N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

8-ma’ruza. 
Tugunakmevali ekinlarning biologiyasi
. 
Reja: 
1. Tuganakmevalilar ahamiyati 
2. Kartoshka - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi
3. Kartoshka biologiyasi va navlari 
4. Kartoshka yetishtirish texnologiyasi 
Bu guruhga har xil botanik oila va turlarga mansub tuganakmeva hosil 
qiladigan o’simliklar kiradi. 
Tuganakmevalilar tarkibida 65-84% quruq modda bo’ladi. quruq moddaning 
tarkibida kraxmal, qand, inulin mavjud. 
1.Tuganakmevali ekinlarning kimyoviy tarkibi, (%) 
Moddalar
Ekinlar
Kartoshka 
Batat 
Maniok 
Taro
Er noki 
Uglevod
23,7 
26,1 
17-32 
30-35 
17,9 

---

42 
Oqsil 
2,0 
1,8 
0,9-2,3 
2-3 
2,3 
YOg’ 
0,18 
0,7 
0,1-0,7 
0,2-0,5 
0,20 
Tuganakmevalilar oziq-ovqatda, yem-xashak va texnikada xom ashyo 
sifatida ishlatiladi. Tuganakmevalar yer osti poyalarida yoki ildizlarda 5-20sm 
chuqurlikda rivojlanadi. Tuganakmevali qator orasiga ishlov beoriladigan ekinlar 
bo’lganligi uchun almashlab ekishda ahamiyati katta. 
Er yuzida tuganakmevali o’simliklardan quyidagilar ekiladi: 
-Kartoshka –Solahum tuberosum L- oilasi-Solahaceae 
-Batat –Ipomaea batatus Lam – oilasi – Asteraceae 
-
Maniok Mahi 
Bu ekinlar har xil oilaga mansub bo’lgani bilan ularning tuganakmevasi 
bir-biriga yaqin, tarkibida quruq modda kam, shuning uchun yaxshi saqlanmaydi. 
Tuganakmevali ekinlarni yetishtirish texnologiyasi har bir – biriga yaqin, hammasi 
qator orasiga ishlov beriladigan ekinlar. 
Er yuzida tugnakmevali o’simliklar orasida eng ko’p tarqalgani kartoshka 
o’simligi. Tropik va subtropik iqlim sharoitida maniok, taro, batat, yams ko’proq 
ekiladi. 
Tuganakmevali ekinlardan O’zbekistonda asosan kartoshka qisman, 
topinambur va batat ekiladi. 
 
Kartoshkaning 
xalq xo’jaligidagi axamiyati. Kartoshka muxim oziq-
ovqat, oziqbop texnik o’simlik bo’lib, o’simlikshunoslikda yetishtiriladigan barcha 
maxsulotlar qatorida eng muxim o’rinlardan birini egallaydi. 
Kartoshka tuganagini oziq-ovqatda ko’p ishlatishga sabab-uning tarkibida 
inson organizmi yaxshi o’zlashtiradigan uglevodlar, oqsillar asosan, kraxmalning 
ko’pligi, S vitamini, mineral tuzlar, temir, kal’tsiy va boshqa moddalarning 
mavjudligidadir. Xom tuganagi tarkibida S vitamini miqdori 40 % mg/ga yetadi. 
Kartoshkaning yosh poyasi tarkibida 84 % mg/ga suv bo’ladi. Tuganagi 
tarkibi 75 % suv va 25 % quruq moddadan iboratdir. quruq modda o’z navbatida 1 
% mineral birikma, 1 % kletchatka, 1,2-3,0 % oqsil, 0,7 % aminokislota, kraxmal 
14-22 %, qand – 0,9 % pektin moddalar 0,7 %, organik kislotalar – 0,2%, yog’ - -,1 
% va boshqa moddalar 1,5 % ni tashkil etadi. 
Tuganak tarkibida vitaminlardan : RR (0,57 mg,) V
-1
(0,11 mg,) V-
2 
(0,06 
mg,) V
-6
(0,22 mg) mavjud bo’lib, S vitaminining esa eng ko’p miqdori 12 mg ni 
tashkil etadi va ayrim xolarda uning miqdori 40 mg ga yetadi. yetilmagan yosh 
tuganaklar bu vitaminga juda boydir. 

---

43 
Kartoshka bargpoya va ko’k, ko’kimtir rangga ega bo’lgan tuganaklarida 
zaxarli modda – glyukoalkaloid, solanin (1-20 mg%) moddasi hosil bo’ladi. bu 
zaharli modda ta’siri uni pishirsh vaqtida qisman yo’qotiladi. Kartoshka oziq-ovqat 
sanoatida katta axamiyatiga ega. SHaning uchun u don maxsulotlaridan so’ng 
ikkinchi o’rinda turadi. SHu bilan birga chorva mollariga kartoshka tuganaklari 
xomligicha, siloslangan yoki bug’langan, palagi esa yangiligicha va siloslangan 
xolda beriladi. Bundan tashqari, kartoshka tuganagi qayta ishlangan vaqtida 
chiqadigan chiqindi (barda, turpi) ham mollarga beriladi. 
Kartoshka – texnik ekin hisoblanadi. Uni 1 tonna tuganagidan 112 l spirt, 55 
kg uglekislota, 0,39 l sivush moyi, 1500 l barda yoki 170 kg kraxmal, 80 kg 
lyukoza va boshqa maxsulotlar olinadi. 
Kartoshka tuganagidan olinadigan spirt sifati jixatidan ancha yuqori turadi. 
SHuning uchun u farmtsevtika, atir-upa xamda aroq ishlab chiqarish sanoatida 
keng foydalaniladi. Undagi kraxmaldan konditer, mato to’qish va kolbasa ishlab 
chiqarishda ham foydalaniladi. 
Respublikamiz miqyosida kartoshka, asosan oziq-ovqat maqsadida 
yetishtiriladi. yetishtirilgan kartoshkaning 25-30 % urug’lik saftida foydalaniladi.