Baxtiyor mengliyev


UMISning  takrorlanishi  va  AHVOning  betakrorligi



Download 1,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/227
Sana31.10.2020
Hajmi1,62 Mb.
#50920
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   227
Bog'liq
B.Mengliyev-Hozirgi o‘zbek tili (darslik)

UMISning  takrorlanishi  va  AHVOning  betakrorligi
“Umuman  kitob”  UMISi  har  bir  kitob  AHVOsida  yuzaga 
13


chiqaveradi. Borliqda qancha AHVO bo‘lsa ham, har birida UMIS 
o‘zining bir qirrasini namoyon qilaveradi. Lekin AHVO sifatidagi 
muayyan  kitoblar  takrorlanmaydi.  Deylik,  yoqib  yuborilgan  bir 
kitobni qayta tiklashning iloji yo‘q. Ammo qancha kitob yoqilgani-
yu  nashr  etilgani  bilan  umuman  kitob  UMISi  o‘zgarmasdan 
turaveradi. Demak, UMIS – barqaror, AHVO – o‘tkinchi. 
UMISning  chekliligi  va  AHVOning  cheksizligi.  Ongimizda 
UMIS  sifatida  “umuman  kitob”  bitta.  Ammo  kitob  AHVOlari 
cheksiz. Shu kungacha mavjud bo‘lgan va kelajakda yozilib, nashr 
etiladigan  kitoblar  sonini  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Ammo  UMIS 
bittaligicha turaveradi.  
Tilda  UMIS  va  AHVOning  xususiyatlari.  Endi  falsafiy 
UMIS  va  AHVOning  til  hodisalarida  voqelanishi  haqida  fikr 
yuritamiz.  Qalin,  qora,  katta  so‘zlaridagi  a  tovushlarini  talaffuz 
qilaylik.  Sezgilarimiz  4  ta  a  unli  tovushni  his  qiladi.  Bundagi 
birorta  a  tovushini  qayta  talaffuz  qilib  bo‘lmaydi.  Qayta  aytilgani 
esa endi beshinchi a tovushi bo‘ladi. Talaffuz qilingan a tovushini 
(boshqa tovushlarni ham) qayta talaffuz qilish mumkin emas va har 
bir  qayta  aytilgan  tovush  yangi  ekan,  demak,  nutqimizdagi  a 
tovushlari  cheksiz,  hech  qachon  takrorlanmaydi  va  sezgi  a’zolari 
yordamida  his  qilinadi  (aytilganda  eshitiladi,  yozilganda  o‘qiladi). 
a tovushi AHVO bo‘lib, u  yuqorida zikr etilgan “alohida kitob”ga 
o‘xshaydi. 
AHVOlar  qanchalik  ko‘p,  rang-barang  bo‘lishiga  qaramay, 
ongimizda ularning umumlashmasi sifatidagi yakka [a] UMISi bor. 
Bu  [a]  yuqorida  aytilgan  “umuman  kitob”  kabi  moddiylikka  ega 
emaslik  (ongda  mavjudlik),  barcha  a  tovush  (AHVO)larida 
takrorlanuvchanlik,  miqdoran  cheklilik  (ya’ni  bittalik)  xossalariga 
ega.  
Nutq  tovushi  AHVO,  ko‘plab  bir  xil  tovushlarning 
umumlashmasi bo‘lgan fonema UMIS deb yuritiladi. 
Falsafiy  UMIS  va  AHVOning  leksikada  voqelanishiga  diqqat 
qilamiz.  Misollar:  1.  Men  kitob  o‘qishni  boshladim.  2.  Bu  kitobni 
Halim nega keltirdi?  3. Кitob qiziqarliligi bilan meni tezda  o‘ziga 
rom qildi gaplarida uchta kitob so‘zi mavjud. Bu so‘zning ham har 
biri  “muayyan  o‘rik”,  “muayyan  a  tovushi”  kabi  moddiy 
14


voqelanganlik, takrorlanmaslik belgilariga ega va ular qatorini yana 
cheksiz  davom  ettirish  mumkinligi  sababli  AHVOlarning 
barchasiga xos belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan. Cheksiz kitob 
so‘zlarining  zamirida  esa  “umuman  kitob”  UMISi  yashiringan.  U 
nutqqa chiqadigan barcha kitob so‘zlari uchun doimiy asos sifatida 
yashaydi.  Chunki  berilgan  gaplardagi  ikkinchi  kitob  so‘zi 
birinchisining takrori emas. U – yangi so‘z. Qolgan barcha so‘zlar 
uchun shunday fikrni aytish mumkin.   
Morfologiyada  -ni  tushum  kelishigi  shaklining  turli  nutqiy 
qo‘llanishlari  morfologik  AHVOlar,  bu  qo‘shimchalar  ongdagi  
[-ni] UMISi (morfemasi) asosida voqelangan.  
 
Sintaksisda  UMIS  va  AHVO  munosabati  quyidagi  tarzda 
namoyon  bo‘ladi.  Masalan,  Кitobning  varag‘i,  uyning  eshigi, 
Halimning savoli, qog‘ozning qalinligi, ruchkaning qopqog‘i kabi 
so‘z  birikmalari  mazmuni  alohida-alohida  AHVOlar,  ularning 
umumiy qolipi – [qaratqich kelishigidagi mustaqil so‘z + egalik 

Download 1,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   227




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish