K o m m u t a t s I ya t I z I m L a r I

5. RAQAMLI KOMMUTATSIYA TAMOYILLARI 
 
5.1. Umumiy tushuncha 
 
 
Raqamli kommutatsiya tizimidagi raqamli kommutatsiya maydonalari 
impulsli kodli modulyasiya asosida olingan raqamli traktlardagi vaqt 
kanallarini vaqt bo‘yicha kommutatsiyalashga asoslangan. Raqamli 
kanallar vaqt bo‘yicha ajratish bazasida hosil qilinadi.
Har bir K
i
– vaqt kanali raqamli traktga taaluqli
fazo koordinatasiga S
i
va uzatish davridagi vaqt intervalini band qilganiga qarab, vaqt 
koordinatasiga t
j
ga qarab aniqlanishi mumkin, ya’ni K
i
(S
i 
t
j
), demak biron 
bir kirishdagi raqamli trakt vaqt intervalini chiqishidagi biron bir raqamli 
traktdagi vaqt intervaliga kommutatsiyalashdan iboratdir, ya’ni K
i
(S
i 
t
j
) ni 
K
n
(S
n 
t
m
) ga. 
Raqamli kommutatsiya maydonining umumiy ko‘rinishi 5.1- rasmda 
keltirilgan. 
5.1- rasm. Raqamli kommutatsiya maydonining umumiy ko‘rinishi 
Kommutatsiyalashning bunday jarayoni vaqt pozitsiyasining 
almashinuvini, hamda zichlashtirilgan raqamli trakt almashinuvini talab 
qiladi. Shuning uchun raqamli kommutatsiya maydonida ikki turli
kommutatsiya bosqichlari mavjud: 
- raqamli trakt raqamini o‘zgartirmay vaqtli holatlarini almashtirish 
uchun kommutatsiya bosqichlari (vaqtli bosqich yoki V bosqich); 
- vaqtli holatlarni o‘zgartirmay raqamli traktlarning almashinuvi 
uchun kommutatsiya bosqichi (fazoviy bosqich yoki F bosqich). 
Raqamli kanallarni kommutatsiyalanishi, analog kanallarni fazoda 
kommutatsiyalashdan farqi shundaki, kanallar orasida to‘g‘ri yo‘nalishda 
qabul qilish trakti hosil qilinadi, ya’ni raqamli kanallarning to‘liq dupleks 
bog‘lanishi o‘rnatiladi (5.2- rasm).Fazoviy va vaqtli bosqichlarning 
raqamli kommutatsiya maydonidagi birikmasi, ya’ni ularning guruh tashkil 
Raqamli
kommutatsiya
maydoni 
RТ
1 
RТ
Si 
RТ
N 
RТ
1 
RТ
Sn 
RТ
M 
t
0
t
1
t
j
t
0
t
1
t
m

---

122 
etishi, nazariy jihatdan mazkur kommutatsiya tizimining parametrlarini 
belgilaydi. Raqamli kommutatsiya tizimlarida dupleks bog‘lanish 
xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli, raqamli traktlar kommutatsiya 
bloklariga ikki xil: bir tomonlama va ikki tomonlama bog‘lanishi mumkin. 
5.2 – rasm. Raqamli kanallarni to‘liq dupleks bog‘lanishi 
Birinchi usulda kanallarning uzatuvchi va qabul qiluvchi qismi 
raqamli kommutatsiya maydonning kirishiga ulanadi (5.3a- rasm). 
Ikkinchi usulda kanallarning uzatuvchi qismi raqamli kommutatsiya 
may- donning kirishiga, chiqishi esa qabul qilish qismiga ulanadi (5.3b-
rasm). 
5.3- rasm. Raqamli traktning RKM ga ulanishi usullari 
Raqamli kommutatsiya tizimning tuzilmasiga batafsil to‘xtalmay, 
raqamli kommutatsiya maydonining bir necha muhim alomatlarini 
aniqlash mumkin. Kommutatsiyada uzatishning ikkala yo‘nalishi alohida 
raqamli traktlarning ishlatilishini hisobga olish kerak. Shu boisdan 
kommutatsiyani yoki ikkita ikkisimlik, yoki bitta to‘rtsimlik liniyalar 
bo‘yicha amalga oshirish mumkin. Birinchi holda uzatishning har bir 
yo‘nalishi alohida kommutatsiyalanadi, ikkinchi holda esa uzatishning 
ikkala yo‘nalishi umumiy trakt bo‘yicha o‘tadi.
Raqamli ATS larning kommutatsiya maydonlarida quyidagi 
kommutatsiya turlari ishlatilishi mumkin:
а). Bir tomonlama
б). Ikki tomonlama