M uh am m ad yo qub o sto n a q u lo V budjet hisobi

Zak. 211
321

---

sh ax slam in g ishtirokida m oddiy qiym atliklam ing haqiqatda borligini 
ularni, albatta, qayta sanash, tortish yoki qayta oMchash y o ‘li bilan 
tekshiradilar.
Inventarizatsiya o 'tk az ila y o tg a n vaqtda kelib tushgan m oddiy 
qiy m atlik lar m oddiy ja v o b g a r shaxslar tom onidan inventarizatsiya 
k o m issiyasi a ’zolari ishtirokida q a b u lq iiib olinadi va invetarizatsiyadan 
s o ‘n g kirim qilinadi. B u m oddiy qiym atliklar alohida «Inventarizatsiya 
vaq tid a kelgan m oddiy qiym atliklar» nomli xatlash ro ‘yxatiga yoziladi. 
X atlash ro ‘yxatida ular qachon v a kimdan kelganligi, hujjatning sanasi 
v a raqam i, nom i, m iqdori, bahosi va summasi ko‘rsatiladi. B ir vaqtning 
o ‘zid a kirim hujjatiga inventarizatsiya komissiyasi raisining imzosi 
bilan bu qiym atliklar yozilgan xatlash ro‘yxati sanasiga havola qilinib 
«Inventarizatsiyadan keyin» degan belgi qilinadi.
Inventarizatsiya uzoq d a v r m obaynida o ‘tkazilganda kam dan-kam
h o llard a va faqat budjet tashkiloti rahbari va bosh buxgalterining yozm a 
ruxsati bilan inventarizatsiya jarayonida m oddiy jav o b g ar shaxslar 
tom on idan inventarizatsiya kom issiyasining a ’zolari ishtirokida moddiy 
qiy m atlik lar chiqarilishi m um kin. Bu qiym atliklar «Inventarizatsiya 
vaq tid a chiqarilgan m oddiy qiym atliklar» nomli alohida inventarizatsiya 
x atlash ro ‘yxatiga yoziladi. B u xatlash ro‘yxati inventarizatsiya vaqtida 
kelg an m oddiy qiym atliklar hujjatJariga o ‘xshash holda rasm iylashtirilgan 
b o ‘lishi kerak. C hiqim hujjatlarida inventarizatsiya kom issiyasi raisi 
im zosi bilan belgi qilinadi.
B oshqa tashkilotlarga tcgishli boMgan va m as’ul saqlashda 
tu rg an m oddiy qiym atliklar o ‘z m oddiy qiymatliklari bilan bir vaqtda 
inventarizatsiya qilinadi. Bu qiym atliklarga, ana shu qiym atliklar m as’ul 
saqlashga qabul qilinganligini tasdiqlovchi tegishli hujjatlarga havola 
qiling an holda, alohida inventarizatsiya xatlashi tuziladi. Kelib tushgan 
m odd iy qiym atliklar kirim qilinm aganligi aniqlanganda ularni qabul 
qilib oigan shaxslardan tushuntirish xati talab qilinishi kerak, suiiste’mol 
orqasidagi xiyonat aniqlanganda esa m ateriallar tergov organlariga 
berilish i kerak.
Foydalanishdagi kam baholi va tez cskiruvchi buyum lar ulam ing 
turgan jo y lari va ularni m as’ul saqlashga oigan shaxslar bo'yicha 
inventarizatsiya qilinadi. Inventarizatsiya har bir buyum ni ko ‘rib
322

---

chiqish y o ‘li bilan am alga oshiriladi. Inventarizatsiya xatlashlariga kam
baholi va tez eskiruvchi buyum lar buxgalteriya hisobida qabul q ilin gan
nom enklaturaga muvofiq nom lari b o ‘yicha yoziladi. X o dim larg a 
individual foydalanishga berilgan kam baholi va tez eskiruvchi b uy u m lar 
inventarizatsiya qilinganda, bu b u yu m larga jav ob gar b o ‘lgan shaxsiy
kartochkalar ochilgan shaxslar k o ‘rsatilib, guruhli inventarizatsiya 
xatlash ro ‘yxatlari tuzishga ijozat beriladi va ular xatlash ro ‘y x atig a 
imzo q o ‘yadilar.
P u l m a b la g ‘la ri v a q a t ’iy h iso b o td ag i 
b la n k la r in v e n ta riz a tsiy a s i
K assa inventarizatsiya qilinganda kassadagi haqiqatda m av ju d
naqd pul m ab lag ‘lari va boshqa qiym atliklar tekshiriladi. S huningdek, 
q a t’iy hisobotdagi blanklar ham tekshiriladi. K assadagi n aqd q o ld iqq a 
hech qanday hujjatlar yoki tilxatlar q o ‘shilm aydi. K assim ing k assad a 
m uayyan budjet tashkilotiga tcgishli b o ‘lm agan pul m ablag‘lari va b o sh q a 
qiym atliklar borligi haqidagi arznom asi e ’tiborga olinm aydi. N a q d pul 
m ablag‘lari inventarizatsiyasi dalolatnom asida inventarizatsiya kunidagi 
holatga m uvofiq naturadagi va hisob m a ’lum otlari b o ‘yicha q iy m atlik lar 
qoldiqlari k o ‘rsatiladi va inventarizatsiya natijasi aniqlanadi. Q a t’iy 
hisobotdagi blanklam ing haqiqatda borligini tekshirish b lan k lam in g
turlari bo‘yicha u yoki bu blankning b o sh lan g ‘ich va oxirgi raqam larini 
hisobga olgan holda amalga oshiriladi. M azkur tekshirish natijalari 
m axsus xatlash bilan rasm iylashtiriladi. B ank m uassasasidagi pul 
m ablag‘larining inventarizatsiyasi budjet tashkilotining bu xg alteriy a 
m a’lum otlari b o ‘yicha tegishli subschyotlarda hisobda turgan sum m alar 
qoldig‘ining bank ko‘chirmasi b o ‘yicha m a ’lum otlari bilan so lish tirish 
y o ‘li bilan am alga oshiriladi.
H iso b -k ito b lar in v e n ta riz a tsiy a s i
Budjet, xaridorlar, mol yetkazib beruvehilar, hisobdor shaxslar, 
ishehi va xizm atchilar, deponentlar va boshqa debitorlar va k re d ito rlar 
bilan hisob-kitoblam ing inventarizatsiyasi tegishli hujjatlar b o ‘y ich a
323

---

qoldiqlam i aniqlash va buxgaltcriya hisobi schyotlaridagi sum m alam ing 
asosliligini sinchiklab tekshirishdan iboratdir. K om issiya debitorlar 
v a kreditorlar subschyotlari b o ‘yicha qarzlam ing paydo b o ‘lish 
m uddatlarini, ulam ing reallig ini va da’vo m uddati o ‘tkazib yuborilgan 
b o ‘lsa, d a’vo m uddatlari o ‘tkazib yuborilishiga aybdor shaxslami 
aniqlaydi. Ishchi va xizm atchilam ing qarzlari b o ‘yicha o ‘z vaqtida talab 
q ilib olinm agan va deponentlar subschyotiga o ‘tkaziladigan sum m alam i 
ham da ishchi va xizm atchilarga ortiqcha to ‘langan sum m alar va bu 
ortiqcha to ‘lashlam ing sabablari aniqlanishi kerak b o ‘ladi. H isob bcrish 
sharti bilan berilgan sum m alar inventarizatsiyasida bcrilgan b o ‘naklar 
b o ‘yicha hisobdor shaxslam ing hisobotlarini ulam ing m aqsadga muvofiq 
foydalanilganligini hisobga oigan holda ham da har bir hisobdor shaxs 
b o ‘yicha berilgan b o ‘n ak sum m alari, ular berilgan sana va maqsadli 
tayinlanishi tekshiriladi.
In v e n ta riz a tsiy a b o ‘y ic h a solish tirish v c d o m o stla rin i tu zish
Solishtirish vedomostlari inventarizatsiyada hisob m a’lumotlariga 
nisbatan farqlar aniqlangan qiymatliklar bo‘yicha tuziladi. Solishtirish 
vedomostlarida inventarizatsiya natijalari, ya’ni buxgalteriya hisobi 
m a ’lumotlari bo‘yicha k o ‘rsatkichlar bilan 
inventarizatsiya xatlash 
ro‘yxatlarining m a’lumotlari o ‘rtasidagi farqlar qayd qilinadi. Solishtirish 
vedomostlarida moddiy qiym atliklar ortiqchaliklarining va kamomadlarinmg 
qiymati ulaming buxgalteriya hisobidagi baholariga muvofiq keltiriladi.
In v e n ta riz a ts iy a fa r q la r in i ta rtib g a solish va in v en tariz atsiy a 
n a tija la r in i ra sm iy la sh tirish ta rtib i
Inventarizatsiyada va boshqa tekshirishlarda aniqlangan qiymatlik- 
lam ing haqiqatda m avjudligining buxgaltcriya hisobi m a ’lumotlariga 
nisbatan farqlari quyidagi tarzda tartibga solinadi.
O rtiqcha chiqqan asosiy vositalar, m oddiy qiym atliklar, pul 
m ab lag ‘lari va boshqa m ol-m ulk kirim qilinadi va budjet tashkiloti 
m oliyalashtirishni k o ‘p aytirishga hisoblanadi, keyin ortiqcha chiqish 
sabablari va aybdor shaxslar aniqlanadi.
324

---

B elgilangan m c ’yorlar doirasida qiym atliklam ing kam ayishi b u djet 
tashkiloti rahbarining farm oyishi b o ‘y icha budjet tashkiloti m o liy a- 
lashtirishni kam ayishiga hisobdan chiqariladi. K am ayish m e ’yorlari 
haqiqatda kam om ad aniqlangan holatlardagina q o ‘llanishi m u m kin 
xolos.
Belgilangan m c ’yor doirasida qiy m atlik lam ing kam ayishi n av lam in g
aralashuvibo‘y ichakam om adlarortiqchalik bilan qoplangandan keyingina 
aniqlanadi. A gar belgilangan tartibda n av lar alm ashuvi b o ‘y ich a qoplash 
o ‘tkazilgandan so ‘ng ham qiym atliklam ing kam om adi qolsa, u holda 
tabiiy kam ayish m c ’yorlari qiym atliklam ing faqat kam om ad aniq lan gan
nomi b o ‘yicha q o ‘llaniladi.
Tasdiqlangan m e ’yorlar b o ‘lm agan taqdirda, kam ayishi m e ’yordan 
ortiq kam om ad deb qaraladi, qiy m atliklam ing tabiiy kam ayish m e ’yo- 
ridan ortiq kam om ad hamda qiym atliklam in g buzilishidan k o ‘rilgan 
nobudgarchiliklar aybdor shaxslar hiso b ig a o ‘tkaziladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligi, 0 ‘zbekiston R espublikasi 
Davlat Soliq q o ‘m itasi va 0 ‘zbekiston R espublikasi M chnat va aholini 
ijtimoiy m uhofaza qilish vazirligining 2004-yil 10-martdagi 3 7 ,2 0 0 4 -2 6 , 
20/1 -sonli q o ‘shm aqarori bilan tasdiqlangan « In vcntarizatsiyajarayo nid a 
aniqlangan m ol-m ulk kamomadi va ortiqehasining buxgalteriya hisobi 
va soliqqa tortish tartibi to‘g ‘risida»gi N izom bilan inven tarizatsiy a 
jarayonida aniqlangan mol-mulk kam om adi va ortiqehasini b u x galteriya 
hisobida aks cttirish va soliqqa tortish tartibi belgilangan.
Ish bcruvchining mulkiga yetkazilgan zarar hajm i, za rar uchun 
xodim ning m oddiy javobgarlik chegaralari va tartibini aniqlash 
0 ‘zbekiston Respublikasi M ehnat kodcksi bilan tartibga solinadi.
Bir oylik o ‘rtacha ish haqidan oshm aydigan yetkazilgan za rar 
summasini aybdor xodimdan undirish ish beruvchining farm oy ishig a 
muvofiq am alga oshiriladi. F arm oyish yetkazilgan zarar an iq lan gan
kundan boshlab bir oydan kechikm asdan chiqarilishi m um kin. B u nd a 
zarar hajmi inventarizatsiya o ‘tk azish davrida m azkur jo y d a am al 
qilayotgan bozor baholari bo‘yicha hisoblanadi.
A gar xodim dan undirilishi lozim boMgan yetkazilgan zarar sum m asi 
uning o ‘rtacha oylik ish haqidan yuqori yoki zarar aniqlangan ku n d an
325

---

b o sh lab bir oylik m uddat o ‘tgan bo‘lsa, undirish sud orqali amalga 
oshiriladi.
Ish beruvchining m ulki o ‘g ‘irlanganda, kam chiqqanda, qasddan 
y o ‘qotish yoki qasddan b u zish natijasida ham da boshqa hollarda 
yetkazilgan zarar hajm i b o z o r qiym ati bo‘yicha hisoblanadi.
Inventarizasiya ja ra y o n id a aniqlangan m ol-m ulkning bozor qiymatini 
aniqlash uchun quyidagilardan foydalanish mum kin:
a) ishlab chiqaruvchi tashkilotlardan va ulam ing rasm iy dilerlaridan, 
to v ar xom ashyo b irjalaridan, k o ‘chmas m ulk birjalaridan yozm a 
shaklda olingan xuddi sh unday mahsulotga doir narxlar to ‘g ‘risidagi 
m a ’lum otlar;
b) M arkaziy bankning kam om ad (ortiqcha) aniqlangan sanadagi 
va tegishli m ulkni sotib olish sanasidagi kurslam ing nisbati shaklida 
aniqlangan hisob-kitob koeffitsiyentini qo‘llagan holda sotib olish 
sanasidagi (tasdiqiovchi h u jjatla r mavjud bo‘lganda) m ol-m ulklam ing 
erkin konvertatsiyalanadigan valuta (EKV)dagi qiym ati to ‘g ‘risidagi 
m a ’lum otlar;
d) tegishli davlat idoralarida mavjud b o ‘lgan narxlar darajasi 
to ‘g ‘risidagi m a’lum otlar;
c) inventarizatsiya o ‘tkazilayotgan davrda om m aviy axborot vositalari 
va m axsus adabiyotlarda e'lon qilingan narx darajalari to‘g ‘risidagi 
m a ’lum otlar;
0 tegishli m ol-m ulkning qiym ati to‘g ‘risida baholovchining ckspert 
xulosasi.
K am om adlar va nobudgarchiliklar suiiste’mol qilinishi natijasida 
sod ir b o ‘lgani aniqlanganda, tegishli m ateriallar kam om adlar va 
nobudgarchiliklar aniqlangandan so ‘ng 5 kun ichida tergov organlariga 
b eriladi, aniqlangan kam om adlar va nobudgarchiliklar summasiga 
fuq arolik d a ’vosi qilinadi. K am om adlar va nobudgarchiliklarning aniq 
aybdorlari aniqlanilm agan hollarda qiym atliklar tabiiy kam ayishining 
m e ’yordan ortiqcha kam o m ad i va qiym atliklam ing buzilishidan k o ‘rilgan 
nobudgarchiliklam i b udjet tashkiloti m oliyalashtirilishining kam ayishiga 
hisobd an chiqarish m um kin. Bunda, qiym atliklar tabiiy kam ayishining 
m e ’yordan ortiqcha kam om adi va qiym atliklam ing buzilishidan k o ‘rilgan
326

---

nobudgarchiliklam i hisobdan chiqarishni rasm iylashtirish uchun taq d im
etiladigan hujjatlarda shunday kam o m adiar va nobudgarchiliklam ing 
oldini olish b o ‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar k o ‘rsatilgan b o ‘lishi 
kerak.
N avlar alm ashuvi natijasidagi o rtiqchaliklar va kam om adlam i o ‘z aro
hisobga o ‘tkazish faqat istisno tariqasida ayni shu tekshirilayotgan 
davrda, ayni shu tekshirilayotgan shaxsda, ayni shu nom dagi va shu 
m iqdordagi m oddiy qiymatliklarga nisbatan budjet tashkiloti rahbarin in g 
ruxsati b o ‘yicha am alga oshiriladi. M oddiy javobgar shaxslar y o ‘l 
q o ‘yilgan navlar almashuvi haqida budjet tashkilotining rahb arig a 
batafsil tushuntirish xati beradi.
M oddiy jav o b g ar shaxslam ing aybisiz paydo b o ‘lgan k am o m adiar 
tom oniga navlar almashuvidagi qiy m atlar farqiga inventarizatsiya 
bayonnom asida bu farq aybdor sh axslar hisobiga o ‘tkazilm aganligi 
sabablari haqida batafsil tushuntirish berilishi kerak. Inventarizatsiya 
natijalari inventarizatsiya tugallangan oyda hisobda va hisobotda, yillik
inventarizatsiya b o 'y ich a natijalar esa yillik m oliyaviy hisobotda q a y d
qilinishi kerak.
Inventarizatsiyada aniqlangan qiym atlik lam in g haqiqatda m avjud i 
va buxgalteriya hisobi m a’lum otlarining tafovutlarini tartibga so lish
haqidagi takliflar budjet tashkilotining rahbariga ko‘rib chiqish u ch u n
taqdim etiladi.
Ortiqcha chiqqan asosiy vositalar kirim qilinganida quyidagi 
buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D ebet 010-013, 0 15-019-«A sosiy v o sitalar» subschyotlari;
K redit 250 - «A sosiy vositalardagi fond» subschyoti.
O rtiqcha chiqqan materiallar va oziq-ovqat m ahsulotlari kirim q ilin ­
ganida quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D ebet 060-069-«M ateriallar va o ziq -o v q at m ah su lo tlari» subschyotlari;
K redit 140 - «T ashkilot xarajatlari v a b o sh q a tadbirlar uchun b u d je td a n
m oliyalashtirishga d oir h iso b -k ito b lar» subschyoti