N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

O’g’itlash tartibi.
qand lavlagi kaliy va azot o’g’itlariga ko’proq, fosforga 
esa kamroq talabchan o’simlik. 90 R, 60 K va 20-40 t/ga chirigan go’ng yerni 
haydashdan oldin solinadi. Azotli o’g’itlar uchga bo’lib beriladi: N20 – ekish bilan 
bir vaqtda, N90 – birinchi suvdan, N90 – ikkinchi suvdan oldin beriladi. 
O’simliklarni azot o’g’iti bilan oziqlantirish iyul oyining boshlarida tugallanishi 
zarur, chunki azot bilan oziqlantirish kechiktirilsa, poyasi tez rivojlanib, 
ildizmevasi tarkibidagi qand moddasi kamayib, qishda saqlanish yomonlashadi. 
Yig’ishtirish tartibi.
Hosilni yig’ishtirish eng qiyin bosqichlardan 
hisoblanadi, chunki lavlagi ildizmevasini yig’ishtiradigan maxsus kombaynlar 
bo’lmaganligi sababli, ko’pincha qo’l bilan yig’ishtirib olinadi. Hosilni 
yig’ishtirishdan oldin (oktyabr oxiri – noyabr boshlarida) bargni KIR 1,5 
yordamida o’rib olish, ildizmevasini MTZ 80 yoki MTZ 60 traktorlariga 
o’rnatilgan maxsus lavlagi kurakchalarida yoki g’o’zapoya kavlagichlarida 
kavlanadi. Yg’ishtirib olingan ildizmevalarni qolgan barglaridan tozalandi va 
qishda saqalanadigan joylarga jo’natiladi. Ildizmevalarni saqlaydigan eng ko’p 
tarqalgan usul chuqurligi 50-70 sm, kengligi 150-200 sm, uzunligi ildizmevalarni 
miqdoriga qarab tayyorlangan handaklarga ko’mib qo’yiladi. Ildizmevalar yaxshi 
saqlanishi uchun handakning chetlari qiya va o’rtasi o’yilib har 4-5 m joyga havo 
almashib turishi uchun shamol parraklar o’rnatiladi, so’ngra handaklar somon yoki 
tuproq bilan berkitiladi. 
SHo’ri yuvilgan yerlarga go’ng, fosfor va kaliy o’g’itlari yerni chizellashdan 
oldin yoki kultivatsiyadan oldin solinadi. 
Urug’chiligi.
O’zbekiston sharoitida qand lavlagidan yuqori reproduktsiyali 
urug’ olish uchun, oldin lavlagi ildizmevasi shakli va rani bo’yicha baholanadi, 
so’ngra ekib urug’ olinadi. yem-xashak uchun olingan urug’larni lavlagini 
ildizmevasini ekmasdan, urug’ni ekib, olish mumkin. 
Urug’lik uchun ekiladigan lavlagi qand olinadigan lavlagiga qaraganda bir 
oy kech ekiladi. Tuproqni ekishga tayyorlash, mneral o’g’itlar bilan oziqlantirish 
odatdagi ekish yuilan bir xil bo’ladi. O’simlikning ko’chat qalinligi gektariga 160-
180 ming tup, pog.metrda o’simliklar yagana qilingandan so’ng 10-12 ta o’simlik 
qoldiriladi, shuning evaziga urug’lik ildizmevalarning vazni 250-300 g/ga teng 
bo’lishi kerak. 
O’simliklarga ishlov berish: 2-3 marta kultivatsiya va 1-2 chopiq qilinadi, 
birinchi va ikkinchi sug’orishdan oldin 75-80 kg azotli o’g’it bilan oziqlantiriladi. 
Sug’orish tizimi ildizmevalarni ozuqa uchun yetishtirish bilan bir xil. Urug’lik 
ildizmevalar oktyabrning oxiri va noyabr sovug’i tushmasdan oldin ozuqa uchun 

