B. N. O r I p o V u o 'K 372. 874(075) квк

Yorug'lik
— tabiiy yoki s u n ’iy n u r m an b ay id an tu shayotgan
yorug'lik m ayd on id ir.
Soya —
yorug'lik m aydoniga q a ra m a -q a rs h i, teskari jo y la sh - 
gan yuzadir.
Blik.
Eng kuchli yorug'lik m aydoni yarqirash, yaltirash (blik) 
deyiladi.
Yarim soya.
Y orug'lik bilan soya orasidagi kuchsiz yorug'lik 
va kuchsiz soya 
yarim soya
deyiladi.
Shaxsiy soya —
n a tu ran in g o'zidagi soya.
Tushuvchi soya
— n a tu ra d an tashqaridagi, y a ’ni bir narsaning 
to'silishi natijasida soyasining b o sh q a to m o n g a tushishidir.
Refleks.
N a t u r a d a g i s o y a g a t u s h a y o t g a n a k s - s h u ' l a — 
refleks
deyiladi.
73

---

Y o ru g '-so y ala r rasm i chiziladigan narsalarning sirt tuzilishiga 
bog'liq holda tashkil topadi va shakllanadi. M a ’lumki. tushayotgan 
y orug'likning m an b ay iga qarab (tabiiy va s u n ’iy) n u r yo'na lishi- 
ning yo'li tu rlic ha b o'lad i. D e m a k , yorug'lik qay ho latda tushishi 
va uning n u r y o 'lla rining y o ‘nalishiga q a ra sh d a n k o'ra, natura 
va obyektdagi y o r u g '-so y a la rn in g ko'rinishiga qarab, rasm chizish 
maqsadga muvofiqdir. C h u n k i rasm ch izay otg an da tushayotgan 
nur m a n b a y in ing o 'r n i o 'zgarib qolishi h am m um kin .
Yorug' va soyalar perspektiva q o n u n ig a k o 'ra ha m o'zgaradi. 
Yorug'lik kuchi yuqori b o 'lsa, tu shayotgan soya qisqa b o'ladi, 
yorug'lik kuchi past b o 'lsa , soya uzayibroq k o 'rin a d i, soya va 
y o ru glik o 'r t a s i d a g i a jra lish c h e g a r a s i h a m x ira r o q b o 'l a d i .
S o y a l a r n i n g y o r u g ' l i k m a n b a y i g a y a q in q is m i t o ' q b o ' l i b ,
uzoqlashgan sari esa o c h a rib boradi.
Rasm chizishda ko'rish m aydoniga k o 'ra ha m yorug '-so y a la r 
farqlanadi. Eng yaxshi ko 'rish m aydonidagi y o ru g '-so y a la r aniq, 
tiniq ko 'rin a d i, o 'r t a c h a ko 'rish m ay d o n i o 'r ta c h a , xira ko'rish 
m a y d o n i d a g i y o r u g ' - s o y a l a r esa x ira r o q b o 'l a d i . B u la rn in g
h a m m a s i ras m c h iz u v c h ig a p e rs p e k tiv a q o n u n l a r i a so sid a g i 
k o 'rinishd a b o 'lad i va sh u n d a y tasvirlashga to 'g 'ri keladi.
Xullas, perspektiva q o nu n lari rasm chizuvchiga kuzatish va 
ko'rish faoliyatini narsalarn in g uzoqlashuvi va chetlashuvi asosida 
y o rug'-so yalar hodisasini perspektiva q o n u nlarig a bo'ysindirgan 
holda idrok etish im ko niyatini yaratadi va u ni tasvirlashni shu 
q o n u n i y a t l a r a s o s id a a m a l g a o s h ir is h n i t a 'm i n l a s h g a i m k o n
beradi.
M a ’lum ki, hajmli narsalarga tush ay o tgan y orug '-so y a la r bu 
narsalarning sirt tuzilishiga — shakli, tuzilishi va rangiga bog'liq 
b o 'la d i. P riz m a tik shaklga ega b o 'l g a n p r e d m e tl a r d a y o r u g '-
soyalardagi o'z g arish keskinlik bilan ro 'y bersa, silindrik va shar 
shaklidagi p re d m e tla rd a esa asta-sekinlik bilan o'tiladi. Bunday 
o 'z g a ris h n i rasm c h iz u v c h i n a tu r a va o b y e k tla rn i sin c h ik la b
kuzatishi asosida o 'r g a n ib boradi. U larni shu kuzatuvlar asosida 
tasvirlash m ashqlari vositasida m alaka hosil qiladi. Bu o 'r in d a
albatta o 'q itu v c h in in g tu shu n c h a lari va k o 'rsatm alari q o 'l keladi.
74

---

Rasm c h izish ni albatta p riz m a tik shakldagi p r e d m e tla rd a n
boshlash m aqsad ga m uvofiq ekanligini t a ’kidlab o 'ta m iz . C h u n k i, 
p rizm atik p r e d m e tla r rasm ini c hizish, ayniqsa, rasm chizishni 
e n d i o 'r g a n a y o t g a n l a r u c h u n b ir q a t o r q u la y lik la r y a r a t a d i . 
C h u n k i, priz m atik shakldagi p re d m e tla r rasm chizuvchiga, eng 
a v v a lo , p e r s p e k t i v a q o n u n l a r i n i , s o ‘n g r a y o r u g ‘- s o y a l a r n i ,
ulardagi o'zg arish larn i tezroq payqab olish im konini beradi.
P riz m a tik shakllar hajmli p re d m e tla rn i o 'rg a n is h va idrok 
etishda qulaylik yaratgan holda bu ishni kub rasmini ch izishd an 
boshlashni tavsiya etadi.