 
yuzaga chiqadi va u yoki bu samarani chaqiradi, bu samara esa 
ichki faollik 
deyiladi. 
Spetsifik retseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashganda ularda biologik samara 
keltirib chiqaruvchi o‘zgarishlarga olib keluvchi moddalarni 
agonistlar
3
 
deyiladi. Agonistning retseptorga nisbatan kuchaytiruvchi samarasi hujayra 
faoliyatining oshishiga yoki pasayishiga olib kelishi mumkin.
Spetsifik retseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashganda ularda biologik samara 
kel- 
tirib chiqarmaydigan moddalarni 
antagonistlar
4
 
deyiladi. Agarda antagonistlar 
agonistlar birikadigan retseptorlar bilan biriksa, ularni 
raqobatlashgan 
antagonistlar, 
agarda makromolekulaning boshqa qismlari bilan biriksa, 
raqobatlashmagan antagonistlar 
deyiladi. Agarda bir paytning o‘zida modda 
spetsifik retseptorning bitta turiga agonistik, boshqa turiga esa antagonistik 
ta’sirqilsa, unda uni 
agonistant agonist yoki sinergoantagonist 
deyiladi.
Dori moddalarining tashqi yuzasidan ularning ichkarisiga signallarni 
o‘tkazib beruvchi membrana retseptorlariga baho berish bilan birga, retseptor 
2
Lotinchadan 
affinis
– qarindoshlik, o‘xshashlik 
3
Yunonchadan 
agonistes
– raqib (
agon
– kurash, kurashish) 
4
Yunonchadan 
antagonisma 
– kurashish, raqobatlashish (
anti
– qarama-qarshi, 
agon
– 
kurash, kurashish)

---

- 49 -
bilan effektorni bir-biri bilan ulovchi oraliq bo‘g‘in mahsulotlarini ham esdan 
chiqarmaslik lozim. Mazkur tizimning asosiy komponentlariga G-oqsillar, 
fermentlar guruhlari (adenilatsiklaza, guanilatsiklaza, fosfolipazaS) hamda 
ikkilamchi o‘tkazgichlar (sAMF, sGMF, IF
3
, Ca
2+
) kiradi. Ikkilamchi 
o‘tkazgichlar hosil bo‘lishining ortishi proteinkinazalarning faollashuviga olib 
keladi, bu esa, o‘z navbatida muhim boshqarib turuvchi oqsillarning hujayra 
ichidagi fosforlanish jarayonlarini ta’minlaydi. 
Dori moddalarining ta’sir lokalizatsiyasi yuqorida ta’kidlab o‘tilgan 
retseptorlarning qaysi a’zo yoki to‘qimada joylashganligiga bog‘liq ravishda 
aniqlanadi. Masalan, m-xolinoblokator hisoblanuvchi atropinning ta’sir 
ko‘rsatadigan retseptorlari m-xolinoretseptorlar bo‘lib, ular ko‘zda, yurakda, 
ichki a’zolarda va h. joylashgan. Demak, atropinning m-xolinoretseptor-larga 
bevosita 
bloklovchi 
ta’siri 
uning 
ta’sir 
mexanizmi 
bo‘lsa, 
m-
xolinoretseptorlarning turli a’zo va to‘qimalarda joylashganligiga qarab uning 
ta’sir lokalizatsiyasini aniqlash mumkin.