Mantiqiy mushohada uchun
Quyidagi gaplarda nima ifodalanmaganligi uchun ular
mazmuni qarama-qarshi?
Jo‘shqin ...... semiz
Jo‘shqin ...... oriq
Jo‘shqin ...... baland
Jo‘shqin ...... past
Jo‘shqin ...... chaqqon
Jo‘shqin ...... sust
Jo‘shqin ...... bilimli
Jo‘shqin ...... bilimsiz
2.UMIS va AHVO tushunchalari. Dialektika (narsa va
hodisalarni qiyoslab, umumlashma xulosa chiqaradigan falsafiy
ta’limot) har qanday o‘rganish manbayida, borliqdagi har bir
narsada ikki jihat borligini ta’kidlaydi va uni quyidagi ikki tomonli
tushunchalar asosida sistemalashtiradi:
umumiylik – alohidalik;
mohiyat – hodisa;
imkoniyat – voqelik;
sabab – oqibat.
11
Birinchi jihat (uni tegishli tushunchalarning bosh harflari
asosida qisqacha UMIS deb ataymiz) narsalarning sezgi a’zolari
asosida his etilmaydigan, aql bilan idrok qilinadigan substansiyasi
(mohiyati)dir. Ikkinchi jihat esa (AHVO – alohidalik, hodisa,
voqelik, oqibat) UMISning voqelanishi, yuzaga chiqishi, namoyon
bo‘lishi bo‘lib, uni tadqiqotchi, o‘rganuvchi kishi sezgi a’zolari
yordamida his qila oladi. Masalan, yuqoridagi hikoyatda ko‘zi
ojizlar aniqlagan jihatning har biri alohidalik bo‘lsa, orifning bilimi
umumiylikdir. Obrazli qilib aytganda, ko‘zi ojizlar AHVOlarni
aniqlashdi, orif bu AHVOlar asosida UMISni tikladi.
UMIS (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) va AHVO
(alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat) munosabatini yaqqolroq
tasavvur qilish uchun hammaga tushunarli bo‘lgan misolga
murojaat qilamiz.
Javonda beshta har xil kitob bor deylik, ular bevosita
kuzatishda berilgan, kitoblarni sezgi a’zolari yordamida his qila
olamiz. Lekin ongimizda yaxlit “umuman kitob” tushunchasi
mavjud. U borliqda mavjud emas, ko‘rganlarimiz, eshitganlarimiz
asosida ongimizda aqliy yo‘l bilan tiklangan. Falsafada ana shu
“umuman kitob” mazmuniga nisbatan UMIS, muayyan, ko‘z
oldimizda turgan kitob mazmuniga nisbatan AHVO atamasi
qo‘llanadi. Bevosita kuzatishda berilmagan UMIS va sezgilar
yordamida his qilish mumkin bo‘lgan AHVOdan biri boshqasisiz
bo‘lmaydi. Masalan, “umuman kitob” tushunchasi xususiy, yakka,
alohida kitoblar haqidagi tasavvurlardan tiklansa, yakka kitob
“umuman kitob”ning voqelanishi, muayyanlashuvidir. UMIS va
AHVOni farqli belgilari asosida quyidagicha tasavvur qilish
mumkin (1-jadval):
1-jadval
UMIS
AHVO
Nomoddiy
Moddiy
Takror
Betakror
Chekli
Cheksiz
Buni quyidagicha sharhlash mumkin:
UMIS va AHVO munosabati falsafadagi substansiya va
aksidensiya, tasavvufdagi zot va tajalli terminlari vositasida
12
tushuntiriladi. Ma’lumki, borliqdagi har bir narsa shakl va
mazmundan iborat. Lisoniy birliklar ham shakl va mazmun
tomonlariga ega. Lisoniy birlik shaklan lisoniy zot va mazmunan
yondashilganda UMISga muvofiq keladi (zot va tajalli munosabati
haqidagi batafsil ma’lumotni tasavvufga doir ilmiy va badiiy
manbalardan olishingiz mumkin. Masalan, ma’rifiy adabiyotda
Haq zot, borliq esa uning tajallisi sifatida qaraladi. Haq zotining
mazmuniy tomoni (mohiyati) a’yoni sobita (bizningcha, UMIS)
deyiladi). Misollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |