O’quv darslik

2. DORI VOSITALARINING FARMADINAMIK 
PARAMETRLARI 
a) Dori vositalarining ta’sir mexanizmi va lokalizatsiyasi. Ta’sir turlari 

---

- 46 -
 
Farmakodinamikaningasosiymaqsadi
– u yoki bu ta’sir samarasini keltirib 
chiqaruvchi Dori vositasining qaerga va qanday qilib ta’sir ko‘rsatishini 
aniqlashdan iborat. Zamonaviy tibbiyotning kundan-kunga takomillashib 
borayotganligi tufayli mazkur masalani hal etish faqat tizimlar yoki a’zolar 
faoliyati orqali emas, balki hujayra, hujayra osti, molekulyar va molekula osti 
darajalar orqali hal etilmoqda. Bunda asosiy e’tibor Dori vositasining 
organizmdagi ma’lum biologik substratlar hisoblanuvchi “nishon” hujayralar 
bilan o‘zaro ta’sirlashishiga qaratiladi. Dori vositalari uchun “nishon” sifatida 
retseptorlar, ion kanallari, fermentlar, transport tizimi va genlar xizmat qilishi 
mumkin.
Moddalarning o‘zaro ta’sirlashuvchi substratlari makro molekulalarining 
faol guruhchalariga 
retseptorlar 
deyiladi. Hozirda ularning 4 turi mavjud. 
I. Ion kanallari faoliyatining bevosita nazoratini amalga oshiruvchi 
retseptorlar. 
Bularga misol qilib n-xolinoretseptorlarni, GAMK
A
-retseptorlarni, 
glutamat retseptorlarini keltirib o‘tish mumkin. 
II. “G-oqsillar – ikkilamchi o‘tkazgichlar ” yoki “ G-oqsillar – ion 
kanallari” tizimlari orqali effektor hujayra bilan birikuvchi retseptorlar. 
Bunday retseptorlar ko‘pchilik gormonlarda hamda mediatorlarda (m-
xolinoretseptorlar, adrenoretseptorlar va b.) mavjud.
FARMAKODINAMIKA 
Biologik 
samaralar 
Ta’sir qilish joyi 
(lokolizatsiyasi) 
Ta’sir 
mexanizmi 

---

- 47 -
III. Effektor ferment faolligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshiruvchi 
retseptorlar. 
Ular bevosita tirozinkinaza bilan bog‘langan holda oqsillarning 
fosforlanishini boshqaradi. Insulin hamda o‘sishning qator omillari retseptorlari 
mazkur tipda tuzilgan. 
IV. DNKning transkripsiyasini boshqaruvchi retseptorlar.
I-III turdagi 
membrana retseptorlaridan farqli ravishda ular hujayra ichi (eruvchan 
sitozoldagi yoki oqsillar yadrolaridagi) retseptorlaridir. Bunday retseptorlar 
bilan steroid va tireoid gormonlar o‘zaro ta’sirlashadilar. 
 
–rasm. Retseptorlar orqali boshqariluvchi jarayonlarga agonistlarning 
ta’sir tamoyillari. I – ion kanallari o‘tkazuvchanligiga bevosita ta’sir 
(n-xolinoretseptorlar, GAMK
A
-retseptorlar); II – ion kanallarining 
o‘tkazuvchanligiga (G-oqsillari orqali) yoki ikkilamchi o‘tkazgichlar 
hosil bo‘lishini boshqaruvchi fermentlar faolligiga bilvosita ta’sir (m-
xolinoretseptorlar, adrenoretseptorlar); III – tirozinkinaza effektor 
fermenti faolligiga bevosita ta’sir (insulin retseptorlari, o‘sish