---

40 
ildizmevalarni yig’ishtiradigan mexanizmlar bilan yig’ishtiriladi. Ildizmevalar 
qo’lda tozalanganda ildizmevalilarning boshchasidagi barg bandlari 3-4 sm 
uzunlikda kesiladi va saqlanadigan joyga keltiriladi. Urug’li ildizmevalar 
saqlanadigan handaklarning kattaligi, ozuqa uchun oldizmevalar saqlanadigan 
handaklar bilan bir xil, lekin havo almashishi uchun qo’yiladigan shamollatgichlar 
har 2 metrga o’rnatiladi. 
Tipik holatdagi urug’lik ildizmevalar ajratiladi, kasallangan, o’lchami katta 
ildizmevalar ajratib olib tashlanadi. Bu vaqtda aprbator bloknoti to’ldiriladi. 
Urug’lik ildizmevalari kuzda saralanganligi haqida akt to’rdiriladi. 
Bahorda handak ochilgandan so’ng, saralangan ildizmevalar qayta saralanadi 
va «Urug’liklarni bahorda saralash» akti to’ldiriladi va so’ngra urug’lik 
ildizmevalar ekiladi. 
Asosiy va ekishdan oldin tuproqni ekishga tayyorlash, solinadigan fosfor va 
kaliy o’g’itlari miqdori lavlagining birinchi yili yetishtirish bilan bir xil. 
Urug’lik ildizmevalarni ekish fevralning oxiri va martning boshlarida 
oldindan tayyorlangan qator oralari 60 sm qilib qo’lda ekiladi. 1 pog.metr yerga 2-
3 dona lavlagi ildizmevasi ekiladi. Ildizmevalar qurib qolmasligi uchun 2-3 sm 
qalinlikda tuproq bilan bekitiladi. O’sish nuqtasi qurib qolgan ildizmevalardan 
urug’ poyasi o’sib chiqmaydi va urug’ hosili kamayadi. 
Ekilgan urug’lik ildizmevalar o’sish davrida 1-2 marta qo’lda chopiq 
qilinadi va 1 marta 90 kg/ga azot bilan oziqlantiridib, o’simliklar gulpoya chiqara 
boshlashi, gullashi, urug’ tuganaklari rivojlana boshlaganda sug’oriladi. Bu vaqtda 
«Urug’lar gullash oldidan» aprbatsiya qilinib, akt to’ldiriladi. Urug’ hosilining 
umumiy urug’ tuganaklaridagi urug’lar 70% qo’ng’ir rangga kirganda ertalab 
qo’lda o’riladi. O’rilgan urug’liklar xirmonga yoki asfaltlangan joyga keltiriladi va 
20-30 sm qalinlikda yoyib quritiladi. Urug’liklar poyasi tezroq qurishi uchun har 
kuni ag’darib turiladi. Urug’lik poyasi don kombaynlarida maydalaniladi va 
«Petkus-gigant» qo’rilmasida ko’p pishli urug’ uchun 3,5 mm yoki bir pishli urug’ 
uchuye 2-3 mm fraktsiyalarga ajratilib tozalanadi. Urug’lardagi yopishib qolgan 
tayoqchalarni va chiqitlari ajratish uchun lavlagi urug’i OSG-0,5 rusumli 
tozalagichdan chiqariladi. O’zbekistonda qand lavlagi urug’ini ildizmeva 
ekmasdan olish usuli ishlab chiqilgan. 
Qand lavlagining urug’ini ekib urug’lik olish mumkin. Buning uchun ertagi 
ekinlar (sabzavotlar, kartoshka, silos uchun makkajo’xori) dan bo’shagan 
maydonlar sug’orilib, 90R 60K o’g’itlari solib, 25-28 sm chuqurlikda hadayladi. 

---

41 
So’ngra maydon chizellanadi, mola bostirilib avgustning oxirida yoki sentyabrning 
boshlarida qand lavlagi urug’i qator oralari 60 yoki 70 sm qilib seyalkalarda 
ekiladi. Ekish miqdori 8-10 kg/ga, bunda urug’lik tuganaklari har biri 3-5 sm da 
ekilgan bo’lishi kerak. Urug’ yaxshi unib chiqishi uchun sug’oriladi, nihollar 
ko’karib chiqqandan so’ng kultivatsiya qilinib, sovuq tushguniga kadar 1-2 marta 
sug’oriladi. O’simliklar qator oralari kultivatsiya qilinganda usti 4-5 sm qalinlikda 
tuproq bilan ko’miladi. O’simliklarda birinchi yili azotli o’g’itlar berilmaydi, 
chunki azotli o’g’it ularning qishda saqlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Bahorda o’simliklardag urug’poyalar o’sib chiqadi. Bu vaqtda (aprelda) 
traktorda kultivatsiya, chopiq qilinib, o’simliklar shoxlay boshlaganda (90-100) 
azotli o’g’itlar bilan oziqlantiriladi. Urug’liklar 3 marta (gulpoyalar chiqara 
boshlaganda, gullash, urug’ tuganaklari hosil bo’lish davrlarida) sug’oriladi. Bu 
usulda urug’ olishda ildizmevalarni kavlash, qishda handaklarda saqlash, bahorda 
ekish, yerga qadash ishlari bajarilmaydi va odatdagi usulga nisbatan urug’liklar 10-
12 kun oldin pishadi. Urug’ hosili gektariga 15-20 ts/ga ni tashkil etadi. 
Ko’p urug’oik navlari uchun GOST 2890-82, urug’larning unishi birinchi 
klass urug’lari uchun 85% ikkinchi klass urug’lari uchun 75% bir urug’lik nav va 
duragaylar uchun 80-75% ga teng